Mphyakukwanisika Kukunda Nyatwa Zinafudza Banja

1. Kodi ndi nyatwa zipi zakubisika zinagumanika m’mabanja anango?

MOTOKALA wakale wamala kutsukwa na kupukutwa mwadidi. Maonekero ace akudambo ndi akuyetimira kakamwe, ninga upswa. Mbwenye nkati mwawo muli kuphoka na furuju. Sawasawa na mabanja anango. Maseze pyonsene pisaoneka kukhala pyadidi, nkhope zakukomerwa zisabisa kugopa na nyatwa. Kuntsi kwa nsuwo furuju ikuphola ntendere wa banja. Nyatwa ziwiri zakuti zinakwanisa kucitisa pyenepi ndi uledzeri na usumankha.

KUFUDZA KUNACITWA NA UNYAMWERA

2. (a) Kodi maonero a Biblya ndi api pakulonga pya kuphatisira pyakumwa pyakuledzeresa? (b) Kodi unyamwera ndi ninji?

² Biblya nkhabe khondesa kuphatisira mwakulinganira pyakumwa pyakuledzeresa, mbwenye isakhondesa kuledzera. (Misangani 23:20, 21; 1 Akorinto 6:9, 10; 1 Timoti 5:23; Tito 2:2, 3) Unyamwera ndi ukulu kupiringana uledzeri; ndi cifuno cikulu kakamwe ca pyakumwa pyakuledzeresa na kukhonda khala na midida ya kupiphatisira. Anyamwera makamaka ndi anthu athunga. Pyakutsukwalisa ndi pyakuti anyamwera anakwanisambo kukhala anapiana.

3, 4. Longani pyakubwereswa pya unyamwera kwa m’bodzi m’banja na kwa ana?

³ Biblya yapangiza kalene kuti kuphatisira mwakuipa pyakumwa pyakuledzeresa kunakwanisa kufudza ntendere pabanja. (Deuteronomyo 21:18-21) Kufudza kunacitwa na unyamwera kusakhuya banja yonsene. Nkazi wa pabanja panango angakhale wakudzudzumika mu kuwangisira towera kukhondesa nyamwera kuledzera peno kuthimbana na macitiro ace akukhonda dikhirika.a Nkazi anayesera kubisa pyakumwa pyakuledzeresa, kupitaya, kubisa kobiri yace na kuphemba nyamwera kuti apangize kufuna kwace pa banja, umaso wace, ngakhale kwa Mulungu​—mbwenye iye akupitiriza na kumwa. Mu ndzidzi unathowa kuwangisira kwace towera kukhondesa nyamwera, nkazi unoyu asakhala wakufewa na asaona kukhala wakucimwana. Panango nkazi anatoma kuthabuka na kugopa, kuipirwa, kusandikika, kusowa citulo, kupswipa ntima na kusowa ufuni wandimomwene.

⁴ Ana asakhuyiwambo na unyamwera wa anyakubala. Anango asaphekeswa mwakumanungo. Anango asacitirwa usumankha wa kupita m’mabonde. Panango asapasika mulando thangwi ya unyamwera wa anyakubala. Kazinji kene cinyindiro cawo kwa anthu anango cinakwanisa kufudzika thangwi ya makhaliro a nyamwera. Thangwi yakuti iwo nkhabe kupibva mwadidi towera kulonga pinacitika panyumba, ana angapfunze kubisa mabvero awo, pinthu pyakuti kazinji kene pisaaphekesa mwakumanungo. (Misangani 17:22) Ana anewa panango anakwanisa kukula na makhaliro akukhonda kunyindirika peno akusowa ufuni wandimomwene.

KODI BANJA INACITANJI?

5. Kodi munakwanisa tani kuthimbana na unyamwera, na thangwi yanji pyenepi ndi pyakunensa?

⁵ Maseze anyakudziwisa azinji asalonga kuti unyamwera nkhabe ukonzi wace, azinji asatawira kuti ukonzi wandimomwene unakwanisika mungatonga kukhonderatu kumwa. (Landanisani Mateo 5:29.) Mbwenye, kucitisa kuti nyamwera atawire ciphedzo ndi cinthu cakukhonda nensa kulonga kupiringana kucita, nakuti kazinji kene iye asakhonda kuti ali na nyatwa. Natenepa, munayesera anthu a pabanja kuona pyakubwereswa pya unyamwera kwa iwo, nyamwera anakwanisa kudzindikira kuti ali na nyatwadi. Dotoro unango wakudziwisa mu kuphedza anyamwera na mabanja awo alonga: “Ndisanyerezera kuti cinthu cakufunika kakamwe ndi cakuti, banja isafunika kupitiriza kutsalakana basi umaso wawo mu njira inakwanisira iwo. Nyamwera kazinji kene anaona kusiyana kwa umaso wace na wa anango onsene pabanja.”

6. Kodi ndi ipi phata yadidi kakamwe ya uphungu kwa mabanja anagumanika nyamwera?

⁶ Khala pana nyamwera pabanja panu, uphungu wakupumirwa wa Biblya unakwanisa kukuphedzani towera kukhala na umaso wadidi kakamwe. (Izaiya 48:17; 2 Timoti 3:16, 17) Dingani midida inango yakuti yaphedza mabanja towera kupembera pa kuthimbana na unyamwera.

7. Khala munthu pa banja ndi nyamwera, kodi mbani ali na mulando?

⁷ Lekani kutawira milando yonsene tayu. Biblya isalonga: “Munthu munthu anapyo kale pyakunensa,” na “ife tonsene, munthu munthu anadzafotokoza kuna Mulungu pidachita iye.” (Agalata 6:5, Aroma 14:12) Nyamwera panango anayesera kupasa mulando piwalo pinango pya banja. Mwacitsanzo, panango iye analonga kuti: “Khala imwe munanditsalakana mwadidi, ine nkhabe kudzamwabve.” Khala anango asabverana na manyerezero ace, iwo akumuwangisa towera apitirize na kumwa. Ngakhale kuti tisanenswa na makhaliro mazinji peno na anthu anango, ife tonsene​—kuphataniza anyamwera—​tinadzatawirira pire pinacita ife.​—Landanisani Afilipi 2:12.

8. Kodi ndi njira zipi zinango zakuti zinakwanisa kuphedza nyamwera kuthimbana na pyakubwereswa pya nyatwa zace?

⁸ Lekani kunyerezera kuti ndzidzi onsene musafunika kuphedza nyamwera ku nyatwa inatamba iye thangwi ya kumwa kwace. Nsangani wa m’Biblya wa munthu wakuipirwa, usaphatisirwambo kwa nyamwera: “Ungamuwanzira, iye ananyanyirathu.” (Misangani 19:19) Lekani nyamwera athabuke na pyakubwereswa pya kumwa kwace. Mulekeni kuti iye acenese ekhene pinthu pidapswipisa iye peno amenye ekhene ntokodzi kuna nzungu wace wa basa mangwana kwace angakungunuka.

9, 10. Thangwi yanji mabanja anagumanika anyamwera asafunika ciphedzo, na asafunika kusaka ciphedzo ceneci makamaka kwa ani?

⁹ Tawirani ciphedzo ca anango. Misangani 17:17 isalonga: “Xamwali anakufuna midzidzi yonsene, iye ndi mbale ntsiku ya nyatwa.” Kukhala na nyamwera pa nyumba panu ndi cinthu cakutsukwalisa. Imwe musafunika ciphedzo. Lekani kunyinyirika kunyindira ciphedzo ca “axamwali anango akufunika.” (Misangani 18:24) Kulonga na anango anadziwa pya nyatwa zenezi peno ale akuti athimbana na makhaliro akulandana, panango anakwanisa kukupasani maonero akuphata basa a pinthu pinafunika imwe kucita na pinakhonda funika. Mbwenye khalani wakulinganira mwadidi. Longani na ale ananyindira imwe, ale akuti anadzalemedza makani anu a “chibiso-biso.”​—Misangani 11:13.

¹⁰ Pfunzani kunyindira akulu a mpingo Acikristu. Akulu m’mpingo Wacikristu anakwanisa kukhala ncera ukulu wa ciphedzo. Iwo ndi amuna akukola, asadziwa mwadidi Mafala a Mulungu na ndi aluso mu kuphatisira mwadidi midida yace. Iwo anakwanisa kukhala ‘abvunuliri a mbumba pa nyatwa zinaigwera na mphambvu zikulu ninga za mphepo peno za chondzi, mbakhalambo kuli iwo ninga madzi adidi a n’thando ningambo nthunzi wa mwala ukulu pa mataka akuwuma.’ (Izaiya 32:2) Akulu Acikristu nee asatsidzikiza mpingo onsene ku pidzolowezi pyakuphekesa basi tayu mbwenye iwo asaperekambo cithonthoso, ciwangiso na citsalakano kwa munthu pa ekha, ule anakhala na nyatwa. Phindulani kakamwe na ciphedzo cawo.

11, 12. Kodi mbani anapereka ciphedzo cikulu kakamwe kwa mabanja anagumanika anyamwera, na ciphedzo ceneci cisaperekwa tani?

¹¹ Kupiringana pyonsene, tambirani mphambvu bulukira kwa Yahova. Biblya isatipasa mwadidi kakamwe cinyindiro: “Mbuya anaphedza ale a ntima wakukundwa, ­mbapulumusa ale adataya chipapo chonsene.” (Masalmo 34:18) Khala ntima wanu ukunenseka peno nzimu ndi wakutsukwala thangwi ya nyatwa ya kukhala na nyamwera pabanja, dziwani kuti Yahova ali cifupi. Iye asadziwa kunensa kwa makhaliro a pa banja panu.​—1 Pedro 5:6, 7.

¹² Kukhulupira pinalonga Yahova mu Mafalace pinakwanisa kukuphedzani towera kuthimbana na kupswipa ntima. (Masalmo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Jwau 3:19, 20) Kupfunza Mafala a Mulungu na kuphatisira midida yace mu umaso wanu, kunadzakuphedzani towera kutambira nzimu wakucena wa Mulungu, wakuti unakwanisa kukupasani ‘mphambvu zikulu maningi’ towera kuthimbana na nyatwa za ntsiku na ntsiku.​—2 Akorinto 4:7.b

13. Kodi nyatwa yaciwiri ndi ipi yakuti isafudza mabanja mazinji?

¹³ Kuphatisira mwakuipa pyakumwa pyakuledzeresa kunakwanisa kutsogolera ku nyatwa inango inafudza mabanja mazinji​—usumankha wa m’banja.

NYATWA ZINACITISWA NA USUMANKHA WA M’BANJA

14. Kodi usumankha wa m’banja watoma lini, na makhaliro lero ali tani?

¹⁴ Ncitiro wakutoma wausumankha mu mbiri ya anthu, ukhali cakucitika ca usumankha wa m’banja, ukhaphataniza Kayini na m’bale wace Abele. (Genesi 4:8) Kubulukira penepo, anthu asaona mitundu yakusiyana-siyana ya usumankha wa m’banja. Pana amuna azinji anamenya akazi awo, na akazi azinji anasandukira amuna awo, anyakubala anaphekesa anawo, na ana athunga anathabusa anyakubalawo akugwesera.

15. Kodi piwalo pya banja pisakhuyiwa tani na usumankha wa m’banja?

¹⁵ Kufudza kunacitwa na usumankha wa m’banja kusapiringana madazi a manungo. Nkazi unango adamenywa na mamunace alonga: “Usafunika kuthimbana na manyerezero akupasika mulando pabodzi na manyadzo. M’midzidzi mizinji namacibese, usafuna basi ene kupitiriza na kugona, mbunyerezera kuti pikhali ndoto.” Ana anaona peno anathabuswa na usumankha wa m’banja kazinji kene asakhala ausumankha angakula mbakhala na mabanja awo ene.

16, 17. Kodi usumankha wa mafala ndi ninji, na usakhuya tani piwalo pya banja?

¹⁶ Usumankha wa m’banja si kumenyana basi tayu. Kazinji kene pasaoneka mafala akukwaza. Misangani 12:18 isalonga: “Alipo anthu anakwaza andzawo na mafala awo ninga na dipa.” ‘Kukwaza’ kweneku kusapangiza usumankha wa m’banja, kusaphataniza kuthulana madzina akupasa manyadzo na kupwekerana, kusiyapo kusumulana ndzidzi onsene, kutikanizana na kumenyana. Pironda pya usumankha wa kulongezana ndi pyakukhonda oneka na kazinji kene anango nkhabe kupidziwa.

¹⁷ Cinthu cakutsukwalisa kakamwe ndi kubvuya manyerezero a mwana​—kupokanya na kupwaza kazinji kene luso ya mwana, nzeru peno n’khaliro wace ninga munthu. Usumankha unoyu wa mafala unakwanisa kufudza nzimu wadidi wa mwana. Ndimomwene kuti, ana onsene asafunika kusandikwa. Mbwenye Biblya isapfunzisa anyakubala kuti: “Lekani kupasira nyongo ana anu mu mitima yawo gopa anadzakhala anthu a mantha.”​—Akolose 3:21.

MUNACALIRA TANI USUMANKHA WA M’BANJA

18. Kodi usumankha wa m’banja usatomera kupi, na Biblya isapangiza tani njira za kuumalisa?

¹⁸ Usumankha wa m’banja usatoma mu ntima na m’manyerezero; macitiro athu asatoma na pinanyerezera ife. (Tyago 1:14, 15) Towera kumalisa usumankha, nyakucita usumankha asafunika kucinja manyerezero ace. (Aroma 12:2) Kodi pyenepi mphyakukwanisika? Inde. Mafala a Mulungu ali na mphambvu towera kucinja anthu. Iwo anakwanisa kugomola ngakhale “malinga onsene a nyamalwa.” (2 Akorinto 10:4; Ahebere 4:12) Cidziwiso cakulinganira ca Biblya cinakwanisa kuphedza munthu kucinja mwandimomwene, kunalongwa kuti ndi kubvala umunthu upswa.​—Aefesi 4:22-24; Akolose 3:8-10.

19. Kodi Nkristu asafunika kukhala na maonero api na nzace wa m’banja na asafunika kuntsalakana tani?

¹⁹ Musafunika kuona tani nzanu wa m’banja. Mafala a Mulungu asalonga: “Amuna afune akazi awo sawasawa ninga manungo awo ene.” (Aefesi 5:28) Biblya isalongambo kuti mamuna asafunika kupasa nkazace ‘cilemedzo, thangwi iwo ndi anthu akufewa.’ (1 Pedro 3:7) Akazi asacenjezwa kuti “afune amuna awo” na ‘kualemedza.’ (Tito 2:4; Aefesi 5:33) Mwandimomwene nkhabepo mamuna wakugopa Mulungu anakwanisa kulemedza nkazi wace khala iye asamenya peno kupwekera nkazi wace. Pontho nkhabepo nkazi anapwekera mamunace, kuxola, peno kunsandika ndzidzi onsene, anakwanisa kulonga kuti asanfuna na asamulemedza kakamwe.

20. Kodi anyakubala ali na basa pamaso pa ani thangwi ya ana awo na thangwi yanji nkhabe kufunika kudikhira pinthu pizinji kwa anawo?

²⁰ Musafunika kuona tani ana. Ana asafunika kufuniwa na kutsalakanwa mwadidi na anyakubalawo. Mafala a Mulungu asathula ana kuti ndi “miyoni ya Mbuya na chidzo chache.” (Masalmo 127:4) Anyakubala ali na basa pamaso pa Yahova ya kutsalakana miyoni ineyi. Biblya isalonga pya makhaliro a “mwana” na “kusowa nzeru” kwa ana ang’ono. (1 Akorinto 13:11; Misangani 22:15) Anyakubala nkhabe funika kukhala akudzumatirwa na kusowa nzeru kwa ana awo ang’ono tayu. Ana ang’ono si akulu tayu. Anyakubala nkhabe funika kuphemba pinthu pizinji kwa anawo ang’ono, pyakusiyana na n’khaliro wawo na luso yawo.​—Onani Genesi 33:12-14.

21. Kodi maonero a Mulungu ndi ipi pa kuona na kutsalakana anyakubala akugwesera?

²¹ Musafunika kuona tani anyakubala akugwesera. Levitiko 19:32 isalonga: “Lamuka pa maso pa ankhalamba mbualemedza.” Mu njira ineyi Mwambo wa Mulungu usawangisa towera kulemedza na kutsalakana mwandimomwene anthu akugwesera. Pyenepi pinakwanisa kukhala pyakunensa, khala anyakubala akugwesera asaoneka kukhala akunensa kakamwe peno akuduwala na panango nkhabe kukwanisa kufamba peno kunyerezera mwakucimbiza. Ngakhale tenepa ana asafunika ‘kubwezera akulu pire pikhadatambira iwo kale.’ (1 Timoti 5:4) Pyenepi pisabveka kutsalakana ukulu wawo na kualemedza, panango ngakhale kupereka ciphedzo ca kobiri. Kubvuya anyakubala akugwesera mu njira zinango zonsene ndi pyakusiyana na pinatipanga Biblya.

22. Kodi ndi n’khaliro upi wakufunika kakamwe towera kumalisa usumankha wa m’banja, na unakwanisa tani kuphatisirwa?

²² Kulisani kupitonga. Misangani 29:11 isalonga: “Nyakusowa nzeru nkhabe kubindira tayu pyache pyakuipa, mbwenye munthu wa nzeru anapibindira.” Kodi munakwanisa tani kutonga nzimu wanu? Mbuto mwa kutawirisa kuipirwa kuthimizirika mu ntima mwanu, kubuluseni mwakucimbiza towera kumalisa nyatwa zakuti zinadza­oneka. (Aefesi 4:26, 27) Bulukani khala musapibva kuti mukuluza kupitonga kwanu. Phemberani kuti nzimu wakucena wa Mulungu ukupaseni kupitonga. (Agalata 5:22, 23) Kuthamula miyendo peno masenzekero anango anakwanisa kukuphedzani towera kutonga ntima wanu. (Misangani 17:14, 27) Wangisirani kukhala “munthu wakupirira.”​—Misangani 14:29.

KUMWALANA PENO KUPITIRIZA KUKHALA PABODZI?

23. Kodi cinadzacitika ndi ninji khala munthu m’mpingo Wacikristu kazinji kene na mwakufuna asakhala na ukali wakuphekesa, panango usumankha wa kumenya anthu a pabanja pace?

²³ Pakati pa macitiro anakhondesa Mulungu, Biblya isaphataniza “kutchinga, bibvu, ukali” na isalonga kuti “anachita pyenepi hanadzatambira tayu pya dziko [‘umambo,’ NM] ya Mulungu.” (Agalata 5:19-21) Natenepa, munthu analonga kukhala Nkristu, wakuti kazinji kene na mwakufuna asapitiriza kupangiza ukali wakuphekesa, panango kumenya nkazi peno mwana, munthu unoyu anakwanisa kubuluswa m’mpingo Wacikristu. (Landanisani 2 Jwau 9, 10.) Mu njira ineyi mpingo unadzakhala wadidi mwakusowa anthu aukali.​—1 Akorinto 5:6, 7; Agalata 5:9.

24. (a) Kodi pa banja nyakubvuyiwa anasankhula kucitanji? (b) Kodi axamwali na akulu a mpingo anakwanisa tani kupereka ciphedzo kwa munthu m‘banja wakuti asabvuyiwa, mbwenye ndi ninji cakuti iwo nkhabe funika kucita?

²⁴ Kodi ndiye tani mphapo kwa Akristu akuti asamenywa na anzawo a m’banja, akuti nkhabe cipangizo ca kucinja? Anango asafuna kupitiriza kukhala na nzawo wa m’banja wakuti ndi nsumankha na thangwi ya pinthu pyakusiyana-siyana. Anango asasankhula kubuluka, pingaoneka kuti ungumi wawo, manyerezero awo na uzimu wawo​—ngakhale umaso wawo—​uli pa ngozwi. Pinafuna kucita nyakubvuyiwa na usumankha wa m’banja, pantsi pa makhaliro anewa ndi cisankhulo ca munthu pa ekha pamaso pa Yahova. (1 Akorinto 7:​10, 11) Axamwali akufuna pyadidi, acibale, peno akulu a mpingo Acikris­tu panango anakwanisa kupereka ciphedzo na uphungu, mbwenye nee asafunika kukakamiza nyakubvuyiwa kusankhula njira yakupambulika tayu. Iye asafunika kucita cisankhulo cace ekhene.​—Aroma 14:4; Agalata 6:5.

KUMALA KWA NYATWA ZAKUFUDZA

25. Kodi ndi cipi cifuniro ca Yahova kwa mabanja?

²⁵ Mudamanga Yahova banja ya Adamu na Eva, cipo cikhali cifuniro cace kuti mabanja asafunika kukhala akuzungulirwa na nyatwa zakufudza, ninga unyamwera peno usumankha. (Aefesi 3:14, 15) Banja ikhafunika kukhala mbuto yakudzala na ufuni na ntendere pabodzi na cifuno cakuti munthu m’bodzi na m’bodzi mbadakhala na manyerezero adidi, mabvero na kutsalakana pyakufuna pyauzimu. Na kutoma kwa madawo, umaso wa banja wakhala wakufudzika mwakucimbiza.​—Landanisani Koelete 8:9.

26. Kodi ndi cidikhiro canji ciri na ale anayesera kukhala mwakubverana na pinafuna Yahova?

²⁶ Mwakutsanzayisa, Yahova hadasiya tayu cifuniro cace kwa mabanja. Iye asapikira kukhazikisa dziko ipswa ya ntendere yakuti anthu “anadzakhalika mu ntendere nee mbodzi kuabvuya.” (Ezekyele 34:28) Mu ndzidzi unoyu, unyamwera, usumankha wa m’banja na nyatwa zinango zinafudza mabanja lero, pinadzakhala pinthu pyakale. Anthu anadzamwetulira, tayu towera kubisa kugopa na nyatwa, mbwenye thangwi ya ‘kukomerwa na ntendere ukulu kakamwe.’​—Masalmo 37:10.