Akatotoaia te Akonoanga Kerititiano i Rotopu i te Ngati Iuda i te Anere Mataiti Mua

KUA raveia tetai uipaanga puapinga maata i Ierusalema i te 49 T.N. “Ko tei manakoia ra e, e au pou” no te putuputuanga Kerititiano i te anere mataiti mua​—ko Ioane, Petero, e to Iesu apa teina ko Iakobo​—tei tae mai. Ko tetai nga tangata tei tae mai ki te uipaanga ko te apotetoro ko Paulo raua ko tona oa ko Banaba. I roto i te uipaanga koia oki akapeea i te akatuanga anga i te ngai maatamaata no te angaanga tutu aere anga. Kua akataka mai a Paulo: “Kua o mai ratou i te rima katau aroa kia maua ko Banaba; kia aere atu maua ki o te etene, e ei ia ratou te peritome.”​—Galatia 2:1, 9.a

Akapeea tatou e marama ai i teia akanoonooanga? Kua akatuangaia ainei te ngai ka tutu aereia te tuatua meitaki i roto i te ngati Iuda e te aronga poroteraita i tetai tua mai e ko te au Kenitara i tetai tua ake? Me kore e akanoonooanga ainei tikai no tetai tuanga enua o te ngai ra? E kitenaia mai te pauanga tau, te inangaro ra tatou i etai akakiteanga tuatua enua no runga i te Totoa Anga, e au ngati Iuda te noo ra i vao ake ia Paretaina.

To te Ngati Iuda Ao i te Anere Mataiti Mua

Eia ngati Iuda i roto i te Totoa Anga i te anere mataiti mua? E manganui te aronga apii te akatika ra ki te puka Atlas of the Jewish World: “E mea ngata i te akamanako anga i te numero tikai, inara kua tare tauia e i mua poto ua ake i te 70 te vai ra e rua e te apa mirioni ngati Iuda i Iudea e pera katoa kua tere atu i te a mirioni i roto i te ngai akatotoaia i Roma. . . . Penei te akatutu maira te ngati Iuda mei te tuanga ngauru o te au tangata katoa o te patireia, e i te au ngai te noo ra te maata anga ia ratou, i roto i te au oire o te au tua itinga, penei e koata ua ia ratou me kore e maata ua atu te au tangata.”

Te ngai noo maataia ra tei Suria, Asia Minora, Babulonia, e Aiphiti, i te Itinga, ma te oire tangata meangiti ake i Europa. Ko etai au Kerititiano ngati Iuda mua tei kite meitakiia e turanga Totoa Anga to ratou, mei ia Banaba rai no Kupero mai, ko Peresila e Akuila no Ponoto mai e oti akera ki Roma, ko Apolo no Alekanederea, e Paulo no Tareso.​—Angaanga 4:36; 18:2, 24; 22:3.

E manganui te au pirianga o te oire tangata Totoa Anga ki to ratou enua anau. Ko te tero o te mataiti tetai tei tukunaia atu ki te iero i Ierusalema, e ravenga kia piri atu ki roto i te oraanga e te akamorianga i te iero. No runga i teia, te akakite maira te tangata apii ko John Barclay e: “E akapapu anga meitaki tetai e te koi anga i teia moni, tei monoia e te au moni tauturu no ko mai i te aronga apinganui, na te oire tangata Totoa Anga i akaputu meitaki mai.”

Ko tetai akaou pirianga te aronga turoto e ngauru tauatini ua atu tei aere atu ki Ierusalema i te au mataiti ravarai no te au oroa. Te akatutu maira te papaanga ia Angaanga 2:9-11 i teia no runga ia Penetekote 33 T.N. Te aronga turoto ngati Iuda tei tae mai no Paretia mai, Madai, Elama, Mesopotamia, Kapadokia, Ponoto, Asia, Pherigia, Pamephulia, Aiphiti, Libia, Roma, Kereta, e Arapia.

Kua komunikeiti atu te akaaereanga o te iero i Ierusalema ki te ngati Iuda i roto i te Totoa Anga na roto i te tata anga. Kua kiteaia e kua tuku atu a Gamaliela, e tangata apii ture tei taikuia mai ia Angaanga 5:34, i te au reta ki Babulonia e ki tetai atu au tuanga o te ao. Te tae atu anga te apotetoro ko Paulo ei mouauri ki Roma i te 59 T.N., kua akakite atu “te aronga nunui ngati Iuda ra” kiaia ra e “kare a matou leta i rauka no Iudea mai ia koe, kare rava oki te au taeake i tae mai i ko nei i tuatua kino mai ia koe.” Te akakite maira teia e kua tuku putuputuia atu te au reta e te au ripoti mei te enua anau ra ki Roma.​—Angaanga 28:17, 21.

E urianga Ereni te Pipiria a te ngati Iuda Totoa Anga no te au Tuatua Tapu Epera tei kiteaia ko te Septuagint. Te akakite maira tetai papaanga tata: “E mea tau i te akamanako e kua tatauia e kua rauka mai te LXX [Septuagint] i roto i te akatotoa anga ra ei Pipiria ngati Iuda akatotoaia me kore e ‘tata anga tapu.’” Kua taangaanga maataia taua urianga e te au Kerititiano mua i roto i ta ratou apiianga.

Kua matau te au mema o te pupu akaaere Kerititiano i Ierusalema i teia au turanga nei. Kua tae takere te tuatua meitaki ki te ngati Iuda Totoa Anga i Suria e i te ngai mamao roa atu, kapiti atu a Damaseko e Anetioka. (Angaanga 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galatia 1:21) I ko i te uipaanga i te 49 T.N., i te akara anga te parani ra te aronga tei tae mai i te angaanga no te tuatau ki mua. Ka akamanako ana tatou i te au papaanga Pipiria te akatotoa anga i rotopu i te ngati Iuda e te au poroteraita.

To Paulo Tere e te Ngati Iuda i Roto i te Totoa Anga

Te tukuanga angaanga mua a te apotetoro ko Paulo koia oki kia “apai [i to Iesu Karaiti] ingoa ki mua i te aroaro o te au etene, e te ui ariki ra, e te tamariki na Iseraela ra.”b (Angaanga 9:15) I muri ake i te uipaanga i Ierusalema, kua rave ua atu a Paulo i te itae i te ngati Iuda Totoa Anga i te au ngai ka aere aia. (Akara i te pia i te kapi 14.) Te akakite maira teia e penei kua riro mai te akatika anga no te ngai ra ei mea no te enua. Kua akatotoa atu a Paulo raua ko Banaba i ta raua angaanga mitinari ki te opunga, e ko tetai papaki kua tavini i roto i te enua anau ngati Iuda e i te oire tangata mamaata ngati Iuda i te Itinga o te ao.

Te akamata anga a Paulo ratou ko tona au oa i te rua o te tere mitinari mei Anetioka i Suria, kua aratakiia atu ratou ki te tua opunga na roto ia Asia Minora e tae ua atu ki Teroa. Mei reira mai kua tikoti atu ratou ki Makedonia no te mea kua manako ratou e “te tuatua maira te Atu kia [ratou] e aere e ako atu i te evangelia [ki to te au Makedonia].” I muri mai, kua akamataia te au putuputuanga Kerititiano i roto i tetai au oire i Europa, kapiti mai a Atene e Korinetia.​—Angaanga 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–​18:18.

Mei te 56 T.N., i te openga o tona tere mitinari e toru, kua parani a Paulo i te neke mamao atu ki te tua opunga i te akatotoa i te ngai tei tukunaia atu kiaia i te uipaanga i Ierusalema. Kua tata aia: “E teianei, kua tika roa iaku i te akakite atu i te evangelia ia kotou katoa i Roma na, e pou ua ake toku nei maroiroi,” e, “ka aere tika atu ei ki Hisepania ra.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Inara akapeea ra te oire tangata Totoa Anga mamaata i te Itinga?

Te Oire Tangata Ngati Iuda i te Itinga

I te anere mataiti mua T.N., tei Aiphiti te ngai maatamaata roa atu no te oire tangata Totoa Anga, i roto tikai i to te reira oire maata, ko Alekanederea. Ko teia ngai no te okooko anga e te peu e anere e tauatini ua atu te au tangata ngati Iuda, ma te au tunako tei akatotoaia i roto i te oire katoa. Kua irinaki a Philo, e ngati Iuda no Alekanederea, e i roto katoa ia Aiphiti, penei te vai ra e mirioni ua atu ngati Iuda i taua tuatau. E manganui tei noo katoa i te pae mai ia Libia, i roto i te oire o Kurene e te au ngai i te pae mai.

Ko etai au tangata ngati Iuda tei riro mai ei au Kerititiano no roto mai i teia au ngai. Kua tatau ana tatou no “Apolo te ingoa, i Alekanederea te anau anga,” “tetai papaki tangata o ratou, no Kupero ïa, e no Kurene,” e “Lukio no Kurene,” tei turu i te putuputuanga i Anetioka Suria. (Angaanga 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Me kare ra te muteki ua ra te Pipiria no runga i te angaanga a te Kerititiano mua i Aiphiti e i to te reira au ngai, kareka ra no te akakitekite anga a te tangata evangeria Kerititiano ko Philipa ki te eunuka Etiopia.​—Angaanga 8:26-39.

Ko Babulonia tetai ngai maata atu, ma te au akatoro anga ki roto ia Paretia, Madai, e Elama. Te karanga ra tetai tangata tata tuatua enua e “i te au ngai ravarai i roto i te mataataa o Tigerisi e e Eupharati, mei Amenia ki te ava o Peresia, e pera katoa i te tua tokerau itinga i te Tai Caspian, e i te tua itinga ki Madai, te vai ra te au tangata ngati Iuda.” Te numero tei tareia mai e te Encyclopaedia Judaica no ratou ra e 800,000 me kore e maata atu. Te akakite maira te tangata tata tuatua enua ngati Iuda o te anere mataiti mua ko Josephus kia tatou e e ngauru tauatini ua atu ngati Iuda Babulonia tei aere atu ki Ierusalema no te au oroa i te mataiti.

Kua papetitoia ainei tetai papaki o te aronga teretere Babulonia i Penetekote 33 T.N.? Kare tatou i kite, inara i rotopu i te aronga tei akarongo ki te apotetoro ko Petero i taua ra ra e au tangata no Mesopotamia mai. (Angaanga 2:9) Kua kite tatou e no Babulonia ana te apotetoro ko Petero i te 62-64 T.N. Iaia i reira, kua tata aia i tana reta mua e penei ua ake te rua o tana reta katoa. (1 Petero 5:13) Ko Babulonia ma tona au tangata o te ngati Iuda kua manakoia ana e e tuanga no te ngai tei tukunaia atu kia Petero, Ioane, e Iakobo i ko i te uipaanga tei taikuia mai i roto i te reta ki to Galatia.

Putuputuanga i Ierusalema e te Ngati Iuda i te Totoa Anga

Ko Iakobo, tei aere katoa atu ki te uipaanga te ngai i taikuia mai te au ngai ra, kua tavini ana ei akaaere i roto i te putuputuanga i Ierusalema. (Angaanga 12:12, 17; 15:13; Galatia 1:18, 19) Koia tetai kite mata i Penetekote 33 T.N. te ariu mai anga te tauatini ua atu ngati Iuda tei atoro maira i roto i te Totoa Anga ki te tuatua meitaki e kua papetitoia.​—Angaanga 1:14; 2:1, 41.

Mei reira mai e i muri mai e ngauru tauatini ua atu ngati Iuda tei aere mai no te au oroa i te mataiti. Kua ki te oire, e ka noo te au manuiri i roto i te au vira i te pae mai me kore ka noo i roto i te au puakapa. I te pae mai i te aravei anga i to ratou au oa, te akataka maira te Encyclopaedia Judaica, e kua tomo atu te aronga turoto ki roto i te iero i te akamori, te oronga anga i te au atinga, e te piri anga ki roto i te apii anga i te Torah.

Kare ekoko anga, kua taangaanga a Iakobo ratou ko tetai au mema o te putuputuanga i Ierusalema i teia au atianga kia akakitekite ki te ngati Iuda Totoa Anga. Penei ake kua rave te au apotetoro i te reira ma te matakite maata i te tuatau te ‘tupu mai anga te takinga-kino maata ki te ekalesia i Ierusalema ra’ no to Setephano mateanga. (Angaanga 8:1) I mua ake e i muri ake i teia tupuanga, te akakite maira te papaanga e, kua tupu maata atura ratou no te maroiroi o teia au Kerititiano i te tutu aere anga.​—Angaanga 5:42; 8:4; 9:31.

Eaa ta Tatou ka Kite Mai?

Ae, kua rave te au Kerititiano mua i te au tauta anga tika tikai i te aravei atu i te ngati Iuda i te au ngai ta ratou ka noo. I taua taime rai, kua taeria atu e Paulo ratou ko tetai papaki te au Kenitara i te ngai i Europa. Kua akono ratou i ta Iesu akauenga openga ki tana au pipi kia akariro “i to te pa enua katoa,” ra ei pipi.​—Mataio 28:19, 20.

Mei ta ratou akaraanga, ka kite tatou i te puapinga maata no te tutu aere anga i roto i tetai tu akapapaia kia rauka mai te turu anga o to Iehova vaerua. Ka kite katoa tatou i te au puapinga no te aravei anga i te aronga tei akangateitei i te Tuatua a te Atua, i roto tikai i te au ngai e iti ua te Au Kite o Iehova. Te uua ra ainei etai au ngai tei akatuangaia atu ki to kotou putuputuanga i tetai mai ra? Penei e puapinga ake kia akono putuputuia teia. E au tupu anga na te katoatoa ainei tetai i te ngai i te pae mai te tau ra no te au tauta anga takake no te akakitekite ua anga e te akakitekite anga i runga i te mataara?

E mea puapinga te reira no tatou kare kia tatau ua i te Pipiria no runga i te au Kerititiano mua mari katoa ra kia akamatau atu ia tatou uaorai ki etai o te au akakite anga tuatua enua e te ngai o te enua. Ko tetai apinga meitaki ka rauka ia tatou i te taangaanga i te akamaata atu i to tatou marama koia oki te poroutia “See the Good Land,” ma to te reira au mapu e manganui e te au tutu.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 14]

TE MANAKO O TE APOTETORO KO PAULO NO TE NGATI IUDA I TE TOTOA ANGA

MUA AKE TE UIPAANGA I IERUSALEMA I TE 49 T.N.

Angaanga 9:29 Ierusalema — “ako atura . . . i te au Ereni ra”

MURI AKE TE UIPAANGA I IERUSALEMA I TE 49 T.N.

Angaanga 16:14 Philipi — “tetai vaine akamori Atua ko Ludia”

Angaanga 17:1 Tesalonia — ‘e sunago no te ngati Iuda’

Angaanga 17:10 Berea — “te sunago o te ngati Iuda”

Angaanga 17:17 Atene — ‘māro atura ki te ngati Iuda i roto i te sunago ra’

Angaanga 18:4 Korinetia — ‘kua tuatua i roto i te sunago’

[Mapu i te kapi 15]

(No runga i teia, akara i te puka)

Te aronga tei akarongo ana i te tuatua meitaki i Penetekote 33 T.N. no tetai ngai mamao mai

ILIRIKO

ITARIA

Roma

MAKEDONIA

ERENI

Atene

KERETA

Kurene

LIBIA

BITUNIA

GALATIA

ASIA

PHERIGIA

PAMEPHULIA

KUPERO

AIPHITI

ETIOPIA

PONOTO

KAPADOKIA

KILIKIA

MESOPOTAMIA

SURIA

SAMARIA

Ierusalema

IUDEA

MADAI

Babulonia

ELAMA

ARAPIA

PARETIA

[Au Vai]

Tai Metiterenia

Tai Kerekere

Tai Muramura

Ava Peresia