Taineti e te Pipiria​—Te Patoi Tikai ra Ainei Raua i Tetai e Tetai?

KUA tanumia keia ana te au ua o te manamanata i rotopu ia Galileo e te Akonoanga Katorika i te au anere mataiti i mua ake ka anauia ai a Copernicus raua ko Galileo. Te manako e tei rotopu te enua, me kore ko te enua a rotopu, i te ao katoa e pini ua ake kua arikiia e to Ereni i taito e kua akapapanunuiia e te tangata kite karape ko Aristotle (384-322 M.T.N.) e e te tangata apii etu e te akara etu ko Ptolemy (rua anere mataiti T.N.).a

I akakeuia to Aristotle manako no te ao katoa e pini ua ake e te aerenga manako o te tangata Ereni kite i te numero e te kite karape ko Pythagoras (ono anere mataiti M.T.N.). I te ariki anga i te manako o Pythagoras e e nga tu apa kore te tu takapinipini e te punupunu, kua irinaki a Aristotle e ko te au rangi e au apapa punupunu te reira i roto ake i tetai au apapa punupunu, mei te au apapa rai o te oniani. Kua maaniia te apapa okotai ki te io, ma te enua i rotopu. E neke takapinipini aere ana te au etu, i rauka mai ei to ratou tu oriorianga mei te apapa punupunu i vao roa ake, ko te tumu o te mana tu-Atua. Kua irinaki katoa a Aristotle e e apa kore te ra e tetai atu au apinga i te rangi, kare e au iraira me kore e au pakiakia e kare e rauka i te taui.

Ko ta Aristotle parani maata koia oki ko te akatupu i te apiianga kite karape, auraka te taineti. No tetai enua e neke ra, kua manako aia e, te kopae ra te reira i te tu manako tau. Kua kopae katoa aia i te manako o tetai ngai area ua, me kore ngai tarevaka ua, te irinaki anga e ka piritiaia tetai enua e neke ra e ka tapu ua me kare e ririnui maata i te taangaanga ua atu rai i te reira. No te mea i te akaraanga te tau ra te manako o Aristotle ki te turanga o te kite e vai ra, kua arikiia te turanga mua o te reira irinakianga vaitata rai no tetai 2,000 mataiti. E tae ua mai ki te openga o te 16 anere mataiti, kua akakite te tangata Varani kite karape ko Jean Bodin i tera manako rekaia, i te tuatua anga e: “Kare roa tetai tangata tei marama, me kore tei tu i te manga kite physics, e manako atu i te enua, e teiaa e te ngata . . . , i te turori aere anga . . . takapini i tona uaorai ngai i rotopu e i to te ra; no te mea me neke manga ua ana te enua, ka kite ia tatou i te au oire e te au punanga, te au taoni e te au maunga i te pururu anga mai ki raro.”

Arikiia a Aristotle e te Akonoanga

Kua tupu tetai tumu ke mai tei arataki atu ki te taumaroanga i rotopu ia Galileo e te akonoanga i te 13 anere mataiti e kua o mai te tangata kite o te Katorika ko Thomas Aquinas (1225-74). E akangateiteianga oonu tikai to Aquinas no Aristotle, tana e tuatua ana e ko Te Tangata Kite Karape. Kua tauta a Aquinas no te rima mataiti i te kapiti i te apiianga a Aristotle ki te apiianga a te akonoanga. I te tuatau o Galileo, i karanga ai a Wade Rowland i roto i tana puka Galileo’s Mistake, “kua riro mai te apiianga a Aristotle tei kapitiia ki roto i te apiianga akonoanga a Aquinas ei apiianga tumu na te Akonoanga o Roma.” E akamanako, katoa, e i taua tuatau ra kare e aronga taineti mei te reira. Tei roto te maataanga o te apiianga i te rima o te akonoanga. Te maataanga i te taime ko te akonoanga uaorai te mana no te apiianga akonoanga e te taineti.

I teianei kua papa te turanga no te taumaroanga i rotopu i te akonoanga e Galileo. I mua roa ake i tona pirianga ki roto i te apiianga etu, kua tata a Galileo i tetai atikara no runga i te tu oriorianga. Kua akaao te reira i te au tamanakoanga e manganui ta Aristotle i rave ko tei akangateiteiia. Inara, na te turuanga ngaueue kore o Galileo i te manako e tei rotopu te ra e e tana maroanga e te rotai ra te reira ki te Tuatua Tapu i arataki ki tona akavaangaia e te Inikuiti i te 1633.

I te paruruanga iaia, kua akapapu a Galileo i tona akarongo ketaketa i roto i te Pipiria ei Tuatua akauruia na te Atua. Kua maro katoa aia e i tataia te au Tuatua Tapu na te au tangata noa ua nei e kare te au taikuanga a te Pipiria i te nekeanga tikai o te ra e tau kia maramaia ei mea tika tikai. Kua puapinga kore ua tana au maroanga. No te mea kua kopae a Galileo i te akamaramaanga o te Tuatua Tapu tei akatumuia ki runga i te apiianga Ereni, kua akaapaia aia! I te tae ua anga ki te 1992 i akatika papu ei te Akonoanga Katorika i te tarevake i roto i ta te reira akavaanga ia Galileo.

Au Apiianga kia Tamouia

Eaa ta tatou ka tamou mai mei teia au tupuanga? E tai ia apinga, kare o Galileo pekapeka ki te Pipiria. Tera ra, kua ekoko aia i te au apiianga a te akonoanga. Kua akakite tetai tangata tata no te akonoanga: “I te akaraanga, ko te apiianga kia tamouia mai mei ia Galileo, koia oki kare e kua mou piri tikai te Akonoanga ki te au tuatua mou o te Pipiria; mari ra kare ratou i mou piri tikai ana ki te reira.” Na te akatika anga i te apiianga Ereni kia akanauru i ta te reira apiianga akonoanga, kua kauraro te akonoanga ki te peu akonoanga kare ra i aru ki te au apiianga a te Pipiria.

Te akamaara pouroa maira teia i te akamatakiteanga a te Pipiria: “E matakite ko te pou aea kotou i te tuatua pakari e te pikikaa puapinga kore a tetai tangata atu, i te tuatua ikuiku a te tangata nei, tei tau i te apiianga mua o teianei ao, kare i ta te Mesia.”​—Kolosa 2:8.

I teia tuatau katoa, e manganui to roto ia Kerititome te ariki ra rai i te au kite e te au apiianga e patoi ra i te Pipiria. Tetai akaraanga koia oki ko te apiianga a Darwin no runga i te mea tupu ua mai, ta ratou i ariki ei mono i te papaanga o Genese no te au mea i angaia. I te rave anga i teia monoanga, te akariro ra i reira, te au akonoanga ia Darwin ei Aristotle no teia tuatau e te mea tupu ua mai e ko tetai tu o te akarongo.b

Rotai te Taineti Tika Tikai ki te Pipiria

Auraka tei taikuia i mua ake kia riro ei akamaroiroi kore i te inangaro i roto i te taineti. Kia papu e, te pati maira te Pipiria uaorai ia tatou kia tamou mai mei ta te Atua angaanga e kia kite i to te Atua au tu umere i roto i ta tatou e akara nei. (Isaia 40:26; Roma 1:20) E tika, e kare te Pipiria i akakoroia ei apii taineti. Mari ra, te akakite maira te reira i to te Atua au turanga, te au tu o tona uaorai tu kare e rauka i te au mea anake ua i angaia i te apii mai, e i tona akakoroanga no te tangata. (Salamo 19:7-11; 2 Timoteo 3:16) Inara, me taiku te Pipiria i te au tupuanga natura, e tika ua ana te reira. Kua tuatua a Galileo uaorai e: “I tupu mai te au Tuatua Tapu e te tu natura mei te Tuatua tu-Atua . . . Kare roa nga tuatua mou e rua e patoi i tetai i tetai.” E akamanako ana i te au akaraanga ka aru mai.

Puapinga maata roa atu i te aerenga o te au etu e te au paraneta koia oki e na te au ture e akatere ana i te au mea katoatoa i roto te ao e pini ua ake, mei te au ture o te gravity. Te taikuanga mua roa atu i vao ake i te Pipiria tei kiteaia no te au ture tikai na Pythagoras te reira i tuatua, ko tei irinaki e ka rauka ua kia akamaramaia no runga i te ao katoa e pini ua ake na roto i te tareanga numero. I te openga iora, e rua tauatini mataiti i muri mai, kua rauka ia Galileo, Kepler, e Newton i te akapapu e ko te tu o te apinga (matter) na te au ture tau te reira e akatere ana.

Te taikuanga mua roa atu i roto i te Pipiria ki te ture natura te vai ra te reira i roto i te puka a Iobu. Mei te 1600 M.T.N., kua ui te Atua kia Iobu e: “Te kite ra ainei koe i te au ture o te rangi?” (Iobu 38:33) Tataia i te itu anere mataiti M.T.N., te taiku ra te puka a Ieremia ia Iehova e ko Tei Anga mai i “te au akonoanga o te marama,” e “te au akonoanga o te rangi e te enua.” (Ieremia 31:35; 33:25) No runga i teia au tuatua, kua akakite te tangata tuatua no te Pipiria ko G. Rawlinson e: “Aiteite ua te akapapuanga ketaketa a te aronga tata Pipiria i te totoaanga o te ture i roto i te ao materia ki ta te taineti i teia tuatau.”

Me ka taiku tatou ia Pythagoras, no tetai tauatini mataiti i reira i mua roa atu i tona tuatau te tuatua i roto ia Iobu. E akamaara e kare te akakoroanga o te Pipiria e kia akaari ua mai i te au tumu tikai mari ra ko te mea maata roa atu kia akaketaketa ki rungao ia tatou e ko Iehova Tei Anga mai i te au mea katoatoa​—koia te ka rauka i te anga i te au ture tikai.​—Iobu 38:4, 12; 42:1, 2.

Tetai akaraanga ke mai ka akamanako tatou koia oki e na roto ana te vai o te enua i tetai aerenga tu oriorianga tei tapaia ko te aerenga o te vai. Mama ua te tuatua, akangoteia te vai mei te tai, riro mai ei au tumu rangi, topa mai ki runga i te enua, e te openga iora kua oki akaou atura ki te tai. Te au taikuanga taito roa atu i vao ake i te Pipiria no teia aerenga o te vai mei te a anere mataiti M.T.N. Inara, te tuku ra te au tuatua Pipiria i te reira ki te au anere ua atu au mataiti i mua atu. Ei akaraanga, i te 11 anere mataiti M.T.N., kua tata a Solomona te Ariki o Iseraela: “Te tae ra te au kauvai ra ki roto i te tai, e oti akera kare ua te tai i ki. Ki te ngai no reira mai te au kauvai ra, ki reira e mei reira maira to ratou oki akaou anga.”​—Koheleta 1:7, The Amplified Bible.

Pera katoa, mei te 800 M.T.N. kua tata te peroveta ko Amosa, e tiaki mamoe akaaka e te tangata angaanga i runga i te pama, e ko Iehova “ko tei kapiki ki te au ngaru o te moana e kua riringi i te reira ki runga i te enua ra.” (Amosa 5:8) Kare i taangaanga i te reo ngata, pakari, kua akataka tika tikai ra a Solomona raua ko Amosa i te aerenga o te vai, mei tetai akaraanga tuke ua ake rai ta tetai e tetai.

Te tuatua katoa ra te Pipiria i te Atua e “kua akauta i te enua ki runga i te kore,” me kore kia tau ki The New English Bible nana i “akatautau i te enua ki te ngai area ua.” (Iobu 26:7) No runga i te kite e vai ra i te 1600 M.T.N., i te tuatua angaia taua au tuatua ra, ka anoanoia ei tangata maroiroi umere tikai te akakite papu e ka rauka i tetai apinga ketaketa kia vai tautau ua i roto i te tareva ka ua ma te kore e apinga ei pange. Mei tei taikuia i mua ake ana, kua kopae a Aristotle i te manako o te ngai area ua, e kua tere atu i te 1,200 mataiti i muri mai tona noo anga!

Kare ainei koe e manako ana e e mea umere tikai e kua tuatua te Pipiria i taua au tuatua tika tikai​—noatu te au manako tarevake inara i te akaraanga te tau ra i taua tuatau ra? Ki te au tangata manako tau, ko tetai akapapuanga akaou mai teia no te akauruanga tu-Atua o te Pipiria. No reira, kia pakari tatou, auraka kia akanauru ngoie uaia e tetai ua atu apiianga me kore te kite te patoi ra i te Tuatua a te Atua. Mei tei akaari putuputuia maira e te tuatua enua e, ko te au apiianga a te tangata, pera katoa te aronga kite maata, te aere maira e te ngaro atura, kareka “te tuatua a Iehova ra, e tu ïa e rimua.”​—1 Petero 1:25.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/Au Tutu i te kapi 6]

Te Tu o te Porotetani

Kua patoi katoa te au arataki o te Taui Anga Porotetani i te manako e tei rotopu te ra. Kua kapiti mai kia ratou a Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), e John Calvin (1509-64). No runga ia Copernicus kua tuatua a Luther e: “Te inangaro nei teia neneva i te taui takiri i te kite taineti katoa o te apiianga etu.”

Kua akanoo te au Tangata Taui i ta ratou maroanga ki runga i te urianga tikai o tetai au irava, mei te papaanga i roto ia Iosua pene 10, te taiku ra e kua “noo ua iora” te ra e te marama.”c Eaa ra te au Tangata Taui i apai ei i teia turanga? Te akamarama ra te puka Galileo’s Mistake e ua atu e kua matara mai te Taui Anga Porotetani mei te apainga a te pope, kare ra i rauka i te reira i te “takore i te mana tumu” o Aristotle raua ko Thomas Aquinas, tei “arikiia e te Katorika pera katoa e te Porotetani” to raua au manako.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Tutu]

Luther

Calvin

[Akameitakianga]

From the book Servetus and Calvin, 1877

[Tutu i te kapi 4]

Aristotle

[Akameitakianga]

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Tutu i te kapi 5]

Thomas Aquinas

[Akameitakianga]

From the book Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Tutu i te kapi 6]

Isaac Newton

[Tutu i te kapi 7]

Tere atu i te 3,000 mataiti i topa, kua akataka mai te Pipiria i te aerenga o te vai o te enua