Turanga Matutu e te Mataora​—Akapeea e Kiteaʼi e Koe?

KUA roa te tuatau to te tangata kite anga i tetai piri anga vaitata i rotopu i te turanga matutu e te mataora. Kua akakite a Hippocrates, tei manakoia e ko “te metua o te vairakau” e: “E tau kia tamanako tetai tangata kite e ko te turanga matutu te mea maata rava atu o te au akameitakianga o te tangata.” Kua kite te tangata Tiamani kite ko Arthur Schopenhauer e: “Te nga enemi e rua ki te tu mataora o te tangata ko te mamae e te maromaroa.”

I roto i te puka Anatomy of an Illness as Perceived by the Patient (Akapapaanga Maki Tei Kitea e te Tangata Maki), kua akakite a Norman Cousins i tana kiteanga na te taangaanga anga i te kata no te ta atu te ka manakoia e e maki kino. I meitaki ei aia, i tetai tua kua tuku aia ki runga i te au kata oonu tana i rekareka iaia e akarakara ra i te au teata katakata. Kua akamata tetai au taote rongonui i te kimikimi i tetai puapinga tau i roto i tetai au kemikara, tei kapikiia ko te endorphins, tei tukuia mai e te kopapa me kata tatou. Kua kite i reira tatou i te pakari o te materi akauruia: “E meitaki to te ngakau rekareka mei te vairakau ra.”​—Maseli 17:22.

Inara, i te pae o te rapakau anga, kua kiteaia mai e te aronga kimikimi e kare te turanga matutu meitaki i te akapapu anga no te mataora, no te mea e manganui te au tangata turanga matutu kare e mataora ana. Te kimikimi anga tei akatumuia ki runga i te au uianga e te au uriuri anga tuatua kua tere atu i te 100,000 au tangata tei arataki atu ia Jonathan Freedman ki te taopenga anga manako koreia e e tere atu i te 50 patene o te au tangata te noo ra i te oraanga turanga matutu kare ra e mataora ana.

Turanga Matutu e te Mataora​—Tona Aiteanga

Iea i reira tatou e akara ei no te kapiti anga kitea koreia o te turanga matutu e te mataora? Kua orongaia mai tetai tuatua oonu i te au anere mataiti i topa akenei e Confucius: “Ka rauka te kavamani meitaki me mataora te aronga te vaitata atura ki te reira, e te akakeuia ra te aronga tei te ngai mamao.” Vaitata ki to tatou tuatau, kua akakite te tangata enua ko Thomas Jefferson e ko te akakoro anga anake ua o te kavamani ko “te akatinamou i te ture maata rava atu o te mataora te ka rauka i te aronga te piri atura i raro i te reira.”

E tikai, te akaari maira te akarakara anga e ko te pau anga tikai ki te kimi anga a te tangata i te turanga matutu e te mataora tei runga tikai te reira i te mea okotai​—ko te kavamani.

I te au mataiti i aereia mai, kua akara te au tangata ki te reira​—ki te kavamani​—no te mataora. Ei akaraanga, tei roto teia au tuatua i te United States Declaration of Independence (Akakite Anga Initepeniteni a Unaite Teite): “Te mou nei matou i teia tuatua mou e te tika ra iaia uaorai, e kua angaia te au tangata ravarai ma te aiteite, e kua orongaia ratou ki te au Tika takake e Tei Anga ra, e i roto i teia ko te Ora, te tu Matara e te aruaru anga i te Mataora.” E akara, ko te kavamani tei manakoia kua taputouia ki tona au tangata te tika anake ua no te aruaru i te mataora. No runga i te turanga matutu, e manganui te au kavamani tei akamaata i te au porokarama no te akameitaki i te turanga matutu o tona au tangata. Inara, kare rai i rauka ake te turanga matutu meitaki ua nei i te maata anga o te tangata.

Tera ra akapeea te kavamani te taputou ra no te oronga mai i tei maata atu? Akapeea me te taputou ra kare anake ua i te aruaru no te mataora inara ko te mataora tikai? E akapeea me te taputou maira, kare i te akapapu anga turanga matutu, mari ra ko te turanga matutu meitaki tikai? Kare ainei koe e rekareka e te vaira i konei te taviri tikai ki te kimi anga a te tangata no te turanga matutu e te mataora?

Penei e manganui i teia tuatau te manako ra e e moemoea maani ua teia, inara te akakiteia ra teia tu kavamani e te akatutuia ra ma etai au papaanga. Ka kiteaia e tatou tetai papaanga papu i roto i te Puka Tapu, koia oki te kavamani, ko te Patireia teia o Atua na te Mesia.

Te Patireia, me Kare te Kavamani, a te Atua

E maata te taime te tuatua ra te Puka Tapu i “te patireia o te Atua.” Eaa ra teia? Te oronga maira te Webster’s New World Dictionary of the American Language i te aiteanga “patireia” ei “tetai kavamani me kare enua tei akaaereia e tetai ariki me kare ariki vaine.” Me tuku ngoie uaia, ko te Patireia o te Atua e kavamani ia, e kavamani ariki tei akaaereia e ta te Atua Tamaiti akatainuia e te Ariki, ko Iesu Karaiti. Inara mei teaa te puapinga teia kavamani i ta te Atua akakoro anga? E tuku na ta Iesu uaorai au tuatua e pau: “E na mua ra kotou i te kimi i te basileia . . . E tutu aereia te evangelia o te basileia nei, e kako rava ake te ao katoa nei . . . E tutu aere rai au i te evangelia o te basileia o te Atua, . . . e tikai; i tonokia mai ei oki au. . . . Mei reira mai i tutu aereia te basileia o te Atua, e te aronga i o ra, i o ïa i te maroiroi.”​—Mataio 6:33; 24:14; Luka 4:43; 16:16.

Kua taangaangaia te tuatua “patireia” e tere atu i te anere au taime i roto i te au papaanga Evangeria o to Iesu oraanga, i etai taime kua piri tikai atu te reira ki te turanga matutu e te mataora. E akara ia Mataio 9:35: “Aere aturā Iesu na roto i te au oire e te au vila katoa, i te apii anga i roto i to ratou au sunago, e te ako anga i te evangelia o te basileia, e te akaora anga i te au maki ravarai, e te au mate katoa o te tangata.” Noatu e kua akapiri a Iesu i te apaianga mai i te turanga matutu meitaki ma tana apiianga no runga i te Patireia, e tau tatou kia akara e ko tana rapakauanga i te au maki ko te tuanga rua ia i tana tutu aereanga e te apiianga. Kua kiteaia aia e ko “Te Puapii,” kare i “Tei Rapakau.” (Mataio 26:18, NW; Mareko 14:14, NW; Ioane 1:38) Kare aia i rave pu tikai i te rapakauanga i te au tangata me kare te orongaanga i te akono i te aronga maki. Tona manako tikai i te au taime ravarai ko te Patireia. Na te akonoanga i te maki o te au tangata, kua akaari aia i tona tu tangi maata e kua akaari e tei iaia te turuanga no te atua mai.

Kua riro katoa te rapakauanga a Iesu ei akara anga atu ki te akaoki akaou anga i te turanga matutu o te tangata i tana ka akatupu me taangaangaia to te Atua Patireia i te akaaere katoa tikai i te enua nei. Kua akapapuia mai teia e te orama tei akatutuia ia Apokalupo 22:1, 2: “Kua akakite maira aia iaku i tetai vai ora, e vai taʼe oki, mei te io te areare, no roto mai i te terono o te Atua e to te Punua-mamoe ra. E tei rotopu i te arataa i taua oire ra, e tei tetai pae vai e tetai pae, ko te rakau ora te tu anga, okotai ngauru ma rua tu o te ua, okotai marama okotai ua anga, e ope rava ake te au marama katoa ra: e te rau o taua rakau ra, ko te rapakau ïa i to te pa enua.”

Inara iea e raukaʼi ia tatou kia rekareka i teia? Penei e akara anga meitaki rava teia no te tapapa atu i teia tu rapakauanga umere kia tupu i te enua nei. E akamaara ana, i ta Iesu au tuatua taau uaorai i tuatua i roto i te pure: “Kia tae toou basileia. Kia akonoia toou anoano i te enua nei, mei tei te ao katoa na.”​—Mataio 6:10.

I roto i te Patireia o te Atua na te Mesia, i reira e kiteaʼi to tatou manakonakoanga tika tikai, te papu no te turanga matutu e te mataora i te tuatau ki mua. Inara, te vaira tetai uianga.

Ka Rekareka Ainei Tatou i te Turanga Matutu e te Mataora i Teianei?

Pera katoa i teianei, no ta tatou au kaveinga Puka Tapu e raukaʼi ia tatou i te rekareka i tetai tuanga maata o te turanga matutu ma tetai mataora akamaataia. Mei tei tuatua putuputuia i te au kapi o teia tianara, te aronga tei taangaanga i te Puka Tapu i to ratou oraanga i te au ra, te maata anga o te taime te paruruia ra mei te au manamanata o te turanga matutu tei tupu mai mei te ainga tau kore, te kai avaava, e te inu maata i te kava, e te takino anga apinga akakona. Te kite katoa ra ratou i te au puapinga o tetai oraanga maru e te au piri anga meitaki ki te au kopu tangata e tetai pae atu.

Inara, kua kite takere ana tatou, e kare te turanga matutu meitaki e tupu mai ki te mataora ope kore. Eaa te ka tau kia raveia e rekarekaʼi i tetai tuanga maata o te mataora?

I roto i te kimikimi anga tei taikuia i mua atu ana, kua tamanako a Jonathan Freedman i te reira uianga ma te oonu. Kua akara aia i te au tika mei te “Aroa e te Ainga,” te “Mapu e te Mataiti” te “Moni e te Apii,” pera katoa te “Taoni e te Enua.” Penei ka reka koe i te kite e kua kiteaia mai e ia i teia au tika e e meangiti ua te ka tupu ki te tu mataora o tetai. Ei akaraanga, te akakite anga i te au turanga o te au tangata e maata ta ratou au mea apinganui inara kare rai ratou e mataora ana, kua taopenga aia: “Kua kite ana tatou, ei mea poitirereia, kare te moni kare katoa a te apii tuanga puapinga ki te mataora.”

Kua akatangi katoa tana au tuatua openga i tetai tangata tata pakari o te Puka Tapu, ko te apotetoro ko Paulo, tei tuatua: “Kua apii au e, noatu eaa toku turanga, kia merengo ua au.” (Philipi 4:11, King James Version) E akamaara katoa ana i ta Iesu au tuatua: “E akono meitaki e e matakite ia kotou i te morimori apinga: e maata ua oki to te tangata nei apinga, kare oki tei taua apinga nona ra tona ora.”​—Luka 12:15.

E tikai, kua kitea e te Tangata Kite ko Freedman teia: “Mei tetai tuatau ki tetai, ia tatou e akara ra i te au papaanga tuatua a te aronga tei kore i mataora, te akara anga e tei ia ratou te au mea ravarai, ka kite tatou ia ratou i te tuatua anga e kua ngere to ratou oraanga i te aiteanga e te akaaere anga.” Kua tuatua ua atu aia: “Te imiimi nei au i te tuatua ua atu no teia, inara te akara anga e te akakeu ra te au puapinga vaerua i te au manako ngakau o tetai no runga i te tika tikai, koi riro ei e ko te ngere ia ratou i etai tuanga te akakavangia ra me kare te tamanata ra i tetai au mea ravarai.”

I to tatou tuatau te kite ra tatou i te tika tikai anga o teia au akaraanga. E akara takapini ia koe. Kare ainei koe e kite ana i te maata anga o te au tangata ravarai​—ko etai ma te meangiti, etai ma te maata​—te arumakianga i te mataora inara kare ratou i rekareka i te maata anga o te reira? E tika, kua akamutu etai pae i te reira e kua noo maru ua i te reira, inara e manganui te arataki ra i to ratou oraanga mei te mea e tei runga i tetai apinga taviri anga, te arumakianga, inara kare e rauka, i ta ratou e aruaru ra. Te akaipoipo ra etai pae kia rauka te mataora, noatu e te takake ra to ratou tangata tupu no te reira katoa akakoro anga. Te taroiroi ra tetai pae ia ratou uaorai ma ta ratou angaanga, koi akaruke ei tetai pae i ta ratou au angaanga no tetai au orote roa e te aka moni. Te kimi ra te katoatoa i te openga kite koreia, koia oki te turanga matutu e te mataora. Te kitea ra ainei e ratou? Kua kitea ainei e koe?

Toou Turanga Matutu, Toou Mataora

Te tika tikai, ka rauka ia koe tetai tuanga maata o te turanga matutu e te mataora i teianei. Akapeea ra?

E tikai te pakari ra i te tauta i te akono i toou turanga matutu na roto i tetai tu tau meitaki, koia oki te taangaanga anga i te ako taangaangaia a te Puka Tapu. Ka tauturu katoaia koe kia rave tika tikai. Te o atura te kiteanga e ka tupu te maki ki to tatou au kopapa tiama kore, inara kare ia e tamanata ia tatou me tupu ake te reira. Penei ka anoanoia tetai tauta anga maata kia tamou i tetai akara anga manakonako ua ia tatou e akara atura ki te taputou anga o tetai turanga matutu ma te tiama i roto i te ao ou te aere maira.

E kite ei me e manga mataora tau rai toou i teianei, e ui kia koe uaorai teia uianga: 1. Te akaaere katoa tikai ainei au i toku uaorai oraanga? 2. Te au ra ainei au kiaku uaorai e te aronga tei takapini iaku? 3. Te mareka ainei au i taku au rave anga i te oraanga mei tei akatikatikaia i te marama o te Puka Tapu? 4. Te rekareka ainei au e toku ngutuare tangata i te tavini i te Atua?

Tei maata atu, na tatou te iki anga. Penei te maata anga ia tatou te matutu ua ra, e tei ia tatou te manakonakoanga kia mataora rai. Inara kia rauka ia tatou te au akakoroanga vaerua e oti e angaanga kia rauka te reira. E akamaara i te au tuatua a Iesu: “Te ngai oki i vaioiaʼi to kotou na apinga, ka riro katoa i reira to kotou ngakau.” (Mataio 6:21) Kua akatumuia ta tatou tumu ki runga i te Puka Tapu no te akara atu ki tetai turanga matutu maata rava atu e te mataora i raro ake i te tutara anga tiama o te Patireia na te Mesia. I reira ka riro te turanga matutu e te mataora no tatou.

[Tutu i te kapi 7]

Te rekareka ra te au tangata mataora i te tua ki tetai pae i to ratou manakonakoanga no te turanga matutu ma te tiama