Akakeu te Takinokino Anga i te Tupu Anga i Anetioka

I TE akamaata anga te takinokino anga i muri ake i te tamate angaia a Setephano, kua akaruke te au pipi e manganui a Iesu ia Ierusalema. Ko tetai o te au ngai ta ratou i kimi no te akapuanga koia oki ko Anetioka, i Suria, e 550 kiro mita i te tua tokerau. (Angaanga 11:19) Kua akakeu te au tupu anga tei aru mai i reira i te aerenga o te tuatua enua Kerititiano. E marama ei e eaa tei tupu, e mea meitaki kia kite i tetai ngai ua no runga ia Anetioka.

No runga i te au oire o te Patireia Roma, te maata, te manuia anga, e te puapinga kua meitaki ake a Roma e Alexandria ia Anetioka. Kua tutara teia oire maata o Suria i te tua itinga apatokerau o te Mediterranean. Te tu ra a Anetioka (Antakya i teianei, ko Turkey) i runga i te Kauvai Orontes, tei pau i te reira ma tona uapu, ko Seleukia Pieria, e 32 kiro mita te mamao. Kua tutara te reira i tetai ngai okooko anga maata i rotopu ia Roma e te O Tigris-Euphrates. Ei ngai rotopu no te okooko anga, kua rave pitiniti te reira ma te katoa anga o te patireia e kua kite i te aere anga mai e te aere anga atu o te au tangata tukeke, tei apai mai i te au nuti o te au akapupuanga akonoanga o te au ngai ravarai i roto i te ao Roma.

Kua tupu maata te au akonoanga Ereni e te apiianga i Anetioka. Inara “i te tuatau o Karaiti,” i na te tangata tuatua enua ei ko Glanville Downey e, “te au akonoanga cult taito e te au apiianga te riro maira ei irinaki anga na te tangata tataki tai, i te au tangata e kimi takake ra i te akamerengo anga akonoanga no to ratou uaorai au manamanata e te au anoano.” (A History of Antioch in Syria) E manganui tei kite i te merengo anga i roto i te irinaki anga okotai Atua, te au rave akamaara anga, e te au apii anga akonoanga ngati Iuda.

Kua noo tetai pupu ngati Iuda maatamaata i Anetioka mei te taime mai i akanooiai te oire i te 300 M.T.N. Kua manakoia te numero e mei te 20,000 ki te 60,000 te akamaata anga i te 10 patene i te katoa anga o te tangata. Kua tuatua te tangata tuatua enua ko Josephus e kua akamaroiroi te au ariki e tutara ra ia Seleukia i te au ngati Iuda kia noo ki roto i te oire, te orongaanga kia ratou i te au tika anga ei au mema. Tae mai ki taua taime, kua rauka te au Tuatua Tapu Epera i te reo Ereni. Kua akakeu teia i te inangaro o te aronga tangi i roto i te au anoano anga ngati Iuda i te Mesia. No reira, e manganui te aronga poroteraita i rotopu i te au Ereni. Kua akariro teia au tu ia Anetioka ei ngai uua no te akariro i te tangata ei pipi Kerititiano.

Akakiteanga ki te Au Kenitara

Kua akakite te maata anga o te aronga aru ia Iesu tei takinokinoia e tei aere ke mei Ierusalema mai i to ratou akarongo ki te ngati Iuda ua. Inara, i Anetioka, kua tuatua etai au pipi no Kupero e Cyrene mai “ki te Eleni.” (Angaanga 11:20) Koi tupu uai te tutuanga ki te au ngati Iuda reo Ereni e te aronga poroteraita mei te Penetekote 33 T.N. mai, kua akaraanga e mea ou te tutu aereanga i Anetioka. Kare i rave uaia ki te au ngati Iuda ua. E tika, kua riro ke ana te Kenitara ko Korenelio e tona ngutuare tangata ei au pipi. Inara na roto i te orama no ko mai ia Iehova i irinaki papu ei te apotetoro ko Petero i te puapinga no te tutuanga ki te au Kenitara, me kare te au tangata o te pa enua.​—Angaanga 10:​1-48.

I roto i tetai oire te akono ra i te au tangata ngati Iuda maatamaata e tei vai ana i reira ma te kore te tu riririri i rotopu i te au ngati Iuda e te au Kenitara, te rauka ra i te aronga kare i te ngati Iuda te akakite anga e te ariu meitaki ra i te tuatua meitaki. I te akaraanga kua oronga a Anetioka i te reva tau no taua tupu anga, e “e aronga maata oki tei akarongo.” (Angaanga 11:21) I te riroanga mai te aronga poroteraita, tei akamori i mua ana i te au atua peikani ei au Kerititiano, kua papa meitaki tikai ratou no te akakite aere ki tetai atu au Kenitara te pera ra rai.

I te rongoanga i te au tupu anga i Anetioka, kua tuku atu te putuputuanga i Ierusalema ia Banaba ki reira kia akara meitaki. E iki anga pakari e te inangaro ua te reira. E tangata Kupero aia, mei etai o te aronga tei akamata i te tutu aere ki te aronga kare i te ngati Iuda. Ka mareka ua a Banaba i rotopu i te au Kenitara i Anetioka. Aru mai, ka akara atu ratou iaia e ko tetai mema o te ngai tangata tei matauia e ratou.a Ka tangi aroa aia i te angaanga e raveia ra. No reira “e tae atura aia e kite atura i te aroa ua o te Atua, mareka rava atura, e ako atura ia ratou ravarai, kia topiri atu ki te Atu ma te ngakau katoa,” e “e aronga maata oki tei kapitiia ki te Atu ra.”​—Angaanga 11:​22-24.

“Tetai au tumu tau i manuiai te angaanga orometua mua i Anetioka,” i tuatuai te tangata tuatua enua ko Downey, “penei i roto i teia oire kare te au mitinari i mataku ana i te aronga ngati Iuda pakari roa mei ta ratou e aravei ana i Ierusalema; pera katoa te oire, ko te oire maata o Suria, kua akaaereia e te vaeau, no reira kua rekareka maata i tetai tu akapapa anga papuriki, ma te meangiti te tuatau no te akapupu anga takinga kino mei tei tupu ana i Ierusalema, i reira kare i rauka i te au rima rave o Iudea (i teia tuatau) i te arai i te au ngati Iuda pakari roa.”

I roto i taua au turanga meitaki ra e ma te maata o te ka raveia, kua kite a Banaba e te anoano ra aia i te tauturu, e kua manako aia i tona taeake ko Saula. Eaa ra ia Saula, me kare Paulo? No te mea kua rauka ia Paulo, noatu e kare i tetai o te 12 apotetoro, te taoonga apotetoro ki te pa enua. (Angaanga 9:​15, 27; Roma 1:5; Apokalupo 21:14) No reira, kua tau meitaki a Paulo ei taeake i te akakite anga i te tuatua meitaki ki te oire Kenitara o Anetioka. (Galatia 1:16) No reira kua aere atu a Banaba ki Tareso, kua kite ia Saula, e kua apai mai iaia ki Anetioka.​—Angaanga 11:​25, 26; akara i te pia i te kapi 26-7.

Tapaia ei Au Kerititiano na Roto i te Arataki Anga Tu-Atua

No te mataiti okotai, kua “apii atura [a Banaba raua ko Paulo] i te tangata e manganui. E i Anetioka ana te tapa angaia te ingoa o te au pipi e Kerisitiano.” Kare e akapapu anga e ko te ngati Iuda te mea mua no te kapiki i te aronga aru ia Iesu ei au Kerititiano (Ereni) me kare aronga aru i te Mesia (Epera), kua kopae ratou ia Iesu e ko te Mesia, me kare Karaiti, e no reira kare i kite iaia e ko te reira na te kapikianga i te aronga i aru iaia ei au Kerititiano. Kua manako etai e kua tapa te katoa anga o te tangata etene ia ratou ei au Kerititiano i te tatiaeae anga me kare ei aviri anga. Inara, te akaari ra te Pipiria, e kua orongaia mai te ingoa Kerititiano e te Atua.​—Angaanga 11:26.

I roto i te au Tuatua Tapu Ereni, te verepa tei taangaangaia no te ingoa ou, te uriia ra “tei kapikiia,” te kapiti uaia ra ki tetai apinga kite koreia, tuatua pakari, me kare tu-Atua. No reira te tuatua ra te aronga kite i te reira “kia tuatua i tetai tuatua pakari,” “akakite anga tu-Atua,” me kore “kia oronga i tetai akauenga tu-Atua me kore ako anga, kia apiipii mei te rangi maira.” Mei te mea kua kapikiia te aronga aru ia Iesu ei au Kerititiano “na roto i te arataki anga tu-Atua,” kua rauka e na Iehova i akaue ia Saula raua ko Banaba kia oronga i te ingoa.

Kua taangaanga uaia te ingoa ou. Kare e manako tarevakeia te au pipi a Iesu no tetai sect akonoanga ngati Iuda, mei te reira e tuke tikai ratou. Vaitata ki te 58 T.N., kua kite meitaki te aronga mana o Roma e koai ma te au Kerititiano. (Angaanga 26:28) Kia tau ki te tangata tuatua enua ko Tacitus, te tae anga ki te 64 T.N., te ou ra rai te ingoa i roto i te au urupu i Roma katoa.

Taangaanga a Iehova i Tona Aronga Tiratiratu

Kua tere meitaki ki mua te tuatua meitaki i Anetioka. Ma te akameitakianga a Iehova e te anoano tamou o te au pipi a Iesu kia tutu aere ua atu, kua riro mai a Anetioka ei ngai rotopu no te Akonoanga Kerititiano o te anere mataiti mua. Kua taangaanga te Atua i te putuputuanga i reira ei ngai tinamou no te akatotoa anga i te tuatua meitaki ki te au enua mamao. Ei akatauanga, kua riro a Anetioka ei ngai takake anga o te au teretere mitinari maata tataki tai a te apotetoro ko Paulo.

I teia tuatau kua reka te tu maroiroi e te tauta anga noatu te patoi anga i te akatotoa anga i te Akonoanga Kerititiano mou, te akariro anga i te manganui kia akarongo i te tuatua meitaki e kia akaari i te ariki anga no te reira.b No reira me aro atu koe i te patoi anga no te mea te turu ra koe i te akamorianga mou, e akamanako e e au tumu ta Iehova no te akatikaanga i te reira. Mei te anere mataiti mua rai, kia orongaia te tuatau ki te tangata kia akarongo i te Patireia o te Atua e kia tu ki tona tua. Taau tauta anga i te tavini tiratiratu ua atu ia Iehova penei ko te reira te umuumuia ra kia tauturu i tetai tangata kia kite i te tuatua mou tikai.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/​Au Tutu i te kapi 26, 27]

“Au Tuatau Muteki Anga” o Saula

TE NGAI openga i taikuia a Saula i roto i te puka Angaanga i mua ake i tona neke anga ki Anetioka i te 45 T.N. koia oki i te tamanamanata angaia tetai ravenga tamate anga iaia i Ierusalema e kua tuku atu te au taeake irinaki iaia ki Tareso. (Angaanga 9:​28-30; 11:25) Inara kua tupu te reira e iva mataiti i mua atu, i te 36 T.N. Eaa tana i rave i taua taime ra​—kua rekotiia to Saula au tuatau muteki anga?

Mei Ierusalema mai, kua aere atu a Saula ki te au ngai o Suria e Kilikia, e kua rongo atu te au putuputuanga Iudea e: “Ko te tangata i takinga-kino mai ia tatou i muatangana, te ako nei ïa i te tuatua tana i akakino i muatangana.” (Galatia 1:​21-23) Penei te taiku ra taua ripoti i te angaanga i Anetioka ma Banaba, inara noatu i mua ake i te reira kare e ekoko anga kare a Saula i noo puapinga kore ua. I te 49 T.N., kua tupu mai tetai au putuputuanga i Suria e Kilikia. Okotai i Anetioka, inara te manako ra etai e kua tupu mai tetai atu no te angaanga ta Saula i rave i tona tuatau muteki anga.​—Angaanga 11:26; 15:​23, 41.

Kua irinaki etai aronga kite e kia ta ra ia te au tupu anga tuke o te oraanga o Saula ki taua tuatau rai. E manganui te au mamae anga tei kiteia e ei ‘rave angaanga na te Mesia’ ka ngata i te tuku ki roto i tana angaanga mitinari. (2 Korinetia 11:​23-27) I naea i raukai ia Saula e rima taime te papaanga e 39 mei te ngati Iuda? Iea ngai aia i papaiai e toru taime ma te rakau? Teiea ngai aia i na roto atu ei i te ‘maata’ anga o te tapekaanga? Kua tupu mai tona tapekaanga i Roma i muri mai. Tei ia tatou tetai tataanga te papaanga ia aia okotai taime e kua tapekaia​—i Philipi. Inara akapeea tetai atu? (Angaanga 16:​22, 23) Kua tuatua tetai tangata tata no runga ia Saula i taua tuatau ra te “akakite aere ra no runga ia Karaiti i roto i te au tunako o Diaspora na roto i tetai tu e kia akatupu mai i te takinokino anga mei te akonoanga e te au mana akaaere.”

Kua kinokino a Saula e a taime i te ngaa pai, inara te oronga maira te au Tuatua Tapu e okotai i te reira, tei tupu i muri ake i te papaanga aia i tona au turanga ngata te tataanga ki to Korinetia ra. (Angaanga 27:​27-44) No reira e mea papu e kua tupu tetai e toru kiaia i te au teretereanga kare tatou i kite. Penei kua piri etai me kare pouroa teia au tupu anga ki te “tuatau muteki anga.”

Ko tetai atu au tupu anga tei tau ki teia tuatau te akatakaia ra ia 2 Korinetia 12:​2-5. Kua tuatua a Saula: ‘Kua kite au i tetai tangata i roto i te Mesia, okotai akenei ngauru mataiti e a i apai ravaia taua tangata ra ki runga rava i te rangi tua toru ra, i paradaiso, e kua akarongo i te tuatua, kare e tau kia tuatua, kare oki e tika i te tangata nei kia tuatua.’ Te akaraanga, te tuatua ra a Paulo no runga iaia uaorai. I te mea kua tata aia i teia i te 55 T.N., e 14 mataiti i mua ake ka apai mai ia tatou ki te 41 T.N., i rotopu i te “tuatau muteki anga.”

Kare e ekoko anga kua oronga taua orama ra i te kite oonu umere ra kia Saula. Kua tauturu ainei te reira iaia ei “aposetolo a te etene”? (Roma 11:13) Kua akatupu ainei te reira i te tu tana i manako i muri maira, i tata, e te tuatua anga? Kua riro ainei te au mataiti i rotopu i te taui anga ia Saula e tona kapiki angaia ki Anetioka kia tereni e kia akapakari iaia no te au apainga a te tuatau ki mua? Noatu e eaa te au pau anga ki taua ui anga, ka papu ia tatou i te pati anga a Banaba iaia kia tauturu i te akatere ki mua i te angaanga tutu anga i Anetioka, kua tau meitaki tikai a Saula maroiroi ra no te akatupu i taua angaanga ra.​—Angaanga 11:​19-26.

[Mapu i te kapi 25]

(No runga i teia, akara i te puka)

SURIA

Orontes

Anetioka

Seleukia

KUPERO

TAI MEDITERRANEAN

Ierusalema

[Akameitakianga]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Au Tutu i te kapi 24]

I runga ake: Anetioka i teia tuatau

Rotopu: Akaraanga mei te tua tonga o Seleukia

I raro ake: Te paruru uapu o Seleukia