A Tito—“Ko Toku ïa Oa e te Tauturu Iaku ia Kotou Na”
KUA tu mai te au manamanata i te putuputuanga Kerititiano i te anere mataiti mua ra. Kua tau kia akakoreia taua au tu ra, e kua umuumuia te mataku kore e te akarongo oki. Tetai tangata tei autu ra i te aro atuanga e tere atu i te okotai o taua tu akaaoanga ra ko Tito ia. Ei tetai tei rave kapiti i te angaanga ma te apotetoro ko Paulo ra, kua rave aia i te au tauta anga pakari kia tauturu ia etai ke ra kia rave i te au apinga kia tau ki ta Iehova ra. No reira kua akakite atu a Paulo ki te au Kerititiano i Korinetia ra e ko Tito ko ‘tetai oa tauturu ia ratou ra.’—2 Korinetia 8:23.
Koai a Tito? Eaa te tuanga tana i rave i te akakoreanga i te manamanata? E akapeea tatou ka puapingaiai mei te akamanakoanga i tona tu akono?
Te Maro Anga no te Peritome Anga
Ko tetai Ereni peritome koreia a Tito. (Galatia 2:3)a I te mea kua karanga a Paulo iaia ko ‘taku tamaiti tikai i te akarongo nei’ penei ko Tito tetai o te tamariki pae vaerua a te apotetoro ra. (Tito 1:4; akaaite ia 1 Timoteo 1:2.) Kua kapiti atu a Tito kia Paulo, kia Banaba, e etai atu ra mei Anetioka, e Suria, i to ratou aerenga ki Ierusalema e vaitata ki te 49 T.N. kia uriuri manako i te tumu no te peritome ra.—Angaanga 15:1, 2; Galatia 2:1.
Kua manakoia e i te mea te uriuri manakoia ra te tauianga o te au Kenitara peritome koreia ra i Ierusalema, kua apaiia atu a Tito kia akakite e ka rauka i te au ngati Iuda e te aronga oki kare i te ngati Iuda te akaperepere anga a te Atua noatu me kua peritomeia e me kare. Kua taumaro etai au mema o te putuputuanga o Ierusalema e au Pharisea ra i mua ake i te arikianga i te akonoanga Kerititiano e ka umuumuia te aronga Kenitara tei taui ra kia peritomeia e kia akono oki i te Ture, inara kua araiia taua taumaro anga ra. Te maro anga ia Tito e etai Kenitara katoa ra kia peritomeia ka riro ei akakore anga i te tika e tei runga te ora i te takinga aroa ua o Iehova ra e te akarongo ia Iesu Karaiti kare i te au angaanga o te Ture ra. Ka riro katoa oki ei kopae anga i te tika e ko te au Kenitara, me kare au tangata o te au pa enua ra, kua rauka ia ratou te vaerua tapu o te Atua ra.—Angaanga 15:5-12.
Apaiia Atu ki Korinetia
I te oti anga te maroanga no te peritome, kua orongaia kia Paulo raua ko Banaba te mana katoa kia tutu aere ki to te au pa enua. I taua taime rai, kua tauta katoa ratou kia tamou marie i te aronga putaua i to ratou manako. (Galatia 2:9, 10) E tika ra, i te taiku akaouangaia mai a Tito i roto i te tataanga akauruia ra i etai ono mataiti i muri iora, tei Korinetia aia ei tauturu ia Paulo i te akapapaanga i te koi anga moni no te aronga tapu. Inara i to Tito raveanga i teia angaanga, kua kite aia iaia uaorai i roto i tetai atu turanga maata te manamanata.
Te akakite maira ta Paulo tataanga ki to Korinetia e kua tata aia na mua kia ratou e “auraka [ratou] e kapiti atu ki te kanga.” Kua akakite atu aia kia ratou kia akaatea atu i tetai tei kanga akaturi ra i roto ia ratou. Ae, kua tata atu a Paulo i tetai reta ketaketa, na te raveanga i te reira “ma te roimata maata oki.” (1 Korinetia 5:9-13; 2 Korinetia 2:4) I reira, kua apaiia atu a Tito ki Korinetia kia tauturu i te koianga moni tei raveia ra i reira no te au Kerititiano Iudea tei ngere ra. Penei katoa oki, kua tonokia aia ki reira kia akara i te tu akono a to Korinetia ra ki te reta a Paulo ra.—2 Korinetia 8:1-6.
Akapeea te akono a to Korinetia ki te ako a Paulo ra? I te rapurapu anga kia kite aia, penei kua tono atu a Paulo ia Tito mei Ephesia ki tetai pae o te Aegean Moana ki Korinetia, ma te au ikuiku anga kia ripoti vave mai kiaia. Me oti taua angaanga ra i te akamutu anga te angaanga no te tuatau paroro (i rotopu ia Noema), ka rauka ia Tito te aere atu ki Teroa na te pai me kare na te aerenga roa atu na runga i te enua na Hellespont atu. Penei kua tae vave atura Paulo ki te ngai akatakaia ra no te uipaanga ki Teroa, i te mea na te pekapeka tei akamataia ra e te au taunga ario i akariro iaia kia akaruke vave ia Ephesia ra. I muri ake i tetai tatari anga akarapurapu i Teroa, kua kite a Paulo e kare a Tito e aere atu na te pai. No reira, kua aere atura Paulo na runga i te enua ma te manakonakoanga kia aravei atu iaia i te mataara. I te tae anga ki runga i te enua Europa, ka aere a Paulo na Via Egnatia, e i te openga kua aravei atu aia ia Tito i Makedonia. Ei mataora anga maata e te rekareka, e meitaki te nuti no Korinetia maira. Kua akono akaperepere te putuputuanga ra i te akoanga a te apotetoro ra.—2 Korinetia 2:12, 13; 7:5-7.
Noatu rai e kua taitaia a Paulo no te tu turou anga te ka tupu ki tona tauturu, kua tauturu atu te Atua ia Tito kia akatupu i tana angaanga. Kua arikiia mai a Tito ma “te mataku e te rutetetete.” (2 Korinetia 7:8-15) Kia taiku i te au tuatua a te tangata akataka ko W. D. Thomas: “Ka rauka ia tatou kia manako e ma te kore ua e akaparuparu mai i te ririnui o ta Paulo ra tuatua, kua pati karape [a Tito] e te mako oki ma to Korinetia ra; e te akapapuanga kia ratou e i ta Paulo ra tuatuaanga mei tana i rave ra, ko te meitaki anake no ratou i te pae vaerua i roto i tona manako ra.” I te raveanga i te reira, kua tupu te inangaro o Tito ki te au Kerititiano Korinetia ra no to ratou vaerua akarongo e te au taui anga tikai. Kua riro to ratou tu manako meitaki ei tumu no te akamaroiroi anga kiaia.
Akapeea oki etai atu tu o ta Tito angaanga ki to Korinetia ra—i te akapapaanga i te koi anga moni tauturu no te aronga tapu i Iudea ra? No te rave katoa oki a Tito i te reira, mei tei kiteia ra i te akakite anga ia 2 Korinetia ra. Penei kua tataia taua reta ra i Makedonia i te tuatau openga o te 55 T.N., i muri ua ake i te aravei anga a Tito raua ko Paulo ra. Kua tata a Paulo e ko Tito, nana ra i akamata te koi anga moni, kua tono akaouia atu i teianei ma etai atu tauturu e rua kare ra i taikuia to raua ingoa kia akaoti i te reira. I tona manako anga maata no to Korinetia ra, kua mareka maata a Tito kia oki akaou atu. I to Tito aere atu anga ki Korinetia, penei kua apai atu aia i te rua o ta Paulo reta tei akauruia ra ki to Korinetia.—2 Korinetia 8:6, 17, 18, 22.
Kare e e tangata meitaki anake a Tito no te akapapa anga mari ra e tu tangata tau katoa oki aia tei tau kia irinakiia ma te au angaanga i roto i te au turanga ngata ra. E mataku kore aia, e karape, e te ngaueue kore oki. I te akara anga kua akamanako a Paulo ia Tito e tau no te akonoanga ma te au akaaoanga a te “au aposetolo mamaata” o Korinetia ra. (2 Korinetia 11:5) Ko teianei tu manakoia no Tito te akapapuia maira i te taiku anga iaia i muri akera i te au Tuatua Tapu, i tetai atu rave anga angaanga pakari ra.
I Runga i te Enua o Kereta
Penei e i te tuatau i rotopu i te 61 e te 64 T.N., kua tata atura Paulo kia Tito, tei tavini ra i te enua o Kereta i te Mediterranean. Kua akaruke atu a Paulo iaia ki reira kia “akameitaki [aia] i tei toe ra” e “kia akataoonga i te aronga orometua i te au oire katoa ra.” Ko te mea matauia, “e pikikaa ua rai to Kereta kare e tivata, e puaka taae kino, e karaponga maata akatau ïa.” No reira, i Kereta, ka akaue akaouia a Tito kia rave ma te mataku kore e te ngaueue kore. (Tito 1:5, 10-12) Ko tetai angaanga apainga maata te reira, no te mea ko te reira te ka akataka i te tuatau ki mua no te akonoanga Kerititiano ki runga i taua enua ra. I raro ake i te akauru anga, kua tauturu a Paulo ia Tito na te akatakaanga eaa tei tau kia akaraia no te aronga tika ei akaaere. Ko taua au tu ra te vaira no te akamanako anga i te akataoonga anga i te aronga pakari Kerititiano ra.
Kare te au Tuatua Tapu i akakite mai i naea a Tito i akaruke ei ia Kereta. Kua rava tona tuatau ki reira no Paulo kia pati kiaia kia oronga i te au mea umuumuia no Zena raua ko Apolo, ko tei tapu ra ki reira i tetai tere i tetai tuatau kare ra i akatakaia mai. Inara kare a Tito e roa i runga i te airani. Kua parani a Paulo kia tono atu ia Aretema me kare ia Tukiko ki reira, e i reira ka aravei atu ei a Tito i te apotetoro ra i Nikopoli, penei ko te oire matauia ia i taua ingoa ra i te pae tokerau opunga o Ereni ra.—Tito 3:12, 13.
Mei te taiku anga poto openga o te Pipiria ra ia Tito, kua kite tatou e penei i te 65 T.N., kua tono atu a Paulo iaia ki tetai atu angaanga. Kua apai atura te reira iaia ki Dalmatia, ko tetai ngai i te pae itinga ra o te Moana Adriatic i Croatia o teianei tuatau. (2 Timoteo 4:10) Kare i akakiteia kia tatou e eaa ta Tito ka rave i reira, inara kua manakoia e i tonokia aia ki reira kia akatikatika i te au apinga putuputuanga ra e kia rave oki i te angaanga mitinari ra. Me koia ia, ka rave a Tito i tetai angaanga aiteite ki tana i tavini ana i Kereta ra.
Mei teaa ra to tatou akameitaki anga no te au akaaere Kerititiano mei ia Tito ra! To ratou kite taka meitaki anga i te au kaveinga Tuatua Tapu ra e ta ratou raveanga mataku kore i te reira tei tauturu ra kia paruru i te pae vaerua o te putuputuanga. E aru tatou i to ratou akarongo e kia aite atu kia Tito ra na te akatupuanga i te au apinga pae vaerua o to tatou au oa akarongo ra.—Ebera 13:7.
[Tataanga Rikiriki i Raro]
a Kua akataka maira Galatia 2:3 ia Tito ei tetai Ereni (Helʹlen). Penei te aite anga o teia e e uanga Ereni aia. Inara, te tuatuaia ra e ko etai aronga tata Ereni kua taiku i te tu au (Helʹle·nes) i te tuatuaanga i te aronga kare i te Ereni tei tuatua ra i te reo Ereni e te peu oki. Penei e Ereni a Tito i te reira tu.
[Tutu i te kapi 31]
E oa rave angaanga mataku kore a Tito no te au apinga o te au Kerititiano i Korinetia ra e etai atu ngai ke katoa oki.