Akamori ia Baala—Te Tamaki Anga no te Au Ngakau Iseraela
No te vaitata i tetai tauatini mataiti, kua tupu maata tetai tamaki anga no te au ngakau o te iti tangata Iseraela ra. Te mataku purepure e te au tika no te ainga i tetai pae kua tamaki atu i te akarongo e te tiratiratu i tetai pae ra. Kua akatupu teianei maroanga no te ora e te mate i te patoi anga te akamori anga ia Baala i te akamori anga ia Iehova ra.
KA MOU piri tiratiratu ainei te iti tangata o Iseraela ki te Atua mou, tei apai maira ia ratou ki vao ia Aiphiti? (Exodo 20:2, 3) Ka ariu atu ainei ratou kia Baala, koia te atua akaperepereia o Kanaana ra, tei taputou kia akariro kia tupu ruperupe te enua ra?
E tumu maata to teianei tamaki anga pae vaerua kia tatou, tei tamakiia ra i te au tauatini mataiti kua topa. No teaa ra? “Taua au mea katoa ra” ta te apotetoro ko Paulo i tata, “ei ako mai oki ia tatou, i te aronga i rokoia mai i te openga o te au tuatau nei, i tataiaʼi.” (1 Korinetia 10:11) Ka tere atu te marama o teianei ako anga no te maro anga tuatua enua me ka kite tatou e koai a Baala e eaa oki te o atura ma te akamori anga ia Baala.
Koai a Baala?
Kua kite to Iseraela ia Baala i to ratou tae anga ki Kanaana, vaitata i te mataiti 1473 M.T.N. ra. Kua kite ratou e te akamori ra to Kanaana i te au atua tini tei aite ra ki te au atua o Aiphiti, noatu rai e au ingoa tuke to ratou e etai au turanga tuke ra. Inara, te akataka maira te Pipiria ia Baala ei atua maata o to Kanaana ra, e kua akapapu mai te aronga ko enua ra i tona tu akateiteiia i te au mea tei kitea ra. (Akava 2:11) Noatu rai e kare ko Baala te atua teitei rava i to ratou iero ra, koia ra te atua tei manako maataia e to Kanaana ra. Kua irinaki ratou e e mana tona ki runga i te ua, te matangi, e te au tumurangi e koia anake te ka rauka kia akaora i te au tangata—pera katoa ta ratou au manu e te au apinga tanutanuia—kia kore e ua kore me kare e mate oki. Me kare ta Baala paruru anga, ka apai tika mai a Mot koia tetai atua akautunga i Kanaana ra, i te au tumatetenga ki runga ia ratou ra.
Kua akakeu te akamori anga Baala i te au peu no te ainga. Noatu rai ko te au apinga tei piri atura ki te akonoanga Baala, mei te au tiki toka e te au tiki rakau ra, e au akaaite anga no te ainga to ratou. I te akara anga, te au tiki toka—me kare te au toka tipupuia i te tu akatutu anga mero ra—e akatutu anga ia Baala, ei tuanga no te tane i te pirianga ainga ra. I tetai pae, ko te au tiki rakau, e au apinga rakau me kare e au pu rakau tei akatutu maira ia Asetoreta, koia to Baala tokorua e te tuanga vaine ra.—1 Ariki 18:19.
Ko te akaturi anga i te iero ra e te tuku atinga i te tamariki ko etai au tu matauia no te akamori anga Baala ra. (1 Ariki 14:23, 24; 2 Paraleipomeno 28:2, 3) Te tuatua ra te puka The Bible and Archaeology: “I roto i te au iero o to Kanaana ra kua raveia e te au tane e te au vaine akaturi (e au tane e te au vaine ‘tapu’) i te au tu ravenga no te ainga. Kua irinaki [to Kanaana] e i tetai tu kua akariro teianei au peu i te au apinga tanutanuia e te au manu oki kia tupu maata.” Ko te reira te tumu akatika anga akonoanga, inara kare e ekoko anga e kua marekaia taua tu akaturi anga ra ki te anoano kopapa o te aronga akamori ra. Akapeea i reira ta Baala akavare anga i te au ngakau o to Iseraela ra?
Eaa ra i Marekaiai?
Penei kua iki to Iseraela e manganui i te raveanga i tetai akonoanga e meangiti ua ra tei patiia mai ia ratou. I te akamorianga ia Baala kare ratou i akaueia kia akono i te Ture, mei te Tapati rai e te au tureanga e manganui no te akono tau ra. (Levitiku 18:2-30; Deuteronomi 5:1-3) Penei oki, kua akapapu mai te tu puapinga i te pae apinga o to Kanaana ra ia etai ra e ka umuumuia kia akaau atu kia Baala.
Te au ngai tapu o Kanaana, tei matauia ra ei au ngai teitei e tei kiteaia ra i te au ngai tupuia e te au ngai rakau i runga i te au tuaivi o te au maunga ra, e mea tika kua akanoo mai kia manea a muri i te au peu anaunau tei raveia ra ki reira. Kare i roaia, i muri iora kua reka kore to Iseraela i te aere putuputuanga ki taua au ngai tapu Kanaana ra; kua patu ratou i to ratou uaorai. “Kua akatu katoa oki ratou i te au ngai teitei, e te tiki, e te Asetoreta, ki runga i te au ngai teitei katoa, e ki raro ake i te au rakau marumaru katoa ra.”—1 Ariki 14:23; Hosea 4:13.
Inara te mea mua e te maata katoa oki, kua marekaia te akamori ia Baala ki te kopapa ra. (Galatia 5:19-21) Kua tere roa atu te au ravenga akanavenave i te anoano no te au kai tanutanu e te au manu oki. Kua akakakaia te ainga. Kua kitea teianei na te au tiki e manganui tei koia maira i raro i te enua, ma te au tutu anga akamaataia ra te tu ainga, te akakiteanga i te akakeu anga no te ainga. Te kaikaianga, te uraanga, e te akatangi anga imene kua akanoo i te akakeu anga no te tu akono tau kore.
Ka rauka ia tatou kia tamanako i tetai ngai akatutuia mai i te akamata anga te tuatau pururu anga rau. I roto i tetai akanooanga natura, tei raveia ra te kaikaianga maata e tei akamatutuia ra na te uaina, te ura ra te aronga akamori. Kua akonoia ta ratou ura no te anaunau anga kia akaara mai ia Baala mei tona tuatau akau angaanga kore ra kia akameitakiiai te enua e te ua ra. Takapinipini i te au poupou mero tane ra e te au itoro rakau ra kua koni aere ratou. Te au ori aereanga, e maata oki ta te aronga akaturi o te iero ra, e akainangaro ainga e te tu navenave oki. Na te akatangianga imene e te aronga akarakara ra i akakeu ia ratou kia rave ua atu. E penei, kia tae ki te take o taua uraanga ra kua oki atu taua aronga ura ra ki te au pia o te are o Baala ra no etai au pirianga tau kore ra.—Numero 25:1, 2; akaaite ia Exodo 32:6, 17-19; Amosa 2:8.
Kua Aaere Kite Mata Ratou Kare i te Akarongo
Koi akakeu ei taua tu akamori tu navenave ra i te aronga e manganui, kua opara katoa oki te tu mataku i to Iseraela ra ki te akamori ia Baala. I te ngere anga to Iseraela ra i to ratou akarongo ia Iehova, kua taki atu ki te mataku i tei mate ra, e te mataku oki i te tuatau ki mua, e te inangaro anga ma taua akonoanga ra, ia ratou ki roto i te ravenga purepure, tei akariro ra i muri ake kia o atu ki roto i te au peu taeke maata ra. Te akataka ra The International Standard Bible Encyclopedia i akapeea to Kanaana i te akangateitei anga i te vaerua taka ke ra ei tuanga no te akamori anga tupuna: “Kua akonoia te au oroa . . . ra i roto i te tanumanga o te pamiri me kare i te au maunga rikiriki tanumanga ma te peu kona kava e te ainga tau kore (penei etai no te pamiri uaorai) tei manakoia ra e ko tei mate ra te o katoa mai i reira.” No te raveanga tuanga i taua au ravenga purepure taeke ra i akataka ke i to Iseraela kia mamao roa atu mei to ratou Atua ra, ko Iehova.—Deuteronomi 18:9-12.
Kua akariro te au itoro—e te au peu kapiti—katoaia ra i taua aronga Iseraela ra tei iki ra kia aaere kite mata e kare na te akarongo. (2 Korinetia 5:7) Noatu rai i muri ake i te akaraanga au temeio umere i te rima akara koreia o Iehova ra, e manganui to Iseraela tei akaruke ra ia Aiphiti tei manako ngakau i te umuumu anga no tetai akara anga ei akamaaraara anga nona ra. (Exodo 32:1-4) Kua inangaro katoa etai o to ratou anaunga ra kia akamori atu i tetai apinga tei akara mataia ra, mei te au itoro a Baala ra.—1 Ariki 12:25-30.
Koai tei Autu Ra?
Kua raveia te tamaki anga no te au ngakau o to Iseraela ra no etai anere mataiti, mei te tuatau i tae atu ei ratou ki te enua paraaraa o Moabi ra i mua poto ake i te tomoanga ki te Enua Taputouia ra tae roa ki te tuatau i akaateaiai ratou ki Babulonia. Kua akaraanga taokioki ki muri e ki mua oki to ratou turanga meitaki. I etai tuatau kua vai tiratiratu kia Iehova te maata anga o to Iseraela ra, inara e putuputu ratou i te ariu atu kia Baala. Te tumu maata no teia ko to ratou kapiti anga ma te aronga peikani takapini ia ratou ra.
I muri ake i te ruti anga to ratou vaeau, kua tamaki atu to Kanaana na te au tu kikite maata atu. Kua noo atura ratou i te pae i to Iseraela e kua akamaroiroi atura ia ratou kia maani te au atua no te enua ra no ratou uaorai. Kua arai atura nga akava mei ia Gideona raua ko Samuela ra i teianei ravenga. Kua akaue atura Samuela i te au tangata: “Ka tuku ke atu e i te au atua ke, . . . e kia akonokono i to kotou ngakau kia Iehova ra, ka akamori ei iaia anake ra.” No tetai tuatau kua akarongo atura to Iseraela i ta Samuela akaue anga, e “kua tuku ke atura te tamariki a Iseraela i te au Baala e te au Asetoreta ra, e kua akamori ia Iehova anake ra.”—1 Samuela 7:3, 4; Akava 6:25-27.
I muri ake i te tutara anga a Saula raua ko Davida ra, kua akamata a Solomona i te au mataiti i muri iora i te tuku atinga ki te au atua ke ra. (1 Ariki 11:4-8) Kua rave pera katoa oki etai atu au ariki o Iseraela e Iuda e kua aru ia Baala. Inara, ko te au peroveta e te au ariki tiratiratu, mei ia Elia, ia Elisaia, e Iosia ra, kua rave i te arataki anga i te maro atuanga i te akamori Baala ra. (2 Paraleipomeno 34:1-5) Pera katoa oki, i teianei tuatau o te tuatua enua o Iseraela, e au aronga taki tai etai tei vai tiratiratu kia Iehova. Noatu rai i te tuatau ia Ahaba e Iezebela ra, i te taeanga te akamori ia Baala ki tona take, e itu tauatini tangata tei kore “i tuku i te turi ki raro kia Baala.”—1 Ariki 19:18.
I te openga, i muri io i te oki anga mai te au ngati Iuda mei te tuikaaanga ki Babulonia ra, kare e taiku akaou anga i te akamori anga ia Baala. Mei te aronga tei taikuia Ezera 6:21, “e te aronga katoa i akataka ke ia ratou uaorai i te viivii o te enua etene, kia kimi i te Atua o Iseraela ia Iehova.”
Au Akamatakiteanga mei te Akamori ia Baala
Noatu rai e kua ngaro ke atu te akamori ia Baala kua roa, te akonoanga Kanaana e te taiate o teianei tuatau e okotai mea matauia ia ratou ra—koia te akakaka anga i te ainga. Te au akavare anga i te ainga tau kore te akara anga tei roto ia i te reva tikai ta tatou e uti nei. (Ephesia 2:2) “Te aro atura tatou i te mana akara koreia te akatere nei i teianei ao poiri, e te au rima rave vaerua mei ko mai i te opati maata no te rave kino,” ta Paulo i akamatakite mai.—Ephesia 6:12, Phillips.
Ko teia “mana akara koreia” o Satani te akakeu ra i te ainga tau kore kia akatuikaa i te au tangata i te pae vaerua. (Ioane 8:34) I roto i te taiate rave ua o teianei tuatau kare te rave ua i te ainga i raveia ei tetai peu anaunau mari ra, ei mataara kia akatupu i ta tetai uaorai apinga i anoano. E te au ravenga pikikaa e aiteite katoa oki te akavare anga. Na roto i te tamataora, te akatangi imene, e te akakitekiteanga, te ki ra te manako ngakau o te au tangata i te au akakite anga no te ainga. Kare te au tavini o te Atua i atea ke i teianei rave anga. Ko te tika, te maata anga o te aronga tei akaateaia mai i te putuputuanga Kerititiano e aronga takitai tei aru atu i taua au ravenga ra. Na te arai tamou marieanga i teianei au ravenga tau kore e raukai kia vai tiratiratu tetai Kerititiano ra.—Roma 12:9.
Ko te Au Kite ou ra te akataka maataia ra ki te tu kino, i te mea te au apinga e manganui ta ratou i kite tei anoanoia kua akapapaia mai ma te ainga. Ei akariro kia kino atu, ka anoanoia ratou kia arai atu i te mana o etai aronga ou te raurau maira ia ratou. (Akaaite ia Maseli 1:10-15.) Kare i te tokoiti ua tei o atu ki te taitaia, ei akatauanga, i te au akaputuanga mamaata ra. Mei te akamori anga ia Baala i te tuatau taito ra, te akatangi imene, te uraanga, e te maunu no te ainga kua akariro mei te akakona ra te kairo anga.—2 Timoteo 2:22.
“E akapeea te tangata ou i te tamā anga i tona arataa?” ta te tata taramo i ui. Na “te akono marie anga kia tau ki taau [ta Iehova] ra tuatua,” tana i pau atu. (Salamo 119:9) Mei ta te Ture a te Atua i akaue atu ki to Iseraela ra kia akaruke atu i te pirianga vaitata ma to Kanaana ra, no reira te akamatakite maira te Pipiria ia tatou i te au kino no te kapiti anga pakari kore. (1 Korinetia 15:32, 33) Ka akaari tetai Kerititiano ou ra i tona tu pakari me ka karanga aia kare ki tei akara anga navenave ra mari ra te kite ra aia e kino kia akonoia. Mei ia Elia tiratiratu ra, kare tatou e tau kia tuku i te manako marekaia kia akariro i ta tatou tukuanga tika na tatou.—1 Ariki 18:21; akaaite ia Mataio 7:13, 14.
Tetai atu akamatakite anga no runga i te ngere anga i te akarongo, koia “te ara e rokoia ngoie ei tatou nei.” (Ebera 12:1) I te akara anga e manganui to Iseraela te vai irinaki ra ia Iehova, inara te akara atura ratou kia Baala ei atua te ka paruru i ta ratou kai tanutanu e ka oronga mai oki i ta ratou au mea anoanoia no te au ra taki tai. Penei kua manako ngakau ratou e ko te iero o Iehova i Ierusalema ra e mamao roa e no reira ko te akonoanga i tana au ture e mea tau kore. Ko te akamori ia Baala kare i te mea raurauanga e te vaitata ua ra—ka rauka ua ia ratou kia oronga i te auai kia Baala mei runga atu i to ratou uaorai tapoki are ra. (Ieremia 32:29) Penei kua panu ua atu ratou ki roto i te akamori ia Baala na te piri uaanga ki roto i etai au peu me kare na te orongaanga apinga kia Baala na roto i te ingoa o Iehova ra.
Akapeea e kore ei to tatou akarongo e ka akaruke aere ei i te Atua ora ra? (Ebera 3:12) Penei ka ngere marie aere tatou i to tatou arikianga mua ra no te au uipaanga e te au akaputuanga. Na taua tu manako ra e akakite i tetai ngere anga i te irinaki anga i ta Iehova ra oronga anga “kai [vaerua] i te tuatau tau ra.” (Mataio 24:45-47) No te paruparu anga, penei ka ngere ua tatou i “te tāpu akakite anga i te tuatua ora” me kare ka akatupu i tetai ngakau tataka ke, penei ka riro ua ki te au aruaruanga apinga kopapa nei me kare te akono tau kore.—Philipi 2:16; akaaite ia Salamo 119:113.
Tamou Marie Anga i to Tatou Tiratiratu
Kare e ekoko anga no te reira, i teia tuatau te raveia ra tetai tamaki anga no te ngakau. Ka vai tiratiratu ainei tatou kia Iehova me kare ka riro kia tatipake na te tu akono tau kore te ora anga o teianei ao? E mea mii ra kia tuatuaia e, mei to Iseraela i riro aere ra ki te au ravenga rikarika a to Kanaana ra, tetai papaki o te au tangata Kerititiano e te au vaine oki i teianei tuatau kua akavareia kia rave i te au angaanga akama ra.—Akaaite ia Maseli 7:7, 21-23.
Ka rauka kia kopae keia taua ngere anga i te pae vaerua ra me, mei ia Mose rai “i maroiroi rava atura aia i te akara anga atu iaia, i tei kore e kitea kia akara ra.” (Ebera 11:27) E tika tikai, ka tau tatou ‘kia taumāro tikai tatou i te akarongo.’ (Iuda 3) Inara na te vai tiratiratuanga ki to tatou Atua e ki tana kaveinga, ka rauka ia tatou kia akara atu ki mua ki te tuatau e ngaro ke atu ei te akamori pikikaa e tuatau ua atu. Mei te akamori anga ia Iehova i autu ra ki rungao i te akamori anga ia Baala ra, no reira ka rauka katoa oki kia papu ia tatou e kare e roaia “ka ki te enua i te kite ia Iehova, mei te vairanga tai e ki i te tai ra.”—Isaia 11:9.
[Tutu i te kapi 31]
Au apinga pueurikiriki i Gezera o te au poupou tapu tei taangaangaia i te akamori anga ia Baala
[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 28]
Musée du Louvre, Paris