Mei Teaa ra te Tika o te Tuatua Enua Puka Tapu?
‘E TUATUA-MOU taku nei, kare au i pikikaa,’ i akakite ei tetai tata Puka Tapu ki tona oa mapu. (1 Timoteo 2:7) Te riro ra te au tuatua mei te reira i roto i ta Paulo au reta ei akaao anga ki te aronga akaapa i te Puka Tapu.a E tere atu i te 1,900 au mataiti i topa mei te taime i tataiaʼi te au reta a Paulo. I muri ake i te reira au tuatau katoatoa, kare okotai tangata i aere mai ki mua i te akakite ma te manuia i tetai ua atu manako tika kore i roto i tana au reta.
Kua tuatua katoa te tata Puka Tapu ko Luka i te manako o te tu tika. Kua akapapa aia i tetai papa anga o to Iesu oraanga e te angaanga orometua tei aru maira i tana papa anga tei kapikiia ko te Au Angaanga a te Au Apotetoro. “Kua kitea puia e au te au tuatua katoa mei muatangana mai, manako akenei e, e mea tika,” i tata ei a Luka.—Luka 1:3.
Te Au Akakite Anga o te Tika
I te akamata anga o te 19 anere mataiti kua akaao te aronga akaapa i te Puka Tapu i te tu tika o Luka ei tata tuatua enua. Pera katoa, kua tuatua ratou e ko te tuatua enua i roto ia Angaanga kua tamanakoia te reira i rotopu i te rua anere mataiti T.N. Ko te akioroti Peritane ko William Mitchell Ramsay tetai tei irinaki i teia. Inara i muri ake i te kimikimianga i te au ingoa e te au ngai tei taikuia e Luka, kua aaki aia. “Kua akamata marieia au i te akakeuia e i roto i tetai au tuatua tukeke kua akaari mai te tua i te tuatua mou umere.”
I to Ramsay tata anga i to runga ake nei, kua vai ua tetai itiu no runga i te tu tika o Luka ma te kore e akaotiia. No runga te reira i te au oire piri vaitata ko Ikonio, Lusetera, e Derebe. Te tuatua ra a Luka e e tuke mai a Ikonia mei ia Lusetera e Derebe, te akatutu anga i to muri ra ei “nga oire i Lukaonia ra.” (Angaanga 14:6) Inara, mei ta te mapu te ka aru mai e akaari maira, e vaitata atu a Lusetera kia Ikonio ia Derebe. Kua akatutu etai au tata tuatua enua taito ia Ikonio ei tetai tuanga o Lukaonia; inara, kua akaao te aronga akaapa no tei kore a Luka i pera.
I reira, i te 1910, kua kiteaia tetai toka e Ramsay i roto i te au mea pueurikiriki o Ikonio te akaarianga i te reo o te reira oire e e Pherigia e kare i te Lukaonia. “E numero ua atu au tata anga ke no Ikonio mai e tona ngai i te pae mai tei rave no te akakite i te tika e i te tu tangata ka rauka te oire kia akatutuia e e Pherigia,” i karangaʼi te Taote ko Merrill Unger i roto i tana puka Archaeology and the New Testament. E tikai, ko te Ikonio i to Paulo tuatau e peu Pherigia ia e e tuke mei “nga oire i Lukaonia ra,” te ngai e tuatua ra te au tangata i te ‘reo tuatua Lukaonia.’—Angaanga 14:6, 11.
Kua akaapa katoa te aronga akaapa Puka Tapu i ta Luka taangaanga anga i te tuatua “au tutara” no te au tutara o te oire o Tesalonia. (Angaanga 17:6, tuatua i raro ake) Kare teia tuatua i kiteaia i roto i te au puka Ereni. E oti kua kiteaia mai tetai arch i roto i te oire taito e tei roto i reira te au ingoa o te au tutara oire tei akatutuia e ko te “au tutara”—ko te tuatua tikai ia ta Luka i taangaanga. “Kua akatikaia te tu tika o Luka na te taangaanga anga i te tuatua,” i akataka ei a W. E. Vine i roto i tana Expository Dictionary of Old and New Testament Words.
To Luka Tere ki te Moana
Kua akara matatio te aronga kite teretere moana i te au apinga o te pai ngaa tei akatutuia i roto ia Angaanga pene 27. I tau kia Luka, ko te pai maatamaata ta raua ko Paulo i teretere ra kua o te reira ki roto i tetai uriia apatokerau itinga i te pae i te airani meangiti o Kalauda, e kua mataku te au mataro ko te akaoro aeaia ratou ki runga i te au tapa one kino ra i te pae tai apatokerau o Aperika. (Angaanga 27:14, 17, tuatua i raro ake) Na te tu karape o te teretere pai, kua rauka ia ratou i te akatere ke atu i te pai mei ia Aperika ki tetai kaveinga opunga. Kua tupu ua atu te uriia ma te kore e topa mai ki raro, i te openga kua iri atu te pai ki runga i te airani o Melita, te teretere anga mei te 870 kiro mita te mamao. Kua tare te aronga kite i te teretere e ka pou i tetai pai maatamaata i te teretere i roto i tetai uriia e tere atu i te 13 ra kia akaoroia mei te reira te mamao. Kua akatika ta ratou tare anga ki ta Luka papa anga, tei akakite ra e kua tupu te pai ngaa i te ra 14. (Angaanga 27:27, 33, 39, 41) I muri ake i te kimikimianga i te au tuatua katoatoa no to Luka tere ki te moana, kua taopenga te tangata akatere ioti ko James Smith e e: “E tua te reira no runga i te au rave anga tikai tei tupu, tei tataia e tetai tei o tikai atu ki roto ia ratou . . . Kare okotai tangata e kare e mataro e rauka i te tata i tetai tua no runga i tetai tere ki te moana ma te akapapa anga tau tikai i tona au tuanga ravarai, naringa ra e kua kite tikai.”
No te mea no teia au kiteanga, te puareinga ra etai aronga apiipii akonoanga i te paruru i te Au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano ei tuatua enua tika tikai. Inara akapeea te tuatua enua i mua atu ana tei kitea i roto i te Au Tuatua Tapu Epera? E manganui te akatika ra i te kite o teia tuatau e te akakite e te ki ra te reira i te tua maani ua. Inara, e numero ua atu te au papa anga o te tuatua enua mua o te Puka Tapu tei akapapu katoaia, ei akama anga na te aronga akaapaapa. Ei akaraanga, ka tamanako ana i te kitea angaia te Patireia Asuria tei akangaropoinaia.
[Au Tataanga Rikiriki i Raro]
a E akara katoa ia Roma 9:1; 2 Korinetia 11:31; Galatia 1:20.
[Mapu i te kapi 3]
(No runga i teia, akara i te puka)
PHERIGIA
LUKAONIA
Ikonio
Lusetera
Derebe
TAI METITERANIA
KUPERO