‘Ariu ke i te Kite—Tei Kapikiia e Tapikikaa’
MEI teaa ra te puapinga o te tuatua mou kia koe? Me e manata ana koe e kua takaviriia e te pikikaa, pera katoa uunaia, te tika no runga i tei Anga i te rangi e te enua? Kua tamanamanata tikai teia ia Irenaeus, e tangata Kerititiano o te rua anere mataiti o to tatou Tuatau Noa Nei. Kua titau aia kia eeu i te au tarevake o te akonoanga Ngotiki (Gnostic) e tu akaruke i te akarongo Kerititiano. I mua atu, kua akamatakite te apotetoro ko Paulo ia Timoteo kia ariu ke mei taua ‘kite tei kapikiia e tapikikaa.’—1 Timoteo 6:20, 21, NW.
Kua tuatua maroiroi atu a Irenaeus i te patoi i teia apiianga tarevake. Ei akaraanga, e tamanako ana i tana i tuatua i roto i te akamata anga i tana tata anga tuatua tei akaupokoia “Akatika Anga i te Tarevake e te Openga o te Kite Tei Kapikiia e Tapikikaa.” Kua tata aia: “Tetai au tangata, tei kopae i te tuatua mou, kua tuku mai ki roto ia tatou i tetai au tua tarevake e te au papaanga puapinga kore, tei akamata mai i tetai au maroanga, mei ta te apotetoro i tuatua [1 Timoteo 1:3, 4], e ki ta te Atua angaanga akamaroiroi mai i roto i te akarongo. Na roto i ta ratou akapapaanga tuatua kikite kia akavare e kia apai ke atu i te au manako o tei kore i marama meitaki, e kia opu ia ratou, akakino atu ei i te tuatua totou a te Atu, e riro atura ei aronga akakite viivii i tei tuatua makoia.”
Kua karanga te au tangata Ngotiki (no ko mai i te tuatua Ereni gnoʹsis, te aiteanga “kite”) e tei ia ratou te kite teitei na roto i te apokarupo muna e kua akapaapaa e ko ratou te au “akatikatika o te au apotetoro.” Ko teia akonoanga Ngotiki kua kapitiia te kite tangata, tamanako ua anga, e te apii anga etene kononinoni e te apiianga Kerititiano pikikaa. Kua patoi tikai a Irenaeus kia kapitiia atu aia ki roto i tetai ua atu o teia. Mari ra, kua rave aia i te putoto no tetai tuatau roa te patoi i te au apiianga kare oki i tau. Kua papu oki e te marama ra aia kia mou i te akamatakiteanga a te apotetoro ko Paulo: “E matakite ko te pou aea kotou i te tuatua pakari e te pikikaa puapinga kore a tetai tangata atu, i te tuatua ikuiku a te tangata nei, tei tau i te apiianga mua o teianei ao, kare i ta te Mesia.”—Kolosa 2:8; 1 Timoteo 4:7.
Oraanga Mua e te Angaanga Orometua
E meangiti ua tei kiteia no te oraanga i mua ana e te tuatua enua o Irenaeus uaorai. Kua manakoia e tangata aia no te enua ko Asia Meangiti, tei anau mai i rotopu i te 120 T.N. e te 140 T.N. i roto me kare vaitata atu ki te oire ko Semurina. Kua akapapu mai a Irenaeus uaorai e, te tuatau o tona mapu anga, kua matau oki aia kia Polycarp, e akaaere no te putuputuanga i Semurina.
Iaia e apiiia ra i raro ake i te apiianga a Polycarp, kua akaoa atu a Irenaeus kia Florinus. Ko Polycarp e akapapaanga ora aia ki te au apotetoro. E maata tikai tona kite no runga i te au Tuatua Tapu e kua akakeu maroiroi kia aru meitaki i te au apiianga a Iesu Mesia e tana au apotetoro. Noatu rai ra o teia akamatau anga meitaki o te Puka Tapu, i muri mai kua aru atu a Florinus i te au apiianga a Valentinus, te arataki maata o te akonoanga Ngotiki!
Kua inangaro oki a Irenaeus i tona taeake e te oa i mua ana koia ko Florinus kia akaokiia ki te apiianga Puka Tapu tau e kia akaoraia mei teia akonoanga a Valentinus. No reira, kua akakeu te reira ia Irenaeus kia tata i tetai reta kia Florinus, te tuatua anga: “Ko teia au apiianga, e Florinus, . . . kare te reira i te kite tau; ko teia au apiianga kare te reira i noo tika ki ta te ekaretia, e ko te aronga tei aru ia ratou kare takiri e akangateiteianga atua; . . . teia au apiianga ta te au orometua o mua ake ia tatou, e tei tuatua ana ki te au apotetoro, kare rava i oronga mai kia koe.”
I tana tautaanga te akamaara ia Florinus i te akamatauanga meitaki tana i rauka mai mei a Polycarp ngateitei, kua tata akaou atu a Irenaeus: “Te maara nei iaku te au mea i tupu i te reira tuatau . . . e i raukai iaku kia akakite i te ngai tikai ta Polycarp tei akameitakiia i matau i te noo e te tuatua . . . Pera katoa i tona tuatua anga i tana au mea i matau kia Ioane, e ki te aronga katoa tei kite ana i te Atu; e iaia i te maara anga i ta ratou au tuatua.”
Kua akamaaraia atu kia Florinus e kua apii a Polycarp tana i orongaia mai “mei te aronga kite mata i te Tuatua o te Ora, akakite i te au mea ravarai kia tau ki ta te Puka Tapu. Ko teia au mea, na roto i te aroa ua o te Atua tei orongaia mai kiaku, kua akarongo atura au, ma te tuku atu i te reira ki raro, auraka ki runga i te pepa mari ra ki roto i toku ngakau; e kua rave tamou na roto i te aroa ua o te Atua kua akamanako i teia au apinga ma te mako ki toku manako. E [ko teia akonoanga a Valentinus] kua rauka iaku kia tu ei kite i mua i te aroaro o te Atua e me kua akarongo teia tu orometua apotetoro [ko Polycarp] i teia tu, ka kapiki mai aia ki vao e ka tapu i tona nga taringa . . . Ka oro i reira aia mei te ngai tana, e noo ra me kare e tu ra, e kua akarongo aia i taua au tuatua ra.”
Kare oki e akapapaanga e kua ariu mai a Florinus ki te reta akamaroiroi anga a Irenaeus. Inara kua akaari mai te au tuatua a Irenaeus i tona tu manako inangaro tikai no tetai oa akaperepere tei akaruke i te mataara o te tuatua mou e kua aru atu i te akonoanga pikikaa.—Akaaiteia atu kia 2 Tesalonia 2:3, 7-12.
Kare oki i kitea e inaea a Irenaeus i noo ei i Gaul (i Varani). I roto i te mataiti 177 T.N., te tavini ra aia ei akaaere tiaki i roto i te putuputuanga i Lyons. Kua akakiteia mai e ko tana angaanga orometua i reira e mea uua tikai. Kua akakiteia oki e te tangata tuatua enua ko Gregory o Tours e i roto i te tuatau poto ua kua rauka iaia i te apii atu i to Lyons katoatoa kia riro ei Kerititiano. Penei oki, kua akamaataia teia tuatua anga.
Patoi i Tei Matau Koreia
Te tumu tuatua maata a Irenaeus, “Akatika Anga i te Tarevake e te Openga o te Kite Tei Kapikiia e Tapikikaa,” e tuatua putuputuia ana ma te ingoa “Patoi i Tei Matau Koreia.” Kua tukuia mai te reira i roto i nga puka e rima. Te nga mea mua e rua tei roto i reira te akakiteanga tau kore o te au irinaki o te nga apiianga tarevake, koia tika ra te irinaki akonoanga a Valentinus. I roto i te toenga o nga puka e toru, kua timata a Irenaeus i te tuku atu i te “taumaroanga mei te Puka Tapu.”
I roto i te akamataanga o te toru o te puka “Patoi i Tei Matau Koreia,” kua tata a Irenaeus e: “E tuku kia vai ki te manako i taku i tuatua i roto i nga puka mua e rua; e ma te kapiti atu anga i teia ki te reira ka rauka i reira ia koe mei iaku atu tetai pauanga ei patoi i tei kore i matauia, e raukaʼi i te kopae atu ia ratou ma te akarongo mou e te maroiroi no te akarongo tika tei oronga i te ora, ta te Ekaretia i rauka mai mei te au apotetoro e kia tua ki tana tamariki. Na te Atu o te katoatoa i oronga ki tana apotetoro te mana o te evangeria, e na roto ia ratou kua kite i reira tatou i te tuatua mou, koia oki te apiianga a te Tamaiti a te Atua—kua tuatua atu te Atu kia ratou, ‘Ko tei akarongo kia koe ka akarongo katoa mai ia iaku, e ko tei akakino ia koe ra kua akakino katoa mai iaku, ma ia katoa tei tono mai iaku.’”
Kua akakite mai oki a Irenaeus e kare aia i te tangata kite i te tata, kua tauta ra aia i te akakite mai i te au tu o te “au apiianga kino” a te akonoanga Ngotiki. Kua tuatua ana aia i te au manako no runga i te au irava e te patoi atu ma te mako tikai i te “au puapii pikikaa” o te “tuatua pikikaa mate ra.” (2 Petero 2:1-3) Kua manakoia e kua ngata a Irenaeus i te akapapa i tana ravenga ki roto i tetai tu tau tikai. No teaa ra? No te mea kua akaputu aia i te au manako i tetai tu maata e te umere tikai.
Kua rauka e kua anau mai ta Irenaeus akakite anga apa i muri ake i te au mamae maata e te apii putuputu. Tana au maroanga roroa kua rauka mai tetai au tuatua puapinga tikai no runga i te ngai e te tupu anga o te akonoanga Ngotiki. Te au tata anga a Irenaeus e akakiteanga puapinga tikai te reira no tetai au tuatua Puka Tapu tei aruia ana e te aronga tei karanga ana e te mou ra ki te Tuatua a te Atua i te openga o te rua anere mataiti T.N.
Kua tuatua putuputu a Irenaeus i te akapapu i te irinaki ki roto i te “Atua okotai, te Metua Mana Katoatoa, tei anga i te rangi, e te enua, e te au tai, e te au mea katoa tei roto ia ratou, e i roto te Mesia okotai ia Iesu, te tamaiti a te Atua, tei riro mai ei tangata no to tatou akaora.” Kua patoi te au tangata akonoanga Ngotiki i teia au tika!
Te tuatua anga no te patoi i te akonoanga Ngotiki Toketai (Docetic) (te apiianga e kare rava te Mesia i aere mai ana i roto i te tu tangata), kua tata a Irenaeus e: “E tangata tikai te Mesia, mei ia tatou tikai, mei te mea e ka akaora aia ia tatou mei te kino mai e ka rapakau ia tatou kia apa kore. I te mea e kua tae mai te ara e te mate ki te ao na roto i tetai tangata, no reira ka rauka i te tapara atu ma te tau tikai e ki to tatou puapinga na roto uaorai i tetai tangata; auraka ra, e na tetai tei riro ei uanga no Adamu, e oti akera kia tu aia ki runga kia kimi i tetai akaora, inara na roto i te rua o te Adamu, tei anau umereia, e akamataanga iti tangata ou rava.” (1 Korinetia 15:45) I tetai ravenga ra, e aronga irinaki Tataki Rua te au tangata akonoanga Ngotiki e te irinaki anga e te au mea vaerua e mea meitaki ia, ko te au mea kopapa katoatoa ra e kino ia. Oti akera, kua kopae ratou i te tangata ra ko Iesu Mesia.
I te manakoanga e te au mea kopapa katoatoa e kino ia, kua kopae te akonoanga Ngotiki i te akaipoipo e te akauanga, te tuatua anga e na Satani te reira i akamata mai. Kua oronga katoa ratou i te pakari mou no ko mai i te Atua ra ki te ovi i roto i Edene! No teia tumu manako oki i raukai te tuke maata o te tu oraanga, te oraanga akatakake me kare rave akaope i te anoano kopapa. Ia ratou i tuatua e kua rauka mai te ora na roto uaorai i tetai apiianga kite a te akonoanga Ngotiki, me kare te kite nona uaorai, kare atura i akaruke i tetai ngai no te tika o te Tuatua a te Atua ra.
Te tuke, kua kapiti a Irenaeus i roto i tana maroanga te irinakianga ki roto i te tauatini mataiti e kua akakite i etai akamarama anga no te oraanga ki mua te noo au anga ki runga i te enua nei. Kua tauta tikai aia kia taokotai i te au pupu rikiriki o tona tuatau na roto i te mou anga i te Tuatua ririnui a te Atua ra. E kua akamaaraia ra aia no tona manako marama, te kite oonu i te manako, e te tukuanga tika mako.
Tetai pae kua akameitaki ia Irenaeus (tei mate i te mataiti 200 T.N.) no tei akatupu i te apiianga tika o te akarongo Kerititiano, kia akamaara katoaia e ko tona tuatau e tuatau tauianga e te totou anga no te akaruke i te akarongo. I tetai au taime ra kare e marama ana tana maroanga, pera katoa tana patoi anga. Noatu rai ra, te akangateitei nei tatou i te akakiteanga a te au tangata tei maroiroi i te tuatua atu i te turu i te Tuatua akauruia a te Atua tei tataia auraka e ko te au apiianga tei tukuia mai e te tangata ra.