Ka Rauka Tikai Ainei te Ora Mutu Kore?
“E te orometua meitaki e, eaa taku ravenga meitaki e raukaʼi iaku te ora mutu kore?”—MATAIO 19:16.
1. Eaa te ka rauka kia tuatuaia no te roa o to tatou oraanga?
TE Ariki Peresia ko Xerxes I, tei matauia ra i te Pipiria e ko Ahasueru, te tutaka ra i tona nuku vaeau i mua ake i te tamaki anga i te mataiti 480 M.T.N. (Esetera 1:1, 2) Kia tau ki ta te tata tuatua enua Ereni ko Herodotus, kua akatae roimata te ariki ra i tana tutaka anga i tona au tangata. No teaa ra? “Te mamae ngakau nei au,” ta Xerxes i tuatua, “i toku manako anga ki runga i te tuatau poto o te oraanga tangata nei. No te mea o teianei au tangata katoa nei, kare tetai o ratou e ora atu i tetai anere mataiti mei teianei atu.” Penei kua kite katoa koe e e poto ua te ora anga e kare e tangata e anoano ra kia ruaineia, kia maki, e kia mate oki. E, naringa ua e ka rekareka tatou i te oraanga mapu meitaki e te mataora!—Iobu 14:1, 2.
2. Eaa te manakonakoanga ta te aronga e manganui te manako atura, e no teaa ra?
2 E puapinga maata ra, kua akakite maira, The New York Times Magazine o Tepetema 28, 1997, i te atikara “Te Anoano ra Ratou kia Ora.” Kua taiku mai i tetai tangata kimikimi tei karanga ra e: “Te irinaki tika ra au ka rauka ia tatou kia riro ei e ko te uki mua te ka ora e tuatau ua atu”! Penei ko koe katoa te irinaki ra e ka rauka kia ora mutu kore ua atu. Penei ka manako akapera koe no te mea te taputou maira te Pipiria e ka rauka ia tatou te ora mutu kore ki konei i runga i te enua nei. (Salamo 37:29; Apokalupo 21:3, 4) Inara, te irinaki ra tetai papaki tangata e ka rauka te oraanga mutu kore no etai tumu i te pae atu o tei kitea ra i te Pipiria. Na te akamanakoanga i e rua o teianei au tumu ka tauturu ia tatou kia ariki e ka rauka tikai te ora mutu kore ra.
Akapapaia kia Ora e Tuatau ua Atu
3, 4. (a) Eaa tetai papaki i irinaki ei e ka tau tatou kia ora mutu kore ua atu? (e) Eaa ta Davida i tuatua no tona angaia maianga?
3 Tetai tumu i irinaki ei te aronga e manganui e ka tau te au tangata kia ora e tuatau ua atu no te tu umere tei angaia maira tatou nei. Ei akatauanga, e mea temeio tikai to tatou akatupu angaia mai i roto i te vairanga tamariki o to tatou metua vaine. Kua tata tetai tangata mana taoonga aratakianga no te aronga ruaine ra: “I muri ake i te au rave anga temeio tei akono mai ia tatou mei te to maianga ki te anau anga e mei te reira ki te pakari anga e te tau anga no te rave ainga, kua iki te tu natura kia kore e rave i tetai atu apinga tei akara maata atu te tu akapapa uaia kia tamou marie i taua au rave anga temeio ra e tuatau ua atu.” Ae, i te akamanakoanga i to tatou tupu anga temeio, te vaira te uianga, Eaa ra tatou ka mate ei?
4 I te au tauatini mataiti i topa kua tamanako mai a Davida tata Pipiria ra i taua au temeio ra, noatu rai e kare aia i akara tikai ki roto i te vairanga tamariki mei te au taineti o teia tuatau nei. Kua manako ua ra a Davida i tona uaorai tupu anga mai, i tana tata anga, e ‘i tapokiia i roto i te kopu o tona metua vaine.’ I taua ra, e nana ei, kua “anga i to roto iaku ra.” Kua tuatua katoa oki aia i te maani anga o tona “kopapa” i tana akakite anga, “ka angaiaʼi au i te ngai ngaro ra.” Kua tuatua katoa a Davida ‘i tona vai oti kore anga ra’ e kua akataka mai i te pirianga ma taua vai oti kore anga ra i roto i te vairanga tamariki o tona metua vaine: “E kua tataia tona au melo katoa.”—Salamo 139:13-16.
5. Eaa te au temeio tei o mai i to tatou angaia maianga i roto i te vairanga tamariki ra?
5 I te akara anga, kare e tataanga rima tikai no te anga maianga ia Davida i roto i te vairanga tamariki o tona metua vaine ra. Inara i ta Davida tamanako anga no runga i te maanianga i tona ‘au mea roto ra,’ e tona “kopapa,” e etai atu mero o tona kopapa ra, i tana akara anga mei te mea rai e ko te tupu anga o teianei au mero e kua tau ki tetai parani—e ko te au mea ravarai, “kua tataia.” Mei te mea rai ko te teera akaanaunau i roto i tona metua vaine ra e pia maata tei ki i te au puka akakite anga akapeea te anga maianga i tetai pepe tangata e e teianei au akakite anga ngata kua orongaia mai ki te au teera tataki tai ra. No reira, te taiku maira te makatini Science World i te akatutuanga no te au ‘teera taki tai i roto i taua tu vai oti kore anga te tupu maira ei tetai pia ki takiri i te au tata akakitekite anga ra.’
6. Eaa te akapapu anga te vaira e te aite ra tatou mei ta Davida i tata e te “anga angaia e mea vavaria” ra?
6 Kua tamanako ainei koe i te akonoanga temeio o to tatou au kopapa? Kua akakite te Tangata Apii i te Au Mea Ora ko Jared Diamond e: “Te mono nei tatou i te au teera te paruru aere ra i roto i te ara kopu e okotai taime i nga ra toko iti ua ravarai, ko tei paruru ra i roto i te kopu mimi e okotai taime i nga marama e rua ravarai, e ko to tatou au teera toto muramura e okotai taime i te a marama ravarai.” Kua tuatua taopenga maira aia: “Te akatataka ke ra te tu natura i roto ia tatou e te akaoki akaou maira kia okotai i te au ra ravarai.” Eaa te aite anga tikai o te reira? Tona aite anga e noatu e ia te manganui o te au mataiti e orai tatou—me e 8, e 80, me kare noatu e 800—ka vai ou ua rai to tatou kopapa. Kua akataka mai tetai taineti i tetai tuatau e: “I te mataiti okotai e vaitata i te 98 patene o te au atomu i roto ia tatou i teianei te ka monoia ma etai atu atomu ke ta tatou e tauru ra no te reva, te kai e te inuanga oki.” E tika rai, mei ta Davida i akapaapaa ra, e to ‘tatou anga angaia: e mea vavaria.’—Salamo 139:14.
7. Tei akatumuia ki runga i te akapapa anga i to tatou au kopapa ra, eaa te manako openga o tetai papaki ra?
7 Akatumuia ki runga i te akapapa angaia to tatou au kopapa nei, kua tuatua tetai tangata mana no runga i te ruaineanga: “Kare i kitea ana e eaa i rokoia ei i te ruaineanga.” I te akara anga tikai ka tau tatou kia ora e tuatau ua atu. E ko te tumu teia i tautai te au tangata kia rauka teianei akakoro anga na roto i ta ratou angaanga taineti. Kare i roa akenei kua tata irinaki tikai a Dr. Alvin Silverstein i roto i tana puka Conquest of Death: “Ka akakite puia e tatou te tumu no te ora anga. Ka kite tatou . . . i akapeea te tangata i ruaine ei.” E eaa te tupu anga? Tana i totou mai: “Ka riro kia kore atu e e au tangata ‘ruaine,’ no te mea ko te kite te ka akatika kia takore atu i te mate ka apai katoa mai ia i te tu mapu mutu kore.” I te akamanakoanga i te kimikimi anga a te taineti o teianei tuatau ki roto i te tu o te tangata, te mamao ke atura ainei te tangi anga o te manako no te oraanga mutu kore? Te vaira tetai atu tumu maroiroi no te irinaki anga e ka rauka te ora mutu kore.
Te Anoano Anga kia Ora Mutu Kore
8, 9. Eaa te anoano tikai ta te au tangata i manako i to ratou tuatua enua katoa ra?
8 I kite ana ainei koe e ko te ora anga e tuatau ua atu e anoano matauia ia no te tangata? Kua tata tetai Taote ki roto i tetai tianara Tiamani: “Ko te moemoea no te ora mutu kore penei kua taito mei te tuatau o te au tangata rai.” I te akatakaanga i te au irinaki anga o etai aronga Europa ra, kua tuatua The New Encyclopædia Britannica: “Ka ora te au tangata tau e tuatau ua atu ki roto i tetai are kanapanapa tei tapokiia ma te auro.” E maata ra ta te au tangata i rave i tetai tauta anga kia akamerengo i taua anoano tumu anga ra no te oraanga mutu kore!
9 Kua akakite The Encyclopedia Americana e i Tinito e tere atu i te 2,000 mataiti kua topa, “te au emepera e te au tangata [noa] ua oki, i raro ake i te arataki anga a te kau taunga Tao, kua akaruke i te angaanga kia kimi no te vairakau tei manakoia ra ei akaroa atu i te ora anga”—ko tetai pupuanga mai no tei karangaia e mapu anga. Ko te tika, i roto katoa i te tuatua enua, kua irinaki te au tangata e na te kaianga i etai vairakau kairoia, me kare noatu na te inuanga i tetai tu vai, ka vai mapu rai ratou.
10. Eaa te tauta anga i teianei tei raveia kia akariro kia rauka te akatotoa anga i te oraanga ra?
10 Te au tauta anga o teia tuatau kia tamata i te akamerengo i te anoano o te tangata no te oraanga mutu kore kare i te meangiti mai ei umere. Ko tetai akatauanga maata ko te akatoka anga i tetai tangata tei maki uaia ra e te maki piri. Kua raveia teia ma te manakonakoanga kia akaora akaou mai i te ora anga a tetai tuatau ki mua me ka rauka kia kitea tetai rapakau no te maki piri ra. Kua tata tetai tangata tei maro ra e e meitaki teianei ravenga, tei tapaia ra e cryonics, e: “Me akapapuia mai e e tika ta matou i manako ana e ka kitea akapeea te rapakau me kare akatikatika i te au tu kino katoa ra—kapiti katoa te au tu apikepike o te ruaine anga—ei reira te aronga te ‘ka mate’ i teianei ka rauka kia akatotoaia te oraanga i te tuatau ki mua ra.”
11. Eaa ra te au tangata i anoano ei kia ora mutu kore ua atu?
11 Penei ka ui tatou, eaa ra teianei anoano no te ora mutu kore i tomo oonu ei ki roto i to tatou manakoanga? No te mea ainei e “kua tuku [te Atua] i te tuatau mutu kore ki roto i te manako o te tangata”? (Koheleta 3:11, Revised Standard Version) E tumu teianei no tetai akaata anga maata! E tamanako ana: Eaa ra tatou i tu ei i te anoano akatuangaia kia ora e mutu kore ua atu—e tuatau ua atu—naringa kare te reira i te akakoro anga na Tei Anga mai ia tatou e kia akamerengoia ia? E aroa ainei nona kia anga mai ia tatou ma te anoano no te ora mutu kore e ka akatupu pekapeka mai ei no tatou na te koreanga e akatika kia kite tatou i te tupu anga taua anoano ra?—Salamo 145:16.
Koai ta Tatou ka Tau kia Irinaki?
12. Eaa te irinaki anga o tetai papaki, inara te irinaki ra ainei koe e te akanoo meitakiia ra te reira?
12 Ki ea, me kare ki roto i teaa, ta tatou ka tau kia tuku i to tatou irinaki anga e raukai te ora mutu kore? I roto ainei i te kite o te tangata i te 20 me kare 21 anere mataiti? I te atikara “Te Anoano ra Ratou kia Ora” i The New York Times Magazine kua tuatua no te “Atua: kite o te tangata” e no te “maroiroi no runga i te manakonako kite o te tangata.” Ko tetai tangata rave kimikimi kua tuatuaia e “e irinaki anga mataora tona . . . e ko te raverave anga genetic ka rauka mai a tetai tuatau kia akaora ia [tatou] na te akakoreanga i te ruaineanga, e penei ka akaanga ke i te reira.” Inara, ko te tika tikai, kua puapinga kore ua te au tauta anga a te tangata nei i te tapuanga i te ruaineanga me kare te akakore anga i te mate.
13. Akapeea te akakite anga o to tatou roro i te akakite anga mai e kua akakoroia tatou kia ora e tuatau ua atu?
13 Kua riro ainei te aite anga o teia e kare e mataara e raukai te ora mutu kore? Kare rava ia! Te vaira tetai mataara! Ka tau te akapapa anga o to tatou roro umere, ma to te reira kite kotinga koreia no te apii anga, kia akairinaki ia tatou no teianei. Kua tapa te Molecular biologist ko James Watson i to tatou roro e “ko te apinga maata ua atu ona tuanga ta tatou i kite i to tatou ao katoa e pini ua ake.” Kua tuatua te taote roro ko Richard Restak: “Kare e ngai i te ao katoa e pini ua ake tei matauia tetai ua atu apinga tei mamao ua atu te aite atu anga ki te reira.” Eaa oki i raukai ia tatou tetai roro ma te kite i te akaputu anga e te taangaanga anga i te akakite anga kotinga koreia e tetai kopapa oki tei akapapaia kia rave angaanga e tuatau ua atu me kare tatou i akakoroia kia rekareka i te ora mutu kore?
14. (a) Eaa te manako taopenga no te ora anga tangata ta te aronga tata Pipiria e tou maira? (e) Eaa tatou ka tau ei kia tuku i to tatou irinaki anga ki te Atua e eiaa ki te tangata nei?
14 Eaa, i reira, te manako anga tau anake na tatou kia rave taopenga atu? Kare aina e kua akapapaia e kua angaia mai tatou e tetai mana katoatoa, Tei Anga kite maira e kia ora tatou e mutu kore ua atu? (Iobu 10:8; Salamo 36:9; 100:3; Malaki 2:10; Angaanga 17:24, 25) E no reira, kare ainei tatou e tau kia akarongo pakari ua i te akauenga akauruia a te tata taramo o te Pipiria ra: “Auraka e irinaki ki te ui ariki, i te tamaiti a te tangata nei, kare oki ona ora.” Eaa ka kore ei e irinaki i te tangata nei? No ta te tata taramo i tata ra, “te riro nei oki tona vaerua, te oki nei aia ki tona ra one; kore rava atura tana i akakoro i taua rā ra.” E tika, noatu rai te manakonako no te ora anga e tuatau ua atu, e puapinga kore ua te au tangata i te aro atu anga ki te mate. Kua tuatua taopenga atura te tata taramo: “E ao tona . . . tei tona Atua tei ia Iehova tona irinaki anga.”—Salamo 146:3-5.
Ko te Akakoro Anga Tikai Ainei ia a te Atua?
15. Eaa te akaari maira e ko te akakoro anga ia a te Atua e kia ora tatou e tuatau ua atu?
15 Inara penei ka ui koe, ko te akakoroanga tikai ainei ia a Iehova e kia rekareka tatou i te oraanga mutu kore? Ae, koia ia! E au tatini ua atu taime i taputou ei tana Tuatua i te reira. “Te ora mutu kore ra, e mea oronga uaia mai e te Atua,” te akapapu maira te Pipiria kia tatou. Kua tata te tavini a te Atua ko Ioane: “E teia oki taua meitaki tana i tuatua mai no tatou ra, ko te ora mutu kore.” No reira ra tetai tangata ou i ui ei kia Iesu: “E te orometua meitaki e, eaa taku ravenga meitaki e raukaʼi iaku te ora mutu kore?” (Roma 6:23; 1 Ioane 2:25; Mataio 19:16) Ko te tika, kua tata te apotetoro ko Paulo no “te irinaki i te ora mutu kore, i ta te Atua, ta te kore e tika kia pikikaa, i tuatua oronga mai ou teianei ao.”—Tito 1:2.
16. Penei i roto i teea tu ta te Atua ra taputou anga i te ora mutu kore “ou teianei ao”?
16 Eaa te aite anga o te reira e kua taputou mai te Atua i te ora mutu kore “ou teianei ao”? Te manako ra tetai papaki e te tuatua ra te apotetoro ko Paulo e i mua ake i te anga maianga i nga tokorua mua ra, koia Adamu raua ko Eva, kua akakoro te Atua e ka tau te au tangata kia ora mutu kore ua atu. Inara, me te taiku ra a Paulo ki tetai tuatau i muri ake i te anga maianga i nga tangata ra e i ta Iehova ra tuatua anga i tana akakoroanga, te taka meitaki ra e te kapiti ra to te Atua anoano i te ora mutu kore no te au tangata ra.
17. Eaa ra a Adamu raua ko Eva i akaateaia atu ei ki vao i te kainga i Edene ra, e eaa oki nga kerupi i akatuiai i te tomoanga ra?
17 Te tuatua ra te Pipiria e i te kainga i Edene, “kua akatupu oki te Atua ra ko Iehova . . . i taua one ra; i te rakau o te ora.” Ko te tumu tei orongaia no te akaateaanga ia Adamu ki vao i te kainga ra koia oki kia kore e rauka iaia kia “akatika aea aia i tona rima, e rave katoa i te kai i runga i te rakau o te ora ra, kai iora, kia ora aia e tuatau ua atu”—ae, e mutu kore ua atu! I muri ake i te akaateaanga ia Adamu raua ko Eva mei taua kainga i Edene ra, kua tuku iora Iehova i “te au Kerubi, ma te koke mura i te koraparapa ua anga, i te pae i te itinga o te rā i taua kainga i Edene ra, ei tiaki i te ara i te rakau o te ora ra.”—Genese 2:9; 3:22-24.
18. (a) Penei eaa te aite anga no te kaianga i te rakau o te ora ra no Adamu raua ko Eva? (e) Eaa te akatutuia maira e te kaianga mei taua rakau ra?
18 Naringa i tukua a Adamu raua ko Eva kia kai i taua rakau o te ora ra, eaa te aite anga o te reira no raua? Eaa oki, ko te tika no te ora anga mutu kore ki Parataito ra! Kua manako ua tetai tangata apiipiiia i te Pipiria ra: “Penei e tika to te rakau o te ora ra no tetai tu tau ei akataka atea i te kopapa tangata kia matara ke mai i te tu apikepike o te ruaine anga, me kare te pe anga te ka ope atu ki te matenga ra.” Kua karanga katoa aia e “e ngangaere tu tau tetai i parataito ra te ka rauka i te kopae ke atu i te au tupu anga” no te ruaine anga. Inara, kare te Pipiria i tuatua e e au tu oronga oraanga to te rauka anga te ora ra. Mari ra, te akatutu ua maira taua rakau ra i ta te Atua akapapu anga no te ora mutu kore ki tei akatikaia ra kia kai i tona ua.—Apokalupo 2:7.
Kare i Tauiia ta te Atua ra Akakoro Anga
19. Eaa a Adamu i mate ei, e eaa oki tatou tana anaunga, i mate katoai?
19 I te ara anga a Adamu, kua ngere aia i te tikaanga ki te ora mutu kore nona uaorai e no tana au anaunga katoatoa oki kare ra i anauia mai. (Genese 2:17) I tona riro anga ei tangata ara no tona akarongo kore, kua riro aia kia tu kino, kia apa ua. Mei te reira tuatau aere mai ki mua, kua riro to Adamu ra kopapa, i te tupu anga, porokaramuia no te mate. Mei ta te Pipiria i tuatua ra, “e utunga te mate no te ara.” (Roma 6:23) Pera katoa oki, kua riro te au anaunga apa ua o Adamu ra kia porokaramuia no te mate, kare no te ora mutu kore. Te akataka maira te Pipiria: “No te tangata okotai ra i o mai ei te kino i te ao nei, e no te kino oki te mate; e kua taea katoaia oki te tangata ravarai e te mate, no te mea kua ara katoatoa.”—Roma 5:12.
20. Eaa te akakite maira e i akakoroia te au tangata kia ora e tuatau ua atu ki runga i te enua nei?
20 Inara ka peea naringa kare a Adamu i ara? Ka peea naringa kare aia i akarongo kore ki te Atua e i akatikaia oki aia kia kai i te rakau o te ora ra? Teea te ngai e rekarekai aia i ta te Atua ra oronga anga mai i te ora mutu kore? Ki te rangi? Kare! Kare te Atua i tuatua apinga no Adamu kia raveia ki te rangi ra. Ko tana angaanga orongaia ki konei i runga i te enua nei. Te akataka maira te Pipiria e “kua akatupu oki te Atua ra ko Iehova i te au rakau taurekareka katoa kia akara, e tei meitaki ei kai,” e te tuatua maira ia: “E kua rave iora te Atua ra ko Iehova i te tangata; tuku iora iaia ki roto i taua kainga i Edene ra, ei tatanu, e ei tiaki.” (Genese 2:9, 15) I muri ake i te anga maianga ia Eva ei tokorua no Adamu, kua orongaia kia raua tetai atu angaanga kia raveia i konei i te enua nei. Kua tuatua te Atua kia raua: “Kia anau korua, e kia maata roa, e e akaki i te enua nei, e e akavi; e kia mana korua ki rungao i te au ika o te tai, e ki rungao i te au manu o te reva, e ki rungao i te au mea ora katoa e totoro aere ua ki rungao i te enua nei.”—Genese 1:28.
21. Eaa te au manakonakoanga umere ta te nga tangata mua ra i rekareka?
21 E tamanako ana i te au manakonakoanga umere i te enua nei ta taua au akauenga mei ko mai i te Atua ra tei akatuera maira no Adamu raua ko Eva! Kia akono raua i te au tamaroa ora apa kore ua e te au tamaine oki i roto i te Parataito i te enua nei. I te tupu ake anga ta raua tamariki akaperepere kia pakari, ka rave kapiti ratou ma raua katoa ra i te anau anga e te raveanga i te angaanga marekaia i te kainga kia tamou marie i taua Parataito ra. Ma te au manu katoa te kauraro ra kia ratou, ka mareka ua ra te au tangata ra. E manako i te rekareka no te akatotoaanga i te au kotinga no te kainga i Edene ra e i te openga kia riro te enua katoa ra ei parataito! Ka rekareka ainei koe i te oraanga ma te tamariki apa kore ua i roto i taua tu kainga manea i te enua nei, ma te kore e manako anga no te ruaineanga e te mateanga oki? E tuku na te au manakoanga natura o to ngakau e pau i taua uianga ra.
22. Eaa tatou ka papu ei e kare te Atua i taui i tana akakoro anga no te enua nei?
22 Inara, i reira, i to Adamu raua ko Eva ra akarongo koreanga e to raua akaatea angaia ki vao i te kainga i Edene ra, kua taui ainei te Atua i tana akakoro anga no te au tangata kia noo e tuatau ua atu ki Parataito i runga i te enua nei? Kare rava ia! No te Atua kia rave i te reira ka riro ei akatika anga e kua ruti aia i tona tika kia rave kia oti tana akakoro anga mua ra. Ka rauka kia papu ia tatou e ka rave te Atua i tana au taputou, mei tana uaorai i akakite ra: “Koia katoa taku tuatua no roto i toku nei vaa; kare e oki puapinga kore ua mai kiaku nei, e tupu ra tei akakoroia e au ra; e manuia oki te mea i akaue atu ei au ra.”—Isaia 55:11.
23. (a) Eaa te akapapu akaou maira e ko te akakoro anga ia a te Atua kia noo te aronga tuatua tika i te enua nei e tuatau ua atu? (e) Eaa ta tatou ka uriuri i muri akenei?
23 E kare te akakoro anga a te Atua no te enua nei i tauiia te akataka meitakiia ra i roto i te Pipiria, te ngai ta te Atua e taputou ra: “Ka riro te enua no te aronga tuatua-tika, ka noo tamou rai ratou i reira.” Noatu rai ko ta Iesu Karaiti i tuatua i tana Tuatua i runga i te Maunga ra e ka riro i te aronga maru te enua. (Salamo 37:29; Mataio 5:5) Inara, akapeea e raukai ia tatou te ora mutu kore, e eaa ta tatou ka rave kia rekarekai i taua oraanga ra? Ka uriuriia teia i te atikara te aru mai nei.
Akapeea Koe me Pau?
◻ Eaa ra i irinaki ei te aronga e manganui e ka rauka te ora mutu kore?
◻ Eaa te ka tau kia irinaki tatou e kua akakoroia tatou kia ora e tuatau ua atu?
◻ Eaa te akakoro anga mua ra a te Atua ra no te tangata e te enua nei oki?
◻ Eaa ka papu ei ia tatou e ka akatupu te Atua i tana akakoro anga mua ra?