A Saula—E Ariki Ikiia na te Atu
A Saula o Tareso koia tetai ta tangata patoi no te au pipi a Karaiti ra. Inara e tuatau tuke ki mua ta te Atu tei vai mai nona ra. Ka akariroia a Saula ei komono meitaki no te tumu tikai tana i patoi ketaketa ra. Kua tuatua a Iesu: “E āriki ikiia oki a [Saula] naku, ei apai i toku ingoa ki mua i te aroaro o te au etene, e te ui ariki ra, e te tamariki na Iseraela ra.”—Angaanga 9:15.
Ko to Saula oraanga ei tetai ‘tangata rave kino atu’ kua taui takiriia i te akaari atu anga te aroa kiaia e kua riro mai e ko tetai ariki ikiia na te Atu na Iesu Karaiti. (1 Timoteo 1:12, 13) Te au ririnui tei akakeu ra i te rave anga i te peianga ia Setephano i te toka e etai atu au ta anga ki runga i te au pipi a Iesu ra kua akaariu ke takiriia ki te au rave anga tuke i to Saula ra riro anga ei apotetoro Kerititiano ko Paulo. E mea tika e kua kite a Iesu i te au tu anoanoia i roto ia Saula ra. Eaa aua tu ra? Koai a Saula? I akapeea tona tupu anga mai i te akariro anga iaia kia tau no te taangaangaia ei akatere i te akamori mou ra ki mua? Ka kite ainei tatou i tetai apinga i tei tupu mai kiaia ra?
To Saula Pamiri Tupu Anga Mai
I te tuatau o to Setephano ta angaia i muri poto mai ia Penetekote 33 T.N., e “tangata ou ra” a Saula i reira. I te tataanga kia Philemona i vaitata i te 60-61 T.N., kua “tangata metua” aia. (Angaanga 7:58; Philemona 9) Kua karanga te aronga apiipiiia e, kia tau ki ta te akapapa anga taito ra no te au mataiti, penei te aite anga no te “tangata ou” ko te au mataiti i rotopu i te 24 e te 40, inara ko te “tangata metua” mei te 50 ki te 56 mataiti te pakari. No reira penei kua anau mai a Saula i nga mataiti tokoiti i muri mai i to Iesu anau anga.
I reira kua noo te au ngati Iuda i te au tuanga e manganui o te ao nei. Te riro keanga te enua, te tuikaa anga, te akaatea angaia, te au pitiniti, e te aere ke atu anga i roto i te au tumu no to ratou aere keanga mei Iudea ra. Inara noatu tona pamiri e ngati Iuda no te akatotoa anga ra, te akaketaketa maira Saula i to ratou akono meitaki anga i te Ture, i te tuatuaanga e “i peritomeia au i te po varu, e ngati Iseraela, i te kopu o Beniamina, e Ebera na te Ebera; i te akonoanga ture ra, e Pharisea ïa.” Kua tapaia a Saula i te ingoa Epera aiteite ki to tetai mema matauia o tona kopu ra—koia te ariki mua o Iseraela ra. Ei tetai Roma mei te anau maianga, e ingoa Ratino katoa oki to Saula o Tareso ra, ko Paullus.—Philipi 3:5; Angaanga 13:21; 22:25-29.
I te anau maianga a Saula ei tangata Roma kua tau e kua kimi tetai o tona metua tane i te tika ei tangata enua. Akapeea ra? E manganui te au ravenga. I te pae atu mei te akatuangaia ei tangata enua, penei ka orongaia te reira ki te aronga takitai me kare te au pupu penei no etai tumu tau, no te kite raveanga poritiki, me kare ei tutaki no etai angaanga taka ke i taua Enua ra. Ko tetai tavini ka rauka kia oko mai i tona turanga rangatira mei tetai tangata Roma maira, me kare tetai tei akataka keia mai ra e tetai tangata Roma, ka riro aia uaorai ei tangata Roma. Ka pera katoa oki tetai kua roa te rave anga vaeau me ka akaateaia mai i te au nuku Roma ra. Te aronga enua te noo ra i roto i te au enua Roma ka rauka i te tuatau roa kia riro ei tangata enua. Kua tuatua katoaia oki e i etai tuatau kua okoia mai te tika ei tangata enua no etai moni maata. I akapeea to Saula pamiri i te tomo atuanga ei au tangata enua te vaira ia ei mea ngaro.
Kua kite tatou e no Tareso mai a Paulo, ko te oire maata o te tapere Roma i Kilikia (i Turkey apatonga i teianei). Noatu rai e pupu maata to te ngati Iuda tei noo ki taua ngai ra, kua kapiti katoaia te oraanga o Saula ki te au peu Kenitara i reira. Ko Tareso tetai oire maata e te puapinga oki tei matauia e ko tetai ngai no te apiianga Ereni. Kua akatakaia tona au tangata i rotopu i te 300,000 e te 500,000 i te anere mataiti mua ra. Ko tetai ngai okooko anga ia i te ara nui i rotopu ia Asia Minora, Suria, e Mesopotamia. Ko to Tareso puapinga maata no te okooko e te tupu anga ruperupe o te enua paraaraa takapini ra, tei akatupu maira i te ua kai, te uaina, e te oronga. Mei tona ngai maata te maani anga apinga kua rauka mai te kakau uru puakanio no te maani puakapa.
To Saula Kite Apiianga
A Saula, me kare a Paulo, kua akono tiratiratu i te apinga nona uaorai e kua turu i tana au angaanga mitinari na te maani anga puakapa. (Angaanga 18:2, 3; 20:34) Te angaanga no te maani anga puakapa e mea matauia ia i tona oire, i Tareso ra. Penei kua apiiia a Saula e tona metua i te maani anga puakapa mei te mapu anga mairai.
To Saula kite i te au reo ra—e maata oki te kite i te reo Ereni, koia te reo matauia o te Patireia Roma ra—kua kite katoaia ei puapinga i tana angaanga ei mitinari. (Angaanga 21:37–22:2) Kua tuatua te aronga akataka i tana au tataanga e e meitaki maata tana tuatua Ereni ra. Kare tana tuatua anga i te mea akateiteiia me kare i te tatau uaanga mari ra, te akaata maira i to te Septuagint, koia te urianga Ereni i te au Tuatua Tapu Epera tana i taiku putuputu ra me kare i akataka poto maira. No teianei akakite anga, te manako ra te aronga apiipiiia ke ke ra e kua rauka ia Saula tetai kite apii anga meitaki i te reo Ereni, penei i roto i tetai apii ngati Iuda ra. “I te tuatau taito ra ko tetai kite apiianga—i runga ravao ko tetai kite apiianga Ereni—kare e rauka ua mai ma te kore e tutakiia; ei mea matauia, kua anoanoia tetai apinga turuanga,” ta te tangata apiipiiia ko Martin Hengel i tuatua. No reira te akakite maira to Saula kite apiianga e no roto mai aia i tetai pamiri rongonui.
Penei, kare aia i pakari atu i te 13 mataiti, kua rave a Saula i tana apiianga i Ierusalema, i etai 840 kiro mita mei te kainga ra. Kua apiiia aia i te vaevae o Gamaliela, koia tetai puapii matauia e te akateiteiia oki i te ikuikuanga Pharisea ra. (Angaanga 22:3; 23:6) Taua au apii ra, te aiteite ra ki tetai apii teitei i teia tuatau nei, kua akatuera mai i te ngutupa no te tika no te raukaanga tetai turanga teitei i te akonoanga ngati Iuda ra.a
Taangaanga Meitaki Anga i te Au Kite Karape
Anauia mai ki roto i tetai pamiri ngati Iuda i roto i tetai oire Ereni i Roma, no nga ao e toru a Saula. Ei tangata kite i te au reo ke ke e te au tu tangata ke ke oki kare e ekoko anga kua tauturu iaia kia riro kia “akaarite [iaia] uaorai i te au mea katoa i te tangata ravarai nei.” (1 Korinetia 9:19-23) Ko tona tika ei tangata enua Roma kia akatika iaia i muri iora kia paruru i tana angaanga orometua i te ture e kia rave i te tuatua meitaki ki mua i te mana teitei katoa i te Patireia o Roma ra. (Angaanga 16:37-40; 25:11, 12) E tika, ko te tupu anga mai o Saula, te kite apiianga, e tona tu tangata kua kitea e Iesu tei akatuakaouia, tei tuatua ra kia Anania: “E aere koe; e āriki ikiia oki aia naku, ei apai i toku ingoa ki mua i te aroaro o te au etene, e te ui ariki ra, e te tamariki na Iseraela ra: E akakite oki au kiaia i te maata o te mate e tikaʼi iaia kia akakoromaki no toku nei ingoa.” (Angaanga 9:13-16) Me akaaereia mai na roto i aratakianga tika, kua riro to Saula maroiroi ei rave i te akatotoaanga i te tuatua no te Patireia ki te au ngai mamao ra.
Ko ta Iesu iki anga ia Saula no tetai angaanga taka ke ko tetai tupu anga maata ia i roto i te tuatua enua Kerititiano. Inara, te au Kerititiano katoatoa o teia tuatau nei e au kite karape tataki tai to ratou e te au tu te ka rauka kia taangaanga meitakiia i te akatotoaanga i te tuatua meitaki. I to Saula kiteanga eaa ta Iesu ra i anoano iaia, kare aia i unui ki muri. Kua rave aia i tei rauka katoatoa iaia kia akatupu i te au tumu no te Patireia ra. Ko te tika ainei te reira noou?
[Tataanga Rikiriki i Raro]
a No runga i te au apinga e te tu o te kite apiianga ta Saula i rauka mai ia Gamaliela, e akara i Te Punanga Tiaki, Tiurai 15, 1996, kapi 26-9.
[Pia/Tutu i te kapi 30]
Retita Anga e te Pepa Akatika Anga no te Tangata Enua o Roma
Te retita anga i te tamariki tikai a te au tangata o Roma ra kua akamanaia e Augustus ma nga ture e rua tei akamanaia ra i te 4 e te 9 T.N. Kia raveia te retita anga i roto i te 30 ra o te anau anga ra. I roto i te au tapere ra, kua anoanoia te pamiri kia rave i tetai akakite anga ki mua i tetai akava i te opati tataanga tau no te papuriki, i te akakiteanga e e tikaanga to taua tamaiti ra e e tangata Roma oki. Nga ingoa o nga metua, e tamaroa e tamaine e te ingoa oki o taua tamaiti ra, e ka retita katoaia oki te ra i anauiai. Noatu rai i mua ake i te oronga anga teianei au ture, ka raveia te akaou anga te retita anga o te au tangata i te au ngai akavaanga Roma katoatoa, te au pupu tangata ou, e te au tangata noo ki raro ake i te aronga mana taoonga ra kia akaouia i te au rima mataiti ravarai na tetai tataanga pepa retita ra.
No reira ka rauka te akakite anga i te au turanga na te akara anga i tetai akaputu anga pepa i te ngai vairanga tika. Ka rauka te au kopi no taua au tataanga i roto i tetai rakau diptychs (papaanga rakau). I te manakoanga a etai aronga apiipiiia ra, i ta Paulo pati anga i tona tika anga tangata enua no Roma, penei kua rauka iaia te oronga i tetai pepa no te akapapu anga. (Angaanga 16:37; 22:25-29; 25:11) I te mea ko taua tika tangata enua no Roma ra kua manakoia mei te “tu tapu rai” e ka akatika i tetai tangata i te au tika anga e manganui, ko te rave tau koreanga i taua au pepa ra ko tetai apa kino rava ia. Ko te akakite anga pikikaa i to tetai turanga ra ka akautungaia na te mate.
[Akameitakianga]
Historic Costume in Pictures/Dover Publications, Inc., New York
[Pia/Tutu i te kapi 31]
To Saula ra Ingoa Roma
Te au tangata enua tane ravarai kare i raro ake i te toru tuanga ki tona ingoa. E ingoa mua tona, e ingoa pamiri (tei kapitiia ma tona kopu, me kare gens), e tetai ingoa surname kapitiia mai. Tetai akatauanga rongonui ko Gaius Julius Caesar. Kare te Pipiria i oronga mai i te au ingoa Roma ki katoa ra, mari ra te akakite maira te au tumu no teianei ao kia tatou e ko Ageripa ko Marcus Julius Agrippa ia. A Galio ko Lucius Junius Gallio ia. (Angaanga 18:12; 25:13) Nga akatauanga Tuatua Tapu no nga ingoa openga e rua no nga ingoa e toru o tetai tangata, ko Ponotio Pilato (tataanga i raro akenei), ko Serio Paulo, Kalaudio Lusia, e Pokio Fesito.—Angaanga 4:27; 13:7; 23:26; 24:27.
Kare e rauka kia akataka tikai me ko Paullus te ingoa mua o Saula me kare ko tona ingoa pamiri ainei ia. Kare i te mea matau koreia kia kapiti ua atu i tetai ingoa ke ei tapa anga na te pamiri e to ratou au oa oki i tetai tangata ra. I tetai pae, ko tetai ingoa kare ra i to Roma mei ia Saula rai ka rauka kia taikuia ei tetai komono anga. “Kare a Saula e tau ei tetai ingoa tangata Roma,” ta tetai tangata apiipiiia i tuatua, “mari ra ei tetai ingoa tangata enua tei orongaia ra ei tetai signum ki tetai tangata enua Roma ra ka tau tikai te reira.” I roto i te au ngai e manganui te au reo keke penei ka akataka ko teea o tona nga ingoa ta tetai tangata ka iki kia karangaia aia.
[Akameitakianga]
Photograph by Israel Museum, ©Israel Antiquities Authority