Kare e Apinga Meitaki Atu i te Tuatua Mou

Akakiteia e G. N. Van Der Bijl

I roto ia Tiunu 1941, kua orongaia au ki te Gestapo e kua apainaia ki te puakapa tamamae anga i Sachsenhausen i te pae ia Berlin, i Tiamani. I reira, ei mouauri numero 38190, kua noo au ki reira e tae ua atu ki te mati anga mate rongonui i roto ia Aperira 1945. Inara i mua ake ka akatutu ei au i taua au angaanga, e tuku iaku kia akataka akapeea au i riro mai ei ei mouauri.

KUA anauia au i Rotterdam, te Netherlands, i muri poto ua ake i te akamataanga o te Tamaki I o te Ao, i te 1914. Kua angaanga a Papa na te ngai rerue, e tei te pae to matou ngai noo anga meangiti i te mataara rerue. I te openga o te tamaki i te 1918, e manganui taku au tumatetenga rerue i kite ana i te oro viviki anga i te pae. Kare e ekoko anga kua ki ratou i te au vaeau tei kinokino e te apainaia ra ki te kainga mei te ngai tamaki anga i mua.

I toku 12 anga mataiti, kua akaruke au i te apii kia rauka tetai ngai angaanga. E varu mataiti i muri mai kua angaanga au ei tuati i runga i tetai pai tari patete, e no te a mataiti i muri mai, kua teretere au i rotopu i te Netherlands e Marike.

I to matou tae anga ki te uapu o New York i te tuatau maana o te 1939, kua akamata akaou mai tetai tamaki o te ao. No reira i te aere anga mai tetai tangata ki runga i to matou pai e kua oronga mai i te puka Government, tei akakite maira i tetai kavamani tika, kua ariki meitaki ua au i te reira. I te okianga ki Rotter­dam, kua akamata au i te kimi ngai angaanga i runga i te enua, i te mea kare te oraanga i te moana e meitaki akaou ana. I roto ia Tepetema 1, kua tomo a Tiamani ia Poland e kua tomo te au pa enua ki roto i te Tamaki II o te Ao.

Apiianga i te Tuatua Mou Pipiria

I tetai popongi Tapati i roto ia Mati 1940, te atoro ra au i toku tuakana akaipoipo i te ringi anga mai tetai o te Au Kite o Iehova i te oe o te ngutupa. Kua akakite atu au kiaia e e puka Government takere taku e kua ui kiaia e koai ma ka aere ki te rangi. Kua rauka iaku tetai pau anga taka meitaki e te tau e kua karanga au kiaku uaorai, ‘Teia te tuatua mou.’ Kua oronga atu au i toku ngai noo anga e kua pati iaia kia atoro mai iaku i toku kainga.

I muri ake i te toru anake atoro anga, i te reira taime ma te au uriuri anga Pipiria oonu, kua akamata au i te aru i te Kite ki roto i te angaanga tutu aere mei tera are i tera are. I to maua tae anga ki te ngai, kua akaari mai aia kiaku akapeea i te akamata, e kua aere au ko au anake ua. Na reira te manganui o te aronga ou i te akamata angaia ki runga i te angaanga tutu aere i taua tuatau ra. Kua akakiteia mai kiaku, kia kore au e kiteaia i runga i te mataara, e ngari ake kia aere ki roto i tetai hallway te ngai e maani ei au i tetai oronga anga puka. Kua anoanoia kia matakite i te au ra mua o te tamaki.

E toru epetoma i muri mai, i roto ia Me 10, 1940, kua tomo te vaeau Tiamani ia Netherlands, e i roto ia Me 29, kua akakite te komitiona Reich ko Seyss-Inquart e kua araiia te akaaerenga a te Au Kite o Iehova. Kua aravei ua matou ki roto i te au pupu meangiti, e kua kite matou i te matakite i te akono i to matou ngai uipaanga ei mea muna. Te mea akamaroiroi tikai kia matou ko te au atoro anga a te au akaaere tutaka.

E tangata kai avaava pakari au, e i toku oake anga i tetai avaava ki te Kite tei apii iaku kua kite mai au e kare aia e kai ana i te avaava, kua karanga au: “Kare rava e rauka iaku i te akamutu i te kai avaava!” Inara, i muri poto ua ake, iaku e aaere ra ki raro i te mataara, kua manako au, ‘Me ka inangaro au kia riro mai au ei Kite, ka inangaro au kia riro mai au ei Kite tika tikai.’ No reira kare rava au i kai avaava akaou ana.

Tuanga no te Tuatua Mou

I roto ia Tiunu 1940, i raro ake i te toru marama i muri ake i toku aravei anga i te Kite i te ngutupa o toku tuakana, kua akatutu au i toku akatapu anga kia Iehova e kua papetitoia. I nga mea marama i muri mai, i roto ia Okotopa 1940, kua tomo au ki roto i te angaanga orometua tamou ei painia. I te reira taime, kua oakeia mai kiaku tei kapikiia e pereue painia. E maata tona pute no te au puka e te au puka rikiriki, e ka rauka te reira i te aaoia i raro ake i tetai pereue.

Vaitata rai mei te akamataanga o te tomo anga a Tiamani, kua arumaki putuputuia te Au Kite o Iehova e kua opuia. I tetai popongi i roto ia Peperuare 1941, tei roto au i te angaanga orometua ma tetai Au Kite. Ia ratou e atoro ra i te au tangata i tetai tua o tetai au poroka are, kua angaanga au takapini i tetai tua o te poroka no te aravei ia ratou. Kare i roa, kua aere au i te akara eaa te taroaroa ra ia ratou e kua aravei i tetai tangata tei ui mai, “E au puka rikiriki ainei taau mei teia katoa?”

“Ae,” i naku ei. I te reira taime kua opu aia iaku e kua apai iaku ki te opati o te akava. Kua tukuia au ki reira e vaitata i te a epetoma. E oaoa te maata anga o te au opita. Tera ua kia kore tetai tangata e tukuia ki te Gestapo, ka rauka iaia i te akatinamou i tona tuku angaia kia aere na te taina ua anga i tetai akakite anga tataia e kare aia e tua akaou i te au puka Pipiria. I toku pati angaia kia taina i teia akakite anga, kua pau atu au: “Noatu me ka oake mai koe e tai me kore e rua mirioni moni naku, kare rai au e taina.”

I muri ake i te mou angaia no tetai manga tuatau, kua tukuia au ki te Gestapo. I reira kua apainaia au ki te puakapa tamamae anga o Sachsenhausen i Tiamani.

Te Oraanga i Sachsenhausen

I toku tae anga i roto ia Tiunu 1941, te vai takere ra etai 150 Au Kite​—te maata anga e au Tiamani​—i Sachsenhausen. Kua apainaia matou mouauri ou ki tetai tuanga o te puakapa tei kapikiia e Ngai Motutaa. I reira kua apai te au taeake Kerititiano ia matou e kua akapapa ia matou no te ka tapapaia atu. E tai epetoma i muri mai kua tae akaou mai tetai putunga Au Kite mei te Netherlands. I te akamata anga kua tukuia matou kia tu i taua ngai rai i mua i te ngai noo anga o te au vaeau mei te ora itu i te popongi e tae ua atu ki te ora ono i te aiai. I tetai au taime kua anoanoia te au mouauri kia rave i te reira i te au ra ravarai no tetai epetoma me kore e maata atu.

Noatu te takinokino anga, kua kite te au taeake i te tu rapurapu tei anoanoia no te noo akaaereia e kia utuutuia i te pae vaerua. I te au ra ravarai kua tukuia tetai tangata kia akapapa i tetai irava Pipiria. I muri mai, i roto i te ngai akaputuputuanga, kua aere te Au Kite tataki tai ki te reira kua akarongo i tana i akateateamamao. I tetai tu, kua rave muna putuputuia te au puka ki roto i te puakapa, e kua akaputuputu tikai matou i te Tapati ravarai e kua apii kapiti i teia puka Pipiria.

Pera katoa kua apaina munaia tetai kopi o te puka Children, tei orongaia i te uruoaanga St. Louis i Marike i te tuatau maana o te 1941, ki Sachsenhausen. E raukaʼi i te akameangiti i te tumatetenga o te kitea anga mai te puka e e takoreia, kua uuti matou i te reira e kua tua aere i te au tuanga i rotopu i te au taeake e raukaʼi i te katoatoa i te tatau takitai i te reira.

I muri akera, kua kite mai te akono anga puakapa i te au uipaanga ta matou e mou ra. No reira kua akatakakeia te Au Kite e kua tukuia ki roto i te au ngai noo anga takake. Kua riro te reira ei tuatau meitaki no te tutu aere ki tetai atu au mouauri, tei tupu, e manganui te au tangata Poland, Ukraine, e tetai atu tei ariki i te tuatua mou.

Kare a te au Nazi muna no to ratou inangaro i te aati me kore te tamate i te Bibelforscher, tei kapikiia te Au Kite o Iehova i te reira taime. I muri akera, e pakari kino tikai te taomi anga tei tukuia ki rungao ia matou. Kua akakiteia kia matou e penei ka rauka kia tukuia matou kia aere me taina matou i tetai akakite anga te akarukeanga i to matou akarongo. Kua akamata etai au taeake i te tuatua ma te manako tau, “Me tukuia au kia aere, e maata atu taku ka rauka i te rave i te tavini anga ia Iehova.” Noatu e meangiti ua tei taina, kua vai tiratiratu ua te maata anga o to tatou au taeake noatu te ngere anga, te taakama anga, e te takinokino anga. Tetai pae tei tuku i te au kare rava ratou i rongo akaouia ana. Ma te mataora, ra, kua oki mai tetai pae i muri akera e te maroiroi nei rai ei Au Kite.

Kua maro putuputuia matou kia akara ua i te au mouauri e takinokino maataia ra, mei te 25 rutu anga ki tetai rakau. Okotai taime, kua maaniia matou kia akara i te tamate anga na te ri anga e a tangata. E kino tikai taua au kite anga ki runga i tetai tangata. E tai taeake, e tangata manea e te roangarere tei noo i roto i taua ngai noo anga e au, kua karanga mai kiaku: “I mua ake ka aere mai ei au ki konei, ka matapoiriia au me kite au i te toto. Inara kua maro mai au i teianei.” Noatu rai, ra, penei kua maro mai matou, kare matou i marokiakia. Ka rauka iaku i te tuatua, kare rava au i manako kino ana me kore i makitakita ana i te aronga tei takinokino ia matou.

I muri ake i te angaanga anga ma tetai kommando (pupu angaanga) no tetai tuatau, kua apainaia au ki te are maki ma te piva teitei. Na tetai taote Norway e tetai neti Czechoslovakia i tauturu iaku, e papu na to raua tu takinga meitaki i oraʼi au.

Te Mati Anga Mate

I te tae anga kia Aperira 1945, kua taka meitaki e te ruti ra a Tiamani i te tamaki. Te aere viviki maira te au pupu enua opunga mei te tua opunga, e te au Soviet, mei te tua itinga. E ngata i te au Nazi i te tamate e au anere o te au tauatini ua atu i roto i te au puakapa tamamae anga e e tangaro atu i te au kopapa i roto i nga mea ra ma te kore e apinga e kitea. No reira kua manako ratou i te tamate atu i te aronga maki e e neke i te toenga o te au mouauri ki te au uapu vaitata roa atu. I reira kua parani ratou i te tari ia ratou ki runga i te au pai e e akatomo i te au pai i te moana.

Kua akamata te mati o etai 26,000 au mouauri mei Sachsenhausen i te po o Aperira 20. I mua ake ka akaruke ei matou i te puakapa, kua raveia mai to matou au taeake mei roto i te ngai tiaki anga maki. Kua raveia mai tetai pereoo kia rauka ratou i te apainaia. Te katoatoa, e 230 ia matou mei te ono au enua keke. I rotopu i te aronga maki ko te Taeake ko Arthur Winkler, tei tauturu maata tikai i te angaanga kia totoa maata i te Netherlands. Ko matou Au Kite te aronga openga i roto i te mati, e kua akamaroiroi ua atu matou i tetai e tetai kia aere ua atu.

Ei akamata i te reira, kua mati matou e 36 ora kare e akamutu anga. Iaku e aaere ra, kua vareaia au e te moe no te mamae ua nei e te roiroi maata. Inara kare e rauka i te noo ki muri me kore te akaangaroi no te mea ka pupuiia e te au tangata tiaki. I te po kua moe matou ki roto i te au ngai ngangaere me kore i roto i te au vao rakau. E meangiti ua te kai me kore kare e kai. No te pakari roa i toku matepongi, kua mitimiti au i te toothpaste ta te Red Cross o Sweden i oake mai kia matou.

I tetai atu taime, no te mea kua oripu ua te au tiaki Tiamani i te kite e teiea te au vaeau Rutia e te U.S., kua noo matou ki roto i te au vao rakau e a ra. E manuia tikai teia, no te mea tei tupu, kare matou i tae vave ana ki Lübeck Bay kia aru i to matou au pai tei manakoia ka apai ia matou ki to matou mate i te moana. I te openga, i muri ake i te 12 ra e tetai mati e tere atu i te 200 kiro mita, kua tae matou ki Crivitz Wood. Kare teia i mamao ana mei te Schwerin, e oire e 50 kiro mita te mamao mei Lübeck.

Tei to matou tua katau te au Soviet, e tei to matou tua kaui te au Marike. Mei te aruruanga o te au pupui maata e te au pupui anga putuputu o te au pupui, kua kite matou e te vaitata ra matou i te ngai tamaki anga i mua. Kua ru te au vaeau tiaki Tiamani; kua oro etai pae, e kua taui tetai pae i to ratou kakau vaeau ki te kakau mouauri ta ratou i rave maira mei te aronga tei mate, te manakoanga kia kore ratou e kiteia. I rotopu i te oripu anga, kua akaputu mai matou Au Kite kia pure no te arataki anga.

Kua manako te au taeake akaaere e ka tau matou kia akaruke i te au ora popongi o tera mai ra e e aere ki te tua o te au vaeau Marike. Noatu e vaitata i te apa o te au mouauri tei akamata i te mati anga mate tei matemate me kore tei tamateia i runga i te mataara, kua ora pouroa mai te Au Kite.

Kua rauka tetai mataara noku mei tetai vaeau Kanata ki te oire o Nijmegen, e tuaine toku tei noo ana ki reira. Inara i toku tae anga ki reira, kua kite mai au e kua neke aia. No reira kua aaere ua au ki Rotterdam. Ma te manuia, i runga i te mataara kua orongaia mai tetai mataara noku na roto i tetai apinga akaoro takake tei apai tika iaku ki taku ngai e aere ra.

I Riro ana te Tuatua Mou ei Oraanga Noku

Te ra tikai i tae ei au ki Rotterdam, kua pati akaou au kia angaanga painia. E toru epetoma i muri mai i roto i taku angaanga i te oire o Zutphen, te ngai i tavini ei au no tera mai mataiti e te apa. I te reira tuatau, kua rauka mai toku maroiroi. I reira kua akataoongaia au ei akaaere kotinga, tei kapikiia te au orometua tutaka i te reira taime. I nga mea marama i muri mai, kua patiia au ki te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada i South Lansing, New York. I muri ake i te karatuatianga mei te 12 pupu o te reira apii i roto ia Peperuare 1949, kua tukuia au ki Belgium.

I tavini ana au ki roto i te au ngai tukeke o te angaanga orometua i Belgium, kapiti mai e vaitata i te varu mataiti i te opati manga e e ngauru ua atu i roto i te angaanga tutaka aere ei akaaere kotinga e ei akaaere tapere. I te 1958, kua akaipoipo au ia Justine, tei riro mai ei tokorua noku i te angaanga tutaka aere. I teianei, iaku e pakari maira, te rekareka nei rai au i te tavini na roto i tetai tu kotingaia ei mono akaaere tutaka.

Me akara au ki muri ki taku angaanga orometua, ka rauka tikai iaku i te karanga: “Kare e apinga meitaki atu i te tuatua mou.” E tikai, kare te reira i ngoie ua ana. Kua kite mai au i te anoano kia apii mai mei toku au tarevake. No reira me tuatua au ki te au mapu, e tuatua putuputu ana au: “Ka rave katoa kotou i te au tarevake e penei ka ara pakari, inara auraka e pikikaa i te reira. E uriuri i te reira ki to kotou au metua me kore tetai tangata pakari, e oti e rave i te au akatikatika anga tei anoanoia.”

E vaitata i te 50 mataiti i roto i te angaanga orometua tamou i Belgium, kua rauka iaku te akameitakianga o te kite anga i te aronga taku i kite i te tamariki anga i te tavini anga ei aronga pakari e te au akaaere kotinga. E kua kite ana au i te 1,700 e tere atu aronga akakitekite Patireia i roto i te enua i te tupu anga e tere atu i te 27,000.

Ka ui au, “E mataara akameitaki maataia atu ainei tetai no te noo i te tavini ia Iehova?” Kare rava, kare rava i teianei, e kare rava atu. Te pure nei au e kia tamou ua rai a Iehova i te arataki e te akameitaki ia maua ko taku vaine e raukaʼi ia maua i te tavini iaia e tuatau ua atu.

[Tutu i te kapi 26]

Maua ko taku vaine i muri poto ake i to maua akaipoipoanga i te 1958