Akatotoaia te Akonoanga Kerititiano i Rotopu i te Ngati Iuda i te Anere Mataiti Mua

KUA raveia tetai uipaanga puapinga maata i Ierusalema i te 49 T.N. “Ko tei manakoia ra e, e au pou” no te putuputuanga Kerititiano i te anere mataiti mua​—ko Ioane, Petero, e to Iesu apa teina ko Iakobo​—tei tae mai. Ko tetai nga tangata tei tae mai ki te uipaanga ko te apotetoro ko Paulo raua ko tona oa ko Banaba. I roto i te uipaanga koia oki akapeea i te akatuanga anga i te ngai maatamaata no te angaanga tutu aere anga. Kua akataka mai a Paulo: “Kua o mai ratou i te rima katau aroa kia maua ko Banaba; kia aere atu maua ki o te etene, e ei ia ratou te peritome.”​—Galatia 2:1, 9.a

Akapeea tatou e marama ai i teia akanoonooanga? Kua akatuangaia ainei te ngai ka tutu aereia te tuatua meitaki i roto i te ngati Iuda e te aronga poroteraita i tetai tua mai e ko te au Kenitara i tetai tua ake? Me kore e akanoonooanga ainei tikai no tetai tuanga enua o te ngai ra? E kitenaia mai te pauanga tau, te inangaro ra tatou i etai akakiteanga tuatua enua no runga i te Totoa Anga, e au ngati Iuda te noo ra i vao ake ia Paretaina.

To te Ngati Iuda Ao i te Anere Mataiti Mua

Eia ngati Iuda i roto i te Totoa Anga i te anere mataiti mua? E manganui te aronga apii te akatika ra ki te puka Atlas of the Jewish World: “E mea ngata i te akamanako anga i te numero tikai, inara kua tare tauia e i mua poto ua ake i te 70 te vai ra e rua e te apa mirioni ngati Iuda i Iudea e pera katoa kua tere atu i te a mirioni i roto i te ngai akatotoaia i Roma. . . . Penei te akatutu maira te ngati Iuda mei te tuanga ngauru o te au tangata katoa o te patireia, e i te au ngai te noo ra te maata anga ia ratou, i roto i te au oire o te au tua itinga, penei e koata ua ia ratou me kore e maata ua atu te au tangata.”

Te ngai noo maataia ra tei Suria, Asia Minora, Babulonia, e Aiphiti, i te Itinga, ma te oire tangata meangiti ake i Europa. Ko etai au Kerititiano ngati Iuda mua tei kite meitakiia e turanga Totoa Anga to ratou, mei ia Banaba rai no Kupero mai, ko Peresila e Akuila no Ponoto mai e oti akera ki Roma, ko Apolo no Alekanederea, e Paulo no Tareso.​—Angaanga 4:36; 18:2, 24; 22:3.

E manganui te au pirianga o te oire tangata Totoa Anga ki to ratou enua anau. Ko te tero o te mataiti tetai tei tukunaia atu ki te iero i Ierusalema, e ravenga kia piri atu ki roto i te oraanga e te akamorianga i te iero. No runga i teia, te akakite maira te tangata apii ko John Barclay e: “E akapapu anga meitaki tetai e te koi anga i teia moni, tei monoia e te au moni tauturu no ko mai i te aronga apinganui, na te oire tangata Totoa Anga i akaputu meitaki mai.”

Ko tetai akaou pirianga te aronga turoto e ngauru tauatini ua atu tei aere atu ki Ierusalema i te au mataiti ravarai no te au oroa. Te akatutu maira te papaanga ia Angaanga 2:9-11 i teia no runga ia Penetekote 33 T.N. Te aronga turoto ngati Iuda tei tae mai no Paretia mai, Madai, Elama, Mesopotamia, Kapadokia, Ponoto, Asia, Pherigia, Pamephulia, Aiphiti, Libia, Roma, Kereta, e Arapia.

Kua komunikeiti atu te akaaereanga o te iero i Ierusalema ki te ngati Iuda i roto i te Totoa Anga na roto i te tata anga. Kua kiteaia e kua tuku atu a Gamaliela, e tangata apii ture tei taikuia mai ia Angaanga 5:34, i te au reta ki Babulonia e ki tetai atu au tuanga o te ao. Te tae atu anga te apotetoro ko Paulo ei mouauri ki Roma i te 59 T.N., kua akakite atu “te aronga nunui ngati Iuda ra” kiaia ra e “kare a matou leta i rauka no Iudea mai ia koe, kare rava oki te au taeake i tae mai i ko nei i tuatua kino mai ia koe.” Te akakite maira teia e kua tuku putuputuia atu te au reta e te au ripoti mei te enua anau ra ki Roma.​—Angaanga 28:17, 21.

E urianga Ereni te Pipiria a te ngati Iuda Totoa Anga no te au Tuatua Tapu Epera tei kiteaia ko te Septuagint. Te akakite maira tetai papaanga tata: “E mea tau i te akamanako e kua tatauia e kua rauka mai te LXX [Septuagint] i roto i te akatotoa anga ra ei Pipiria ngati Iuda akatotoaia me kore e ‘tata anga tapu.’” Kua taangaanga maataia taua urianga e te au Kerititiano mua i roto i ta ratou apiianga.

Kua matau te au mema o te pupu akaaere Kerititiano i Ierusalema i teia au turanga nei. Kua tae takere te tuatua meitaki ki te ngati Iuda Totoa Anga i Suria e i te ngai mamao roa atu, kapiti atu a Damaseko e Anetioka. (Angaanga 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galatia 1:21) I ko i te uipaanga i te 49 T.N., i te akara anga te parani ra te aronga tei tae mai i te angaanga no te tuatau ki mua. Ka akamanako ana tatou i te au papaanga Pipiria te akatotoa anga i rotopu i te ngati Iuda e te au poroteraita.

To Paulo Tere e te Ngati Iuda i Roto i te Totoa Anga

Te tukuanga angaanga mua a te apotetoro ko Paulo koia oki kia “apai [i to Iesu Karaiti] ingoa ki mua i te aroaro o te au etene, e te ui ariki ra, e te tamariki na Iseraela ra.”b (Angaanga 9:15) I muri ake i te uipaanga i Ierusalema, kua rave ua atu a Paulo i te itae i te ngati Iuda Totoa Anga i te au ngai ka aere aia. (Akara i te pia i te kapi 14.) Te akakite maira teia e penei kua riro mai te akatika anga no te ngai ra ei mea no te enua. Kua akatotoa atu a Paulo raua ko Banaba i ta raua angaanga mitinari ki te opunga, e ko tetai papaki kua tavini i roto i te enua anau ngati Iuda e i te oire tangata mamaata ngati Iuda i te Itinga o te ao.

Ko Babulonia tetai ngai maata atu, ma te au akatoro anga ki roto ia Paretia, Madai, e Elama. Te karanga ra tetai tangata tata tuatua enua e “i te au ngai ravarai i roto i te mataataa o Tigerisi e e Eupharati, mei Amenia ki te ava o Peresia, e pera katoa i te tua tokerau itinga i te Tai Caspian, e i te tua itinga ki Madai, te vai ra te au tangata ngati Iuda.” Te numero tei tareia mai e te Encyclopaedia Judaica no ratou ra e 800,000 me kore e maata atu. Te akakite maira te tangata tata tuatua enua ngati Iuda o te anere mataiti mua ko Josephus kia tatou e e ngauru tauatini ua atu ngati Iuda Babulonia tei aere atu ki Ierusalema no te au oroa i te mataiti.

Kua papetitoia ainei tetai papaki o te aronga teretere Babulonia i Penetekote 33 T.N.? Kare tatou i kite, inara i rotopu i te aronga tei akarongo ki te apotetoro ko Petero i taua ra ra e au tangata no Mesopotamia mai. (Angaanga 2:9) Kua kite tatou e no Babulonia ana te apotetoro ko Petero i te 62-64 T.N. Iaia i reira, kua tata aia i tana reta mua e penei ua ake te rua o tana reta katoa. (1 Petero 5:13) Ko Babulonia ma tona au tangata o te ngati Iuda kua manakoia ana e e tuanga no te ngai tei tukunaia atu kia Petero, Ioane, e Iakobo i ko i te uipaanga tei taikuia mai i roto i te reta ki to Galatia.