Te Puapingaia ra ta Iehova Tuatua i Roto i “te Enua o te Aeto”

“TE ENUA o te Aeto.” Ko tera ta te au Arapania e kapiki ana i to ratou enua i roto i to ratou reo. Teia enua te aro atura te Tai Aderia te noo ra ki runga i te Penitura Pokana, tei koukouia i rotopu ia Ereni e Ukotaravia mua. Noatu e e manganui te au manako no runga i te akamataanga o te au Arapania, kua irinaki te maata anga o te aronga tuatua enua e kua akamata mai te au Arapania e to ratou reo mei te au Iliriko taito ra, e ta ratou au peu, kia tau ki The Encyclopædia Britannica, kua oki roa te mataiti ki te 2000 M.T.N.

Te tu manea natura o Arapania te kapiti maira te au maunga keokeo i te tua ope roa i te apatokerau ki te au one tapa taatai roaanga rere, e te teatea i te pae tonga i te Aderia. Inara, te manea maata rava, kua kiteaia i roto i te au tangata. E aronga pumaana e te oaoa ratou, e oraora e te komakoma katoa, e aronga viviki i te kite mai e e maoraora ua i te akakitekite i to ratou au manako ma te au akatutu anga oraora.

Tetai Atoroanga mei Tetai Mitinari Rongonui

Te tu manea o te au tangata e te ngai akarakara manea aere kare e ekokoanga kua opu i te akaraanga o tetai tangata teretere takake i te au anere mataiti i topa akenei. Mei te 56 T.N., kua tata te apotetoro teretere maata ko Paulo: “Kua akakite pu ua oki au i te evangelia o te Mesia, . . . e tae rava akenei i Iliriko.” (Roma 15:19) Te pae tonga roa o Iliriko kua aite atura ki te ngai i rotopu e te tua tokerau roa o Arapania i teia tuatau. Te tata ra a Paulo mei Korinetia, Ereni, i te pae tonga o Iliriko. I te tuatua anga e kua akakite pu ua aia “e tae rava akenei i Iliriko” te akakite maira e penei kua aere aia ki te kotinga ua me kore ki roto tikai i te reira ngai. I nga turanga ra, kua akakitekite aia i te ngai i kapikiia i teianei e ko te pae tonga o Arapania. E no reira te angaanga mua tei kiteaia no te tutu anga i te Patireia i Arapania ka rauka i te karangaia e na Paulo.

E au anere mataiti tei pati. Kua tu e kua inga te au patireia. Kua aere mai e kua aere atu te au mana tutara ke aere i roto i teia ngai meangiti ua o Europa e riro roa mai a Arapania ei pa enua koia anake rai i te 1912. Mei tetai ngauru mataiti i muri mai, kua rongo akaouia te tuatua no runga i to Iehova Patireia i Arapania.

Tetai Akamataanga Mataora i Teia Tuatau Nei

I te 1920 aere, ko nga mea aronga Arapania tei aere atu ki Marike tei piri atu ma te Aronga Apiipii Pipiria o te Pa Enua, tei kiteaia te Au Kite o Iehova i taua taime ra, kua oki atu ki Arapania kia oronga atu i ta ratou i tamou mai. I roto i teia ko Nasho Idrizi. Kua ariu meitaki mai tetai pae tangata. I te akonoanga i te inangaro maata, i te 1924 kua tukunaia te opati Roma kia akaaere i te angaanga tutu anga i Arapania.

Ko Thanas Duli (Athan Doulis) tetai o te aronga tei kite mai no runga ia Iehova i Arapania i taua au mataiti ra. Kua maara iaia: “I te 1925 e toru putuputuanga akaaereia te vai ra i Arapania, e te Aronga Apiipii Pipiria katoa akatakakeia e te aronga inangaro ra i te au ngai ke ra i roto i te enua. E tuke maata tikai to ratou aroa i rotopu ia ratou uaorai me akaaiteia ma . . . te au tangata takapini ia ratou!”a

Te kore anga o te au mataara meitaki kua akariro i te teretereanga ei ngata tikai. Inara, kua akono te au papuritia maroiroi i te akaaoanga. Ei akaraanga, i te pae taatai apa tonga i Vlorë, kua papetitoia a Areti Pina i te 1928, e 18 ona mataiti. Kua kake aia ki runga e ki raro i te au maunga pukupuku, te tutu aere anga ma te Pipiria i roto i tona rima. Koia tetai tuanga no tetai putuputuanga maroiroi i Vlorë i te akamataanga o te 1930.

Tae ki te 1930 kua akatereia te angaanga tutu anga i Arapania e te opati manga i Atene, Ereni. I te 1932 kua atoro atu tetai akaaere tutaka mei Ereni ia Arapania i te akamaroiroi e te akaketaketa i te au taeake. Te maataanga o te aronga tei apii i te tuatua mou Pipiria i taua taime e manakonakoanga to ratou no te rangi. No to ratou tu ei iti tangata ma e te tau tikai kua akangateitei oonuia ratou i te au ngai ravarai. Te angaanga a teia au taeake tiratiratu kua uua maata mai te ua. I roto i nga mataiti takitai o te 1935 e te 1936, mei tetai 6,500 puka Pipiria tei tuaia i Arapania.

I tetai ra, i rotopu tikai ia Vlorë, kua akatangi a Nasho Idrizi i tetai o ta J. F. Rutherford au ako i runga i te ponikarapu. Kua tapiri te au tangata i ta ratou au pitiniti e kua aere mai i te akarongo i te Taeke Idrizi e uri ra i te reira i roto i te reo Arapania. Kua akameitakiia te maroiroi o taua au puapii Pipiria mua, roiroi kore. Tae ki te 1940 te vai ra e 50 Au Kite i Arapania.

Tetai Enua Irinaki Kore i te Atua

I te 1939, kua peke te enua i te au Vatiti Itaria. Kua tipuia te arikianga manaia e te pae ture no te Au Kite o Iehova, e kua araiia ta ratou angaanga tutu anga. Kare i roa ana i muri mai, kua tomoia te enua e te au vaeau Tiamani. I te ope anga i te Tamaki II o te Ao, kua mama mai, tetai arataki vaeau ma te akakeu anga pakari, ko Enver Hoxha. Kua peke i tona Pati Komuniti i te ikianga i te 1946, e kua riro mai aia e ko te paraimi minita. Te au mataiti tei aru mai kua kapikiia e ko te tuatau akarangatira ia, inara kua riro mai te reira ei apinga ke roa ai no te au tangata o Iehova.

Ma te aere marie, kua mareka kore mai te kavamani i te akonoanga. Tei rotai ki to ratou tu neutara Kerititiano, kua kopae te Au Kite o Iehova i Arapania i te apai i te au apinga tamaki e kia piri atu ki roto i te au porotiki. (Isaia 2:2-4; Ioane 15:17-19) E manganui tei peiia ki roto i te are auri, ma te kore e kai e kare katoa te au mea umuumuia no te oraanga. I te maataanga o te taime, na to ratou au tuaine pae vaerua i vao i pua i to ratou kakau e i tunu kai na ratou.

Mataku Kore Noatu te Takinga Kino Anga

I te akamataanga o te 1940, a Frosina Xheka, e mapu i tera taime ra i roto i tetai oire i te pae mai ia Përmet, kua rongo mai i ta tona au tungane tikai e kite maira mei tetai Kite e maani tamaka ana ko Nasho Dori tona ingoa.b Kua pakari mai te au mana tutara i runga i te Au Kite o Iehova, inara ki te mareka kore o tona nga metua, kua tupu maroiroi atu te akarongo o Frosina. “E uuna ana raua i toku nga tamaka e i taiaia ana au me ka aere au ki te au uipaanga Kerititiano. Kua tauta raua kia maani iaku kia akaipoipo i tetai tangata irinaki kore. I toku patoi anga, kua tue raua iaku kia akaruke i te are. Te pururu maira te kiona i taua ra ra. Kua pati atu a Nasho Dori i te Taeake ko Gole Flloko i Gjirokastër kia tauturu mai iaku. Kua akanoo raua kia noo au ki tona pamiri. E rua mataiti i te noo anga toku nga tungane i roto i te are auri no to raua tu neutara. I muri mai i to raua tukuna mai anga ki vao, kua neke atu au ki Vlorë i te noo kia raua.

“Kua tauta te akava i te maro iaku kia piri atu ki roto i te au angaanga poritiki. Kua patoi atu au. Kua opu ratou iaku, kua apai atu iaku i roto i tetai pia, e kua koropini mai iaku. Kua tamataku mai tetai ia ratou iaku: ‘Kua kite ainei koe eaa ta matou ka rauka i te rave kia koe?’ Kua pau atu au: ‘Ka rauka ua ia kotou i te rave i ta Iehova e akatika ua ia kotou i te rave.’ Kua pau riri mai aia: ‘E neneva tikai koe! Akaatea atu ia koe mei konei!’”

Kua akatutuia mai taua tu tiratiratu ra i roto i te au taeake Arapania i roto i taua au mataiti ra. Tae ki te 1957 kua taeria e 75 papuritia Patireia te take. I te akamataaanga o te 1960, kua akapapa te opati maata o te Au Kite o Iehova ia John Marks, e tangata Arapania tei aere atu ki Marike, kia atoro atu ia Tiranë kia tauturu i te akaaere i te angaanga Kerititiano.c Inara, kare i roa ana, kua tonokia atu a Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope, e tetai au taeake tau ke mai ki te au puakapa angaanga.

Marama i te Ope o te Ana

I mua ake i te 1967 kua reka koreia te au akonoanga katoatoa i Arapania. E oti mai, kare te reira i akakoromaki akaouia ana. Kare te au orometua Katorika, Otototi, me kore te Muslim i akatikaia ana i te akanoo i te au angaanga i te au peu akonoanga. Kua tapiriia te au are pure e te au mosque me kore kua tauiia ei au ngai akamatutuanga, au ngai vairanga apinga taito, me kore ei au makete. Kare tetai tangata i akatikaia ana kia tu i te Pipiria. Te manako tikai no te irinaki ki roto i te Atua kare i akatikaia ana kia akakitekiteia.

E ngata tikai te tutu anga e te akaputu taokotai anga. Kua rave te Au Kite tataki tai i te ka rauka meitaki ia ratou i te tavini ia Iehova, noatu e kua akatakakeia mei tetai e tetai. Mei te 1960 aere atu ki te 1980, kua topa te numero o te Au Kite ki tetai nga mea aronga ua. Inara e maroiroi tikai ratou i te pae vaerua.

I te openga o te 1980, kua tere marie a Arapania ki mua no te au tauianga poritiki. Kare e maata ana te kai e te kakau. Kare te tangata e mataora ana. Te au tauianga te aere ra na roto ia Europa i te Pae Itinga kua taeria atu ki Arapania i te akamataanga o te 1990. I muri ake i te 45 mataiti no te akatereanga pakari tikai, kua akatika akaou mai tetai kavamani ou i te tu rangatira no te akonoanga.

I te akatereanga a te Pupu Akaaere o te Au Kite o Iehova, kua akamata viviki te au opati manga i Auteria e Ereni i te aravei atu i te au taeake o te reira ngai i Arapania. Te au taeake Ereni tei kite i te reo Arapania kua apai mai i tetai au puka Pipiria uri ouia ki Tiranë e Berat. Kua akakiia te ngakau o te au taeake tei akatakakeia i mua atu ana e te rekareka ia ratou e aravei ra i te Au Kite mei te enua ke mai no te taime mua i roto i te au mataiti.

Au Painia Maroiroi Ke Tei Arataki i te Angaanga

I te akamataaanga o te 1992, kua akanoo te Pupu Akaaere ia Michael raua ko Linda DiGregorio, nga tokorua mitinari ma tetai tupuanga Arapania, kia tukunaia atu ki Arapania. Kua aravei atu raua i te aronga pakari tiratiratu, tauturu anga ia ratou kia akaputu akaou mai ei tuanga no tetai pamiri pa enua i te pae vaerua. Tetai pupu e 16 painia takake maroiroi i te angaanga no Itaria mai, me kore e aronga tutu evangeria tamou, kua tae mai i roto ia Noema, kapiti katoa mai nga painia Ereni e a. Kia tauturu ia ratou i te apii i te reo o te reira ngai, kua akapapaia tetai apii anga i te reo.

E ngata rai te oraanga i te ra tataki tai no teia au painia ke. Kare te uira i angaanga ua ana. E anu te reva e te mauu katoa i te tuatau anu. Kua roa te au tangata i te tu ua anga i roto i te raini no te tiki anga i tetai kai e tetai atu au apinga umuumuia no te oraanga. Inara, ko te manamanata maata roa atu ta te au taeake i aro atu koia oki ko te kimi anga i te au ngai maatamaata te ka rauka i te akanoo meitaki i te urupu tangata inangaro ra tei ariu atu ki te tuatua mou!

Kua kite mai te au painia te putoto ra i te tuatua Arapania e e ravenga anake ua te reo e rauka ai te tupuanga meitaki. Kua karanga atu tetai puapii Pipiria kite kia ratou: “Kare tatou e inangaroia kia akapiri mako tikai i te au verepa kia katakata pumaana atu me kore kia tatomo i to tatou au taeake. Ka ariu te au Arapania ki te aroa mei roto mai i toou ngakau, kare ki te karama mako tikai. Eiaa e manamanata, ka marama ua ratou.”

I muri mai i te apii anga mua no te reo, kua akamata te au painia i te angaanga i Berat, Durres, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, e Vlorë. Kare i roa ana kua tupu viviki aere mai te au putuputuanga i roto i taua au oire ra. Ia Areti Pina, i roto i tona 80 e ara mataiti i teianei e kare e meitaki ana te oraanga kopapa, tei reira rai i Vlorë. Kua tonokia atu e rua nga painia takake ki reira kia tutu kapiti atu ratou ko Areti. Kua umere te au tangata e te tuatua Arapania ra te aronga ke: “Te au mitinari mei tetai au pupu akonoanga ke e maani ana ia matou kia apii i te reo Papaa me kore te reo Itaria me inangaro matou i te kite i tetai apinga. E inangaro maata tikai to kotou ia matou e e apinga puapinga tikai ta kotou i te tuatua mai, no te mea kua apii tikai kotou i te reo Arapania!” Kua akaoti tiratiratu a Areti i tona oraanga i te enua nei i roto ia Tianuare 1994, maroiroi i te tutu aere anga e tae roa ki te marama openga tikai. Te maroiroi akaariia e ia e te au painia kua akameitakiia. Kua akamata akaouia tetai putuputuanga i Vlorë i te 1995. I teia tuatau, e toru putuputuanga maroiroi te angaanga ua ra i te tutu aere i roto i taua uapu ra i te pae tai.

I te enua, kua pongi te au tangata i te pae vaerua e e meangiti ua tei tarurike ki te akonoanga. Kua ariki rekareka ua ratou e kua tatau katoa i tetai ua atu puka tumuia ki runga i te Pipiria tei rauka ia ratou mei te Au Kite. E manganui te aronga mapu tei akamata i te apii e kua viviki i te tere ki mua.

Kua tere atu i te 90 putuputuanga e te au pupu te tamou marie ra kia “tupu atura i te maata anga, kare e rā i tivata” i roto i te enua. (Angaanga 16:5) E maata rai te angaanga te ka raveia e te 3,513 Au Kite i Arapania. I roto ia Mati 2005, te Akamaara Anga o to Karaiti matenga kua tae atu e 10,144 tangata. Te au uriurianga ma te au tangata oaoa i roto i te angaanga tutu anga kua taki atu e tere atu i te 6,000 apii Pipiria. Te taka meitaki ra, e au tauatini ua atu te ka puapingaia mei te New World Translation tukuna mai ua akenei i roto i te reo Arapania. E tikai, te puapingaia ra ta Iehova tuatua i roto i “te Enua o te Aeto” ki to Iehova akapaapaaanga.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 20]

AU MANAMANATA ETENIKI KUA NGARO KE UA I KOSOVO!

Kua riro mai a Kosovo ei ingoa kiteaia e te ngutuare tangata i te openga o te 1990 i te taki atu anga te au karo no te enua e te makitakita akatumu oonuia no te eteniki ki te tamaki e te o mai anga i te au pa enua ravarai.

I te tuatau o te tamaki i Pokana, e manganui te Au Kite tei orooro ki te au enua i te pae mai. I te maru mai anga i te tamaki, e pupu meangiti ua ia ratou tei oki atu ki Kosovo, papa ua no te angaanga. Kua pati te au painia takake o Arapania e Itaria kia neke atu ratou ki Kosovo i te tauturu i te 2,350,000 aronga te noo ra ki reira. E a putuputuanga e e ono pupu maroiroi, mei tetai 130 papuritia te katoatoa, te tavini ra ia Iehova i roto i teia ngai.

Kua raveia tetai akaputuputuanga takake i Priština i te tupuanga rau o te 2003, e e 252 tei tae mai. I rotopu ia ratou ko te au tangata e e tupuanga Arapania, Tiamani, Gypsy, Itaria, e te Terepia to ratou. I te openga o te tuatua papetitoanga, kua ui atu te vaa tuatua e rua uianga. E toru tangata tei tu i te pau papu mai: e tangata Arapania eteniki, e Gypsy, e tetai tangata Terepia.

Kua tupu te pokarakara maata i muri mai i te rongo anga te katoatoa i te tuatua maata e tai aereanga: “Va!,” “Da,!” e te “Po!” mei te aronga papetitoia e toru. Kua tatomo ratou i tetai e tetai. Kua kite mai ratou i te pauanga ki te au manamanata eteniki akatumu oonuia tei tamanamanata i to ratou enua.

[Mapu i te kapi 17]

(No runga i teia, akara i te puka)

Tai Metiterenia

ITARIA

ARAPANIA

ERENI

[Tutu i te kapi 18]

E aru ana te Au Kite mapu i te maroiroi o te aronga ruaine

[Tutu i te kapi 18]

Kua tavini tiratiratu a Areti Pina mei te 1928 e tae ua atu ki tona matenga i te 1994

[Tutu i te kapi 19]

Te pupu mua o te au painia ke te aere ra ki te apii anga reo

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 16]

Eagle: © Brian K. Wheeler/VIREO