Tua Oraanga

“Aue te Akarongo Kare e Unui ki Muri”!

AKAKITEIA E HERBERT MÜLLER

I nga mea marama i muri mai i te tomo atu anga to Hitler vaeau i te Netherlands, kua araiia te Au Kite o Iehova. Kare i roaia, kua ira mai toku ingoa ki runga i te papaanga inangaroia a te Nazi, e kua kimiia au mei tetai animara rai.

OKOTAI taime, kua roiroi tikai au mei te pipinianga e te oroanga e kua akakite au ki taku vaine e penei e akaangaroi anga e kia opuia e te vaeau. I reira kua maara iaku te au tuatua o tetai imene: “Aue te akarongo kare e unui ki muri, noatu kua akaroiroiia e te au enemi.”a Te manako anga i taua imene kua akaou i toku tu maroiroi e kua akatupu mai i te au manako maaraara o toku ngametua i Tiamani e te ra i imene ei toku au oa i teia imene kia aere atu au. Ka tika ana e kia akakite atu au i etai o teia au manako maaraara kia kotou?

Te Akaraanga o Toku Ngametua

I te anau angaia au i te 1913 i te taoni ko Copitz i Tiamani, e nga mema toku ngametua no te Evangelical Church.b E itu mataiti i muri mai, i te 1920, kua akaruke a papa i te ekaretia. Ia Aperira 6, kua pati aia i tetai Kirchenaustrittsbescheinigung (Akakiteanga Akaruke i te Akonoanga). Kua akaki te opita retita o te taoni i te pepa. Inara, e tai epetoma i muri mai, kua oki akaou a Papa ki roto i te opati i te akamaramaanga e kare te ingoa o tana tamaine i runga i te pepa akakiteanga. Kua akaki te opita i te rua o te pepa te taiku anga e te tau katoa ra te pepa akaatea anga ekaretia kia Martha Margaretha Müller. I taua taime ra, ko Margaretha, toku tuaine, e tai e te apa ona mataiti. I te tae anga mai ki te taime no te tavini anga ia Iehova, kare a papa i merengo ua e apa ua te au mea!

I taua mataiti rai, kua papetitoia toku ngametua e te Aronga Apiipii Pipiria, tei kiteia te Au Kite o Iehova i te reira taime. Kua utuutu mai a Papa ia matou te tamariki na roto i tetai tu pakari, inara na tona tu tiratiratu kia Iehova i akariro ia matou kia ariki i tana arataki anga. Kua akakeu katoa te tu tiratiratu i toku ngametua kia rave i te au akatikatika anga. Ei akatauanga, te vaira tetai tuatau kare matou i akatikaia kia kanga ki vao i te Tapati. Inara, i tetai Tapati i te 1925, kua akakite mai to matou ngametua kia matou e ka aaere matou ki vao. Kua apai matou i te au kai e kua reka tikai to matou tuatau​—mei teaa atura te tuke anga e kia noo ua ki roto i te are i te ra katoa! Kua akakite mai a papa e kua apii mai aia i tetai tumu ou i tetai uruoaanga i ou akenei tei akatikatika i tona manako no runga i te au angaanga i te Tapati. I tetai au taime, kua akaari katoa aia i taua tu puareinga no te akatikatika.

Noatu kua kinokino toku ngametua i te pae kopapa, kare raua i tapupu mei te angaanga tutuanga. Ei akaraanga, kia tua aere i te pepa Ecclesiastics Indicted, kua aere atu matou ki runga i tetai rerue i tetai aiai ma te katoa anga o te putuputuanga e kua teretere atu ki te taoni ko Regensburg, e 300 kiro mita mei ia Dresden. I tera mai ra, kua tua atu matou i te au pepa na roto i te taoni, i te akamutu anga matou, kua oki atu matou na runga i te rerue. I te tae anga matou ki te kainga, vaitata e 24 ora i pou.

Akaruke Anga i te Kainga

Kua tauturu katoa mai toku taokotai anga ma te Jugendgruppe (Pupu Mapu) i roto i ta matou putuputuanga iaku kia tupu i te pae vaerua. I te epetoma tataki tai, kua aravei te au mapu tere atu i te 14 mataiti ma etai o te au taeake pakari o te putuputuanga. Kua kangakanga matou e kua akatangi i te au apinga akatangi imene, kua apii i te Pipiria, e kua tuatua no runga i te mea angaia e te taineti. Inara, i te 1932, e 19 rai oku mataiti, kua tae ki te ope toku taokotai anga ma te pupu.

I roto ia Aperira o taua mataiti, kua rauka mai ia Papa tetai reta mei te opati o te Taiate Punanga Tiaki i Magdeburg. Te kimi ra te Taiate i tetai tangata ka rauka i te akaoro i te motoka e te inangaro ra i te painia. Kua kite oki au e inangaro anga no toku ngametua e kia painia au, inara kua manako au kare e rauka iaku. I te mea e ngametua putaua toku, kua akamata ke ana au i te ripea i te au patikara takatakai e te au matini tui kakau, e pera katoa te au matini patupatu reta, e tetai atu apinga no te opati, i te 14 mataiti. Akapeea e raukai iaku i te akaruke i toku ngutuare tangata? Kua anoano ratou i taku tauturu. Pera katoa, kare ake rai au i papetitoia. Kua noo maua ko Papa ki raro e kua ui mai aia i etai au uianga kia akara me kua marama rai au e eaa te o maira ki roto i te papetito anga. I te akapapu anga taku au pau anga iaia e kua tere meitaki au ki mua i te pae vaerua e kia papetitoia, kua tuatua mai aia: “E tuku koe ia koe no teia tuku anga angaanga.” Kua pera au.

E tai epetoma i muri mai kua tae mai te pati anga kiaku kia aere atu ki Magdeburg. I te akakite anga au ki toku au oa i roto i te Pupu Mapu, kua inangaro ratou i te imene no te akakite anga mai kia aere ra. Kua poitirere tikai ratou i te imene taku i iki no te mea kua manako ratou e mea pakari te reira. Noatu rai, kua rave mai etai i ta ratou au violin, te au madolin, e te au kita e kua imene te katoatoa: “Aue te akarongo kare e unui ki muri, noatu kua akaroiroiia e te au enemi; kare e ru i te tapa o te tumatetenga o te enua.” I taua ra ra, kare au i manako ana e mei teaa te puapinga i taua au tuatua no te akamaroiroi mai iaku i te au mataiti ka aere mai.

Tetai Akamata Anga Kinokino

I muri ake i te akamutu anga te au taeake i Magdeburg i te timata i toku tu kite i te akaoro, kua oronga mai ratou i tetai motoka noku e tetai atu au painia e a, e kua aere atu matou ki Schneifel, e ngai i te pae mai ia Belgium. Kua kite matou e te anoanoia ra to matou motoka. Kua riri tikai te Akonoanga Katorika ia matou i reira, e kua putuputu te taime kua tapapa ua te au tangata o te vira, tei akakeuia e te au orometua, no te tuaru ia matou. E manganui te taime, kua tauturu te motoka ia matou kia aere atu na mua i ta ratou au tuapara e te au kokai.

I muri ake i te Akamaaraanga i te 1933, kua akakite mai te akaaere o te reira ngai, ko Paul Grossmann, kia matou e kua araiia te angaanga a te Taiate i Tiamani. I muri poto ua ake i te reira, kua pati mai te opati manga iaku kia aere atu ma tetai motoka ki Magdeburg, kia koi i te puka i reira, e ka apai atu ki te enua o Saxony, e 100 kiro mita mei ia Magdeburg. Inara, i te tae anga au ki Magdeburg, kua topiri ke ana te Gestapo (akava muna Nazi) i te opati o te Taiate. Kua akaruke au i te motoka ki tetai taeake i Leipzig e kua oki atu ki te kainga​—inara kare i roa ana.

Kua pati mai te opati o te Taiate i Switzerland iaku kia akamata i te painia i te Netherlands. Kua parani au no te akaruke i roto i te epetoma me kore e rua. Inara, kua ako mai a Papa iaku, e kia aere viviki atu. Kua ariki au i tana ako anga, i roto rai i nga mea ora, kua akaruke au i te kainga. I tera mai ra, kua aere mai te akava ki te kainga o toku papa i te opu iaku te akaapa anga kua akaruke au. Kua tureiti ratou.

Akamataanga i te Netherlands

Ia Aukute 15, 1933, kua tae atu au ki tetai kainga painia i Heemstede, e taoni e 25 kiro mita mei Amsterdam. I tera mai ra, kua aere au i te tutu aere ma te kore i kite i tetai tuatua Orani. Kua akapapaia ma tetai kati akakite anga, i runga i te reira tetai akakite anga neneiia, kua akamata au. Mei teaa atura te akamaroiroi anga i te ariki anga tetai vaine Katorika i te puka Reconciliation! I taua ra rai, kua akaruke katoa au e 27 puka rikiriki. I te openga o taua ra mua, kua rekareka tikai au no te tutu aerenga kare e tamanataia mai.

I taua tuatau, kare atu a te au painia tumu tauturu anga mari ra ko te au moni tauturu tei rauka mai i te akaruke angaia te au puka. Kua taangaangaia taua moni ei oko kai e tetai au mea anoanoia. Me kua toe mai tetai moni i te openga o te marama, kua akatakakeia te reira i rotopu i te au painia no te au tutaki anga uaorai. E iti ua ta matou i te pae materia, inara kua tauturu meitaki mai a Iehova ia matou e i te 1934, kua rauka iaku te aere atu ki tetai uruoaanga i Switzerland.

Tetai Tokorua Tiratiratu

I te uruoaanga, kua kite atu au ia Erika Finke e 18 mataiti. Kua matau au iaia mei te ngai i noo ei au i te kainga. E oa aia no toku tuaine, ko Margaretha, e e mareka ua ana au i to Erika tu ngaueue kore no te tuatua mou. Kare i roa i muri mai i tona papetito anga i te 1932, kua akakite tetai tangata ki te Gestapo e kua patoi a Erika i te tuatua “Heil Hitler!” Kua aru atu te Gestapo iaia e kua maro e eaa ra aia i patoi ei. Kua tatau atu a Erika ia Angaanga 17:3 ki te opita i roto i te ngai akava e kua akamarama e kua akataoonga te Atua e okotai ua tangata ei Akaora, ko Iesu Karaiti. “E au tangata ke atu ainei tetai te irinaki ra mei ia koe rai?” i maro ei te opita i te kite. Kua patoi a Erika i te akakite atu i te au ingoa. Te tamataku anga te akava no te tapu iaia, kua akakite atu a Erika kiaia e ngari ake aia i te mate e i te akakite atu i te au ingoa. Kua akara atu aia iaia e kua ava atu: “Aere ki vao. E oki ki te kainga. Heil Hitler!”

I muri ake i te uruoaanga, kua oki atu au ki te Netherlands koi noo ei a Erika ki Switzerland. Inara, kua manako maua roai e kua tupu to maua piri anga. Iaia i Switzerland, kua rongo atu a Erika e te kimi ra te Gestapo iaia i te kainga. Kua iki aia i te noo e kia painia i Switzerland. I nga marama i muri mai, kua pati te Taiate iaia kia aere ki Paniora. Kua painia aia i Madrid, e oti ki Bilbao, e i muri mai ki San Sebastián, i reira kua akakeu te au orometua i te takinokino anga tei taki atu ia raua ko tona painia patana ki roto i te are auri. I te 1935 kua akaueia raua kia akaruke ia Paniora. Kua oki mai a Erika ki te Netherlands, i taua mataiti rai kua akaipoipo maua.

Vaitata Maira te Tamaki Tamataku Anga

I muri ake i to maua akaipoipo anga, kua painia maua i Heemstede, i muri mai kua neke atu maua ki te oire ko Rotterdam. I reira, kua anauia ta maua tamaiti ko Wolfgang, i te 1937. Okotai mataiti i muri mai kua neke atu matou ki te oire ko Groningen, i te tua tokerau o te Netherlands, i reira kua akono matou i tetai kainga ma te nga painia Tiamani ko Ferdinand raua ko Helga Holtorf e ta raua tamaine. Ia Tiurai 1938 kua akakite mai te Taiate kia matou e kua akakite te kavamani Orani i tetai akamatakite anga e kare te Au Kite Tiamani e akatikaia i te tutu aere. I taua taime rai, kua ikiia au ei tavini tuanga (akaaere kotinga), e kua neke atu to matou pamiri ki runga i te Lichtdrager (Lightbearer), te pai o te Taiate tei riro ei kainga no te au painia e tutu aere ra i te tua tokerau o te Netherlands. I te maata anga o te taime, kare au i noo ma toku pamiri, te takatakai patikara anga mei tetai putuputuanga ki tetai te akamaroiroi anga i te au taeake kia tutu aere ua atu. E kua rave akapera ua atu te au taeake. Kua akamaata etai i ta ratou au angaanga. E akaraanga meitaki tikai a Wim Kettelarij.

I te aravei anga au ia Wim, e mapu tane aia tei marama i te tuatua mou inara te angaanga maroiroi ra ei rima tauturu i runga i te pama. “Me ka inangaro koe kia maata te taime no te tavini ia Iehova,” i ako atu ei au iaia, “e kimi koe i tetai ngai angaanga ke.” Kua pera aia. I muri mai, i te aravei akaou anga maua, kua akamaroiroi au iaia kia painia. “Ka anoanoia au kia angaanga e raukai i te kaikai,” i pau mai ei aia. “Ka kai rai koe,” kua akapapu atu au. “Ka akono a Iehova ia koe.” Kua akamata a Wim i te painia. I muri mai, i te tuatau o te Tamaki II o te Ao, kua tavini aia ei akaaere tutaka. I teia tuatau, i roto i tona 80 mataiti, e Kite maroiroi rai a Wim. Ae kua akono tikai a Iehova iaia.

Araiia e te Inangaroia Ra

Ia Me 1940, vaitata e tai mataiti i muri mai i te anau angaia te rua o ta maua tamariki, ko Reina, kua tuku ua i te au te vaeau Orani e kua nooia e te Nazi te Netherlands. I roto ia Tiurai kua rave te Gestapo i te opati e te apinga nenei a te Taiate. I te mataiti i aru mai, kua tupu te au opu anga i te Au Kite, e kua opuia au. Ei Kite e te tau ra kia tukunaia i roto i te vaeau Tiamani, kare i ngata i te akamanako no runga i ta te Gestapo ka rave kiaku. Kua tauta au i te ariki e kare rava au e kite akaou i toku pamiri.

E oti ia Me 1941, kua tuku te Gestapo iaku ki vao i te are auri e kua ota mai iaku kia aere e kapiti atu no te angaanga vaeau. Kare i rauka iaku te irinaki i te reira. I taua ra rai kua pipini au, e i taua marama rai kua oki akaou au ki roto i te angaanga kotinga. Kua tuku te Gestapo iaku ki roto i ta ratou papaanga inangaroia.

Akapeea Toku Pamiri i te Autuanga

Kua neke taku vaine e te tamariki ki tetai vira i Vorden i te tuanga itinga o te enua. Inara, kia akameangiti i te au tumatetenga, kua kotinga au i taku au atoro anga i te kainga. (Mataio 10:16) Ei tauturu anga, kare te au taeake i taiku i toku ingoa tikai, inara i toku ingoa maani ua ko Duitse Jan (Tiamani John). Kare taku tamaiti e a mataiti, ko Wolfgang, i akatikaia e kia kapiki e “Papa” inara ko “Ome Jan” (Angakara John). Kiaia, e mea ngata tikai teia i te pae ngakau.

Iaku e oro kimi ora ra, kua akono a Erika i te tamariki e kua tutu aere ua atu. E rua rai o Reina mataiti, kua tuku a Erika iaia ki roto i te kete tapiri ki runga i te patikara e kua apai aere iaia e tutu aere ra i uta. Noatu kua ngata te kimi anga i te kai, kare rava a Erika i kite ana e kua ngere te pamiri i te kai. (Mataio 6:33) Kua oronga tetai pama Katorika, kua ripea ana au i tana auri tui kakau, i te au pitete nana. Kua akakite katoa aia i te au tuatua mei iaku kia Erika. Okotai taime kua tutaki aia okotai moni gulden no tetai apinga i roto i te are toa oko vairakau. Te ona, kua kite e te pipini ra aia e kare e rauka te au kati tiki kai, kua oronga i te reira kiaia e tetai nga moni gulden katoa. Kua tauturu taua akaari tangi aroa iaia kia ora.​—Ebera 13:5.

Angaanga Anga i te Pae i te Au Taeake Mataku Kore

I taua taime rai, kua atoro atu au i te au putuputuanga​—inara kua atoro ua au i te au taeake e apainga ta ratou i roto i te putuputuanga. No te mea te kimi ra te Gestapo iaku, kare rava i rauka iaku te noo kia maata te ora ma tetai. Kare te maata anga o te au tuaine e te tungane i akatikaia kia aravei mai iaku. Kua matau ua ratou i te Au Kite i roto i to ratou pupu apii Pipiria. Tei tupu, kua kitea mai e nga tuakana e te teina kopapa e noo ra i te au tuanga ngai tuke tuke o taua oire rai i muri ake i te Tamaki II o te Ao e kua riro raua roai ei Au Kite i te tuatau o te tamaki.

Te kimianga i te au ngai uuna anga i te puka Taiate ko tetai ia o taku angaanga. Kua uuna katoa matou i te pepa, te au matini stencil, e te au matini patupatu reta no te maani anga i te au kopi o Te Punanga Tiaki, me ka anoanoia te reira. I tetai taime, kua neke atu matou i te au puka neneiia e te Taiate mei tetai ngai uuna ki tetai. Kua maara iaku te apai anga e 30 katini ki i te puka koi tauta ei kia kore e tarotokakaia​—e angaanga ru tikai!

I te pae mai, kua akapapa matou te apai anga i te kai mei te au pama i te tua itinga o te Netherlands ki te au oire i te opunga, noatu rai kua araiia teia. Ka tuku matou i te kai ki runga i tetai pereoo oparaia e te oroenua e kua aere atu ki te opunga. Me taeria e matou tetai kauvai, kare e rauka ia matou te aere na runga i te ana no te mea kua tiakiia te reira e te au vaeau. Mari ra, kua tuku atu matou i te kako ki runga i te au poti meangiti, kua tari atu i te kai ki tetai tua i te kauvai, e oti ka tuku akaou i te kako ki runga i tetai pereoo. Me taeria e matou te oire e aereia ra e matou, ka tiaki matou kia poiri, e kua tuku i te totini ki runga i te vaevae o te oroenua, e kua aere marie ua ki te ngai kai muna o te putuputuanga. Mei reira mai, kua orongaia te kai ki te au taeake te anoano ra.

Me ka kiteaia e te vaeau Tiamani taua ngai tuku anga kai, ka riro ei mate no tetai. Noatu rai, kua tauturu mai tetai au taeake. Ei akatauanga, te pamiri Bloemink i te taoni o Amersfoort, kua akatika e kia taangaangaia to ratou ngai noonoo anga ei ngai akaputu kai, noatu rai kare i mamao mai to ratou are mei te au ngai vaeau o te Tiamani! Kua tuku teia Au Kite mataku kore mei teia rai i to ratou au oraanga ki roto i te tumatetenga no to ratou au taeake.

Kua tauturu mai a Iehova iaku e taku vaine kia vai tiratiratu i roto i te au mataiti araiia. Ia Me 1945 kua autuia te vaeau Tiamani, kua ope toku oraanga oro kimi ora. Kua pati mai te Taiate iaku kia tavini ua atu ei akaaere tutaka kia rauka rava mai etai atu au taeake. I te 1947, kua mono mai a Bertus van der Bijl i taku angaanga.c Tae mai ki taua taime, kua anauia te toru o ta maua tamaiti, e kua noo matou ki te tuanga itinga o te enua.

Maromaroa e te Rekareka Anga

Aru mai i te tamaki, kua kite mai au e vaitata i te tai mataiti i toku akaruke anga i te kainga no te Netherlands, kua tukunaia a Papa ki roto i te are auri. Kua tukunaia aia e rua taime ki vao no te kore e meitaki te kopapa, inara i te au taime ravarai kua opu akaouia aia. Ia Peperuare 1938, kua tukunaia aia ki te puakapa tamamae anga i Buchenwald e ki Dachau. I reira, ia Me 14, 1942, kua takake atu a Papa i roto i te mate. Kua vai ngaueue kore e te tiratiratu aia e tae atu ki te openga.

Kua tukuna katoaia a Mama ki roto i te puakapa Dachau. Kua noo aia ki reira e tae ua atu i tona tukuna angaia ki vao i te 1945. I te mea kua tauturu mai te akaraanga ngaueue kore o toku ngametua iaku kia rekareka i te au akameitaki anga pae vaerua, e akameitaki anga no Mama kia aere mai e kia noo mai i konei ia matou i te 1954. Kua aere katoa mai toku tuaine ko Margaretha​—tei painia ana i Itinga Tiamani Komuniti mei te 1945. Noatu kua makiia a mama e kare i tuatua Orani, kua rave tamou ua atu aia i roto i te angaanga koro e tae ua atu ki tona akaoti anga i tana angaanga i te enua nei ia Okotopa 1957.

Kua riro te uruoaanga i te 1955 i Nuremberg, Tiamani, ei mea takake tikai. I muri ake i te taeanga matou ki reira, kua akakite mai te au taeake no Dresden mai e tei reira katoa te mama o Erika i te uruoaanga. Mei te mea e tei raro ake a Dresden i te tutara anga a te Itinga Tiamani, kare a Erika i kite ana i tona mama no etai 21 mataiti. Kua akapapaia tetai aravei anga, e kua takave te mama e te tamaine. Mei teaa atura te rekareka anga o taua taokotai anga!

Kare i roa ana, kua maata mai to matou pamiri ki te varu. Ma te tumatetenga, kua ngere atu ia maua tetai o ta maua tamaiti i roto i te u anga motoka. Inara, te kite anga i te toenga o ta maua tamariki e tavini ra ia Iehova e tumu anga rekareka oonu tikai. Te mataora nei maua e tei roto ta maua tamaiti ko Wolfgang e tana vaine i te angaanga kotinga e te tavini katoa ra ta raua tamaiti ei akaaere kotinga.

Te rekareka nei au i te kite anga i te tere anga ki mua o te angaanga a Iehova i te Netherlands. I te akamata anga au i te painia i konei i te 1933, te vaira vaitata i te okotai anere Au Kite. I teia tuatau, te vaira e maata atu i te 30,000. Noatu te paruparu nei to maua maroiroi pae kopapa, te tauta nei rai maua ko Erika kia akono i te au tuatua imene o te au tuatau i topa: “Aue te akarongo kare e unui ki muri.”

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 23]

Te “Jugendgruppe” i te tuatau akaangaroi mei te angaanga koro

[Tutu i te kapi 24]

Kua oti ia matou ko tetai au painia te ngai o Schneifel. E 20 rai oku mataiti

[Tutu i te kapi 25]

Maua ko Erika e Wolfgang i te 1940

[Tutu i te kapi 26]

Kaui ki te katau: Taku utaro ko Jonathan e tana vaine ko, Mirjam; Erika, ko au, taku tamaiti ko Wolfgang e tana vaine, ko Julia

[Tutu i te kapi 26]

Kua toro tetai taeake i roto i te are auri ma toku papa i teia tutu ona i te 1941