Te Tumu i Riro ei te Puka Tapu ei Apinga Aroa Tei Akauruia e te Atua
KUA karanga te Puka Tapu e “ko te Atua oki te aroa” e tei iaia te kite pakari e te mana ririnui. (1 Ioane 4:8; Iobu 12:13; Isaia 40:26) Te akakite maira te reira kia tatou e “ko tei tika rava tana angaanga ra.” (Deuteronomi 32:4) I tau ki ta te Puka Tapu, te akaari katoa ra te Atua i te au tu mei te akaaroa e te tangi.—Exodo 34:6; Roma 9:15.
No te mea te oronga ra te Puka Tapu i teia au tu ki te Atua ko Iehova, te akavaitata ra te reira i te au tangata kiaia. Te tuatua ra teia puka no runga i te au mea angaia, te akamata anga o te ara e te mate, e te aiteanga o te akaongi anga ki te Atua. Te oronga maira te reira i tetai manakonakoanga papu o te Parataito te ka akaokiia mai ki te enua nei. Inara ka puapinga anake ua teia me ka rauka i te akapapu e e apinga aroa akauruia te Puka Tapu no ko mai i te Atua.
Te Puka Tapu e te Taineti
Kua autu putuputu te Puka Tapu i te au akaapa anga tei tupu. Ei akaraanga, me tatauia ma te manako va ua, ka kitea e te rotai ra te reira ki te taineti tika. E tika kua akateateamamaoia te Puka Tapu ei arataki anga i te pae i te vaerua, kare ei puka taineti tatau. Inara ka akara ana tatou me te akatika ra te Puka Tapu ki te tika taineti.
Maani anga o te kopapa: Te karanga tika tikai ra te Puka Tapu e ‘te au melo katoa’ ra o tetai tangata vai oti kore ra “kua tataia” ia. (Salamo 139:13-16) Te roro, te pukuatu, te au ate mama, te mata—ko teia au mea nei e tetai atu au tuanga o te kopapa “kua tataia” te reira ki roto i te papaanga akamataanga o te ua tei angaiia i roto i te vairanga o te mama. I roto i teia papaanga nei ko te au akapapa anga i roto no te mama anga mai o teia au tuanga tataki tai i tona aerenga mako. Ka akamanako ana! Ko teia tika nei no runga i te tupu anga o te kopapa tangata kua papa takereia i roto i te Puka Tapu e vaitata i te 3,000 mataiti i mua ake ka kite ei te au taineti i te papaanga akamataanga.
Au manu ora: I tau ki ta te Puka Tapu, “te aranepeta . . . e ngaungauanga ia i te kai tei tamaruia.” (Levitiku 11:6, NW) Kua karanga a François Bourlière (The Natural History of Mammals, 1964, kapi 41) e: “Te peu o te ‘akaoki akaou anga,’ me kare te tukuanga i te kai e rua taime na roto i te ara kopu kare e okotai anake ua taime, te akara anga e e mea matauia i roto i te au rapiti e te au aranepeta. Te au rapiti kainga ra i te maata anga o te taime e kai ana ratou e te apuku ma te kore e ngaungau i to ratou tutae i te po, tei riro mai i te popongi ei apa i te katoa anga o te reira i roto i te kopu. I roto i te rapiti taetaevao e tupu ana te ngaungau anga e rua taime i te ra, e kua ripotiia taua rapiti rai e ko te aranepeta Europa.” I teia tu ra, kua akakite te au angaanga a te Mammals of the World (na E. P. Walker, 1964, Voriumu II, kapi 647) e: “Penei te aiteite ra teia ki te ‘ngaungauanga i te kai tei tamaruia’ i roto i te au manu ngaungau kai tei tamaruia.”
Ko anga apinga taito: Te au ariki, te au oire e te au pa enua Puka Tapu kua ora mai te reira ma te kitea anga mai te au tataanga tuatua karaea, potera, te au tataanga, e te vai atura. Ei akaraanga, te iti tangata mei te ngati Heta tei taikuia i roto i te au Tuatua Tapu kua ora tikai ia. (Exodo 3:8) I roto i tana puka The Bible Comes Alive (Kua Ora Mai te Puka Tapu), kua karanga te Tama a Sir Charles Marston e: “Te aronga tei akangaueue i te akarongo o te katoatoa ki roto i te Puka Tapu, e tei takino i te mana o te Puka Tapu, kua takinoia mai ratou uaorai e te tika tei kiteaia mai, e takoreia atura to ratou mana. Te opara ra te tuapara i te au akaapa anga takore anga ki vao i te koro o te au tika ekokoia ra ki roto i tei kiteaia e tua maani ua.”
Kua turu te ko anga apinga taito i te Puka Tapu i te au tu e manganui. Ei akaraanga, kua akapapu te au kite anga i te au ngai e te au ingoa tei kitea i roto ia Genese pene 10. Kua kiteaia mai te oire Kaledea o Ura e te aronga ko, te ngai angaanga e te ngai akonoanga i anauiaʼi a Aberahama. (Genese 11:27-31) I runga ake i te vai pupui o Gihona i te tuanga tonga itinga o Ierusalema, kua kiteaia e te aronga ko apinga taito te oire Iebusi tei raveia e te Ariki ko Davida. (2 Samuela 5:4-10) Te Tataanga Siloama tei toiia i tetai ope o ta te Ariki ko Hezekia ra aerenga vai, me kare ara vai, kua kiteaia te reira i te 1880. (2 Ariki 20:20) To Babulonia takore angaia e Kuro Maata ra i te 539 M.T.N. kua tataia te reira ki roto i te Paraleipomeno Nabonaita, tei kiteaia mai i te 19 anere mataiti T.N. Te au tuatua tikai i roto i te puka a Esetera kua akapapuia te reira e te au tataanga no Persepolis mai e te kitea anga mai te are ariki o te Ariki ko Xerxes (Ahasueru) i Susana, me kare Susa, i roto i te 1880 e te 1890 T.N. Tetai tata anga tei kitea i te 1961 i roto i te au ngai pueurikiriki o tetai ngai teata o Roma i Kaisarea, na te reira i akapapu e i ora ana te kavana o Roma ko Ponotio Pilato, tei oronga ia Iesu kia patitiia.—Mataio 27:11-26.
Au mea o te mareva: I etai 2,700 mataiti i topa akenei—i mua roa ake i to te tangata kite anga e e punupunu te enua—kua tata te peroveta a Isaia e: “Te vaira Tei noo ra ki rungao i te punupunu o te enua nei.” (Isaia 40:22, NW) Te tuatua Epera chugh, kua uriia i konei e ko te “punupunu,” ka rauka katoa kia tuatuaia “punga.” (A Concordance of the Hebrew and Chaldee Scriptures, na B. Davidson) I reira rai, te kite papuia ra “te punupunu” o te akirata o te enua nei mei vao ake i te mareva e i tetai taime me rere tetai pairere ki vao ma te teitei. Ma te tika rai, kua karanga a Iobu 26:7 e ko te Atua “kua akauta i te enua ki runga i te kore.” E tika teia, no te mea kua kite te aronga apii i te mareva e kare e kiteia tetai mea no te turuturu i te reira.
Au rakau: Kua taopenga etai pae e e tika kore te Puka Tapu no te mea kua tuatua a Iesu no runga i “tetai ua sinapi,” e “e mea ngiti te reira i te ua tini ravarai.” (Mareko 4:30-32) Te akara anga e ko ta Iesu e tuatua ra ko te ua o te rakau tinapi kerekere (Brassica nigra me kare Sinapis nigra), koia oki e 1 ki te 1.6 miri mita ua rai te maata. Noatu e te vai atura tetai au ua rikiriki ake, mei te ua paura rai o te au oketi, kare a Iesu e tuatua ra ki te au tangata akatupu oketi. Kua kite taua au ngati Iuda o Galilea i te au tu ua tukeke tei ruruia e te au tangata tanutanu o reira, ko te ua tinapi te mea meangiti rava atu. Te tuatua ra a Iesu no runga i te Patireia, kare aia e apii ra i te apiianga no runga i te au rakau.
Tupu anga o te enua: No runga i te papaanga Puka Tapu o te au mea angaia, kua karanga te tangata apii i te tupu anga o te enua ko Wallace Pratt e: “Me kapikiia mai au ei tangata apii i te tupu anga o te enua kia akamarama poto ua mai i ta tatou au manako o teia tuatau no runga i te akamata anga o te enua e te tupu anga o te au mea ora i reira ki tetai au tangata ngoie ua, e no te ngai mamao mai, mei te au kopu ta te Puka a Genese e tuatua ra, kare te reira e meitaki atu i te aru vaitata tikai i te reo a te pene mua o Genese.” Kua kite a Pratt e ko te aerenga o te rave anga i roto ia Genese—te akamata anga o te au moana, te tupu anga o te enua, e oti te mama mai anga o te au mea ora i roto i te vai, te au manu rere, e te au manu toto maana—ko teia tikai te aerenga o te au ke anga puapinga o te tuatau tupu anga o te enua.
Vairakau: I roto i tana puka The Physician Examines the Bible (Makitoro te Taote i te Puka Tapu), kua tata a C. Raimer Smith e: “E mea poitirere kiaku e e tika tikai te Puka Tapu mei te akaraanga o te pae rapakau. . . . Te ngai i taikuia te rapakau anga, mei te au ee, te au une, e te vai atura, te tika ua ra te reira i te turanga o teia tuatau. . . . E manganui te au tu mataku tau kore te irinakiia nei rai e te au tangata e manganui mei te ua buckeye i roto i te poketi ka paruru te reira i te rumatiki; e te mirimirianga i te au moko ka akatupu te reira i te kiko nu; te tukuanga i te tauera muramura ki runga i te kaki ka rapakau te reira i te karaponga mamae; e na tetai kete asafetida e paruru i te au maki kino; e te au tama ravarai tei makiia e toke to ratou; e te vai atura, inara kare okotai o teia au tuatua i kitea i roto i te Puka Tapu. Ko teia uaorai e mea umere tikai kiaku e ko teia akaou tetai akapapu anga i tona akamata anga e no ko mai i te atua.”
Papu te Au Tuatua a te Tuatua Enua
I roto i tana puka A Lawyer Examines the Bible (Makitoro Tetai Roia i te Puka Tapu), kua akara te roia a Irwin H. Linton e: “Koi matakite ei te au angaanga tataanga, te au tua maani ua e te au akakite anga pikikaa no te tuku i te au rave anga tei tupu i etai ngai mamao e etai tuatau kitea koreia, te aatianga i te au ture mua ta matou au roia ka apii no te patianga meitaki, koia oki ‘kia oronga te akakite anga i te taime e te ngai,’ te oronga maira te au tua Puka Tapu kia tatou te ra e te ngai o te au mea tei tupu ma te tika rava tikai.”
No te akapapu i teia manako, kua taiku a Linton ia Luka 3:1, 2. I reira kua taiku te tata Evangeria e itu aronga opita no te akatupu i te tuatau i akamata ei a Iesu Karaiti i Tana angaanga orometua. Ka akara ana i te au tuatua ta Luka e oronga maira i roto i teia au tuatua: “E tae akera ki te ngauru ma rima o te mataiti i te au o Kaisara Tiberio, ko Ponotio Pilato te tutara i Iudea, e ko Heroda te teterareka i Galilea, e tona taeake oki ko Philipa te teterareka i Iturea, e te pae i Terakoniti, e ko Lisania te teterareka i Abilene, Ko Ana e ko Kaiapha nga taunga nunui, i tae mai ei te tuatua a te Atua kia Ioane te tamaiti a Zakaria i te medebara ra.”
Kua ki te Puka Tapu i te au tuatua mei teia. Pera katoa, ko te au tuanga ia mei te au Evangeria kua tataia te reira i te tuatau tutupu maata o te au peu ngati Iuda, te Ereni, e te Roma. E tuatau te reira no te au roia, te au tangata tata, te aronga akaaere, e te vai atura. Te papu ra i reira e naringa kare te au papaanga tuatua i roto i te au Evangeria e tetai atu au tuanga o te Puka Tapu i tika, kua maeuia mai i reira ratou ei mea pikikaa. Inara kua akapapu te aronga tuatua enua noa ua nei i teia au manako e i ora ana a Iesu Karaiti. Ei akaraanga, no runga ia Iesu e Tana au pipi kua tata te tata tuatua enua o Roma ko Tacitus e: “Ko Karaitu, te ngai no reira mai te ingoa [Kerititiano] i akamata mai ei, kua mamae i te akavaanga maata i te tuatau i tutara ei a Tiberio i te rima o tetai o to tatou kavana ko Ponotio Pilato.” (Annals, Puka XV, 44) Te tauturu ra te tika anga o te tuatua enua Puka Tapu no te akapapu e e apinga aroa te reira na te Atua ki te au tangata nei.
Te Tika Maata Rava Atu
Noatu te ko apinga taito, te au mea o te mareva, te tuatua enua, e tetai atu au koro kite tei turu i te Puka Tapu, ko te akarongo ki roto i te reira kare te reira i akatumuia ki runga i te reira tu akapapu anga. I rotopu i te au akapapu anga e manganui e e apinga aroa tei akauruia te Puka Tapu na te Atua kia tatou, kare atu e tika maata rava atu te ka rauka i te orongaia i te tupuanga o tana au totou.
Ko te Atua ko Iehova te Tumu o te totou tika tikai. Na roto i tana peroveta ko Isaia, kua karanga aia: “Tei muatangana iora au tuatua, i na, kua tupu ïa te reira; e te akakite nei au i te tuatua ou: kare i tupu, te akakite atea nei au ia kotou i te reira.” (Isaia 42:9) Pera katoa, te karanga ra te Puka Tapu e kua akauruia tona aronga tata e te Atua na roto i tona vaerua tapu, me kare tona mana ririnui. Ei akaraanga, kua tata te apotetoro a Paulo e: “Kua akauruia e te Atua te au Tuatua Tapu ravarai.” (2 Timoteo 3:16, NW) Kua tata te apotetoro a Petero e: “Te au totou ravarai i roto i te tuatua i tataia ra, kare ïa te mea kimiia e te tangata uaorai. Kare oki to te inangaro o te tangata i tae mai ei te totou i taito ra; ko te au tangata tapu ra o te Atua tei tuatua i ta te Vaerua Tapu i tuku mai ia ratou ra.” (2 Petero 1:20, 21) No reira ka akara ana tatou i te totou Puka Tapu.
I rotopu i te anere ua atu au totou i roto i te Puka Tapu ko te mea te reira no runga i te oire maata o Asuria, ko Nineve, “te oire toto” tei akatupu i te mataku i roto katoatoa i te ngai Rotopu Itinga i taito ra e tere atu i te 15 anere mataiti. (Nahuma 3:1) Inara, i te openga o to Nineve ririnui, kua akakite te Puka Tapu e: “E akariro oki [te Atua] ia Nineve ei ngai tanea, ei papamarō, mei te medebara, E moe oki te au anana ki roto iaia; te au puaka taae katoa o te pa enua; ka noo oki te kate ma te kephoda ki roto i te au uri ngutupa nona ra; e reo te ka tangi i te au māramārama, e riro te au turuki i te tanea, no te mea kua vaoo atea ka uaia te au angaanga arezi.” (Zephania 2:13, 14) I teia ra, ka kite anake ua te aronga turoto i tetai puku one tei akairo i te ngai tanea o Nineve i taito ra. Pera katoa, e au anana mamoe te kai ngangaere ra i reira, mei tei akakiteia.
I roto i te orama, kua kite ta te Atua peroveta ko Daniela i tetai toa mamoe e rua ona tara e tetai toa puakanio e tara maata tona i rotopu i ona nga mata. I muri maira kua ati to te puakanio ra tara maata, e kua tupu mai e a tara. (Daniela 8:1-8) Kua akamarama te angera a Gaberiela e: “Ko te mamoe toa taau i akara ma nga tara e rua ra, ko nga ariki ïa no Madai e no Peresia. E ko te puaka-nio toa uruuru ra, ko te ariki ïa no Eleni: e te tara maata i rotopu i te va mata ra, ko te ariki muatangana ïa. E aatiia iora te reira, e monokia iora e a katoa ra, ko nga basileia ïa e a e tu mai no roto i taua enua ra, kare ra i tona mana.” (Daniela 8:20-22) Mei ta te tuatua enua i akapapu mai, te toa mamoe e rua tara—te Patireia Madai e Peresia—kua tiriaia te reira e te ‘ariki no Eleni.’ Te reira toa puakanio akatutu ua e “tara maata” tona tei na roto mai ia Alekanedero Maata ra. I muri ake i tona matenga, e a ona au tianara tei tu mai ei komono i te reira “tara maata” na te akatumuanga ia ratou uaorai ei mana i roto i ‘nga basileia e a.’
E maata ua atu te au totou i roto i te au Tuatua Tapu Epera (“Koreromotu Taito”) tei akatupuia, e te piri atura kia Iesu Karaiti. Ko etai o teia no runga iaia ra e kua tataia e te au tata akauruia e te atua no te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano (“Koreromotu Ou”). Ei akaraanga, kua akakite te tata Evangeria ko Mataio i te tupuanga o te au totou Tuatua Tapu i to Iesu anau anga na roto i tetai paretenia, i te aerenga mai Tona momua, e i Tona tomo anga ki roto ia Ierusalema na runga i te punua a tetai atini. (Akaaiteia a Mataio 1:18-23; 3:1-3; 21:1-9 kia Isaia 7:14; 40:3; Zekaria 9:9.) Ko teia totou tei akatupuia ra na te reira e tauturu mai i te akapapu e e apinga aroa tikai te Puka Tapu no ko mai i te Atua.
Te tupu anga o te totou Puka Tapu i teianei te akapapu maira e te noo ra tatou i “te au ra openga.” (2 Timoteo 3:1-5, NW) Te au tamaki, te au onge, te au maki mate, e te au ngaruerue enua tei kare e akaaiteia atu, e tuanga anake teia no “te akairo” o to Iesu “taenga mai” i te mana Patireia. Te reira akairo te kapiti katoa maira i te angaanga i teianei ao katoa a te a mirioni e tere atu Au Kite o Iehova, te tutu aere ra i te au tuatua meitaki o te Patireia tei akatumuia. (Mataio 24:3-14, NW; Luka 21:10, 11) Te totou Puka Tapu i teianei te na roto atura i te tupu anga, te akapapu katoa maira te reira kia tatou e ko ta te Atua kavamani i te rangi i raro ake ia Iesu Karaiti, kare e roa atu ana ka apai mai i tetai ao ou o te mataora mutu kore no te au tangata akarongo.—2 Petero 3:13; Apokalupo 21:1-5.
Te papaanga te ka aru mai, te ingoa “Au Totou Puka Tapu Tei Akatupuia” te oronga maira te reira i tetai o te anere ua atu au totou Puka Tapu te ka rauka i te papaia atu. Te tupuanga o etai pae o teia kua kiteaia te reira i roto i te au Tuatua Tapu uaorai, inara te mea puapinga ko te au totou te akatupuia ra i teia tuatau.
Te papu ra te kite ra koe i tetai au tupu anga i teianei ao katoa tei akakiteia i roto i te Puka Tapu. Inara kore i reira koe e kimikimi maata atu i te reira? Ka rekareka te Au Kite o Iehova i te oronga atu i te au tuatua akakite tei anoanoia i taau pati anga. Kia riro taau kimi anga ngakau tae no te kite i te Ngateitei Maata ra e tana au akakoroanga ei akakeu ma te akapapu kia koe e e apinga aroa tikai te Puka Tapu no ko mai i te Atua.
[Tutu i te kapi 8]
Te tamaki, te onge, te au maki mate e te au ngaruerue enua te akatupu ra i te kino maata i teia tuatau, inara te vaitata maira tetai ao ou o te au e te mataora