Khundu 3
Tinadziwa Tani Kuti Mulungu Alipo
1, 2. Kodi ndi ndida upi unatiphedza kudziwa khala Mulungu alipo?
NJIRA ibodzi yakudziwa khala Mulungu alipo ndi kuphatisira ndida uyu okhonda cinja: Cakucitwa cisafuna nciti. Cinthu cakucitwa cingakhala cakunensa kakamwe, nkhulonga kuti nciti waco ndi waluso kakamwe.
2 Mwacitsanzo, yang’anani m’nyumba mwanu. Meza, mipando, matalimba, mapoto, pikalango, maparato na pyombo pinango pyakudyera, pyonsene pisafuna nciti, tenepa ninga mapfufu, pantsi pakuzirimwa na ntsoi. Mbwenye pyenepi ndi pinthu pyakukhonda nensa kupicita. Nakuti pinthu pyakukhonda nensa pisafuna nciti, kodi si pyakuthema tayu kuti pinthu pyakunensa kakamwe pikhale na nciti waluso ikulu?
Kudzulu Na Pantsi Pakudzumisa
3, 4. Kodi kudzulu na pantsi pasatiphedza tani kudziwa kuti Mulungu alipo?
3 Rorojo isafuna nciti wa marorojo. Kodi ndiye tani Dzuwa na maplaneta ace anafamba mbaizungulira mokhonda phonya na mphindi ene ibodzi madzana a piaka akuphindikiza? Kodi ndiye tani nsoka wakudzumisa wa nyenyezi unakhala ife, unacemerwa Khwasa ya Nzowu, wakuti uli na mabiliyau a nyenyezi akupiringana 100? Kodi mwatoma limira namasiku mbumuyang’ana Khwasa ya Nzowu? Kodi mwakhala wakudzuma? Nyerezeranimbo kudzulu konsene kwakuti kuli na mabiliyau okhonda lengeseka a misoka ya nyenyezi ninga Khwasa ya Nzowu! Pontho, pinthu pyakudzulu ninga dzuwa, mwezi na nyenyezi ndi pyakundendemera m’mafambiro apyo m’madzana a piaka akuphindikiza pyakuti pingakwanise kulandaniswa na marorojo anakoya undendemeri wa nzidzi.
4 Khala rorojo, yakuti ndi cinthu cokhonda nensa maka, isapangiza kukhalapo kwa nciti wa marorojo, mwandimomwene kudzulu na pantsi pakudzumisa na pakunensa kakamwe pasapangizambo kukhalapo kwa munthu adapanyerezera na kupacita. Ndi thangwi yace Biblya isatiphemba kuti ‘tiyang’ane kudzulu,’ na isabvunza: ‘Mbani adachita nyenyezi zinaona imwe?’ Iyo isatawira: “Ndiye [Mulungu] adazindandalisa ninga anyankhondo, mbadziwa kuti ziripo zingasi, mbazichemera zonsene, ibodzi-ibodzi na dzina yache. Mphambvu zache ntsikulu kakamwe, nkhabe sala ibodzi yazo!” (Izaiya 40:26) Natenepa, kudzulu na pantsi palipo thangwi ya mphambvu yakukhonda oneka, yakutonga na yanzeru—Mulungu.
Dziko Yapantsi Yacitwa M’njira Yakupambulika
5-7. Kodi ndi pinthu pipi pinapangiza kuti dziko yapantsi iri na Munthu adainyerezera?
5 Munathimizira asiyentista kupfunza pya dziko yapantsi, iwo asadziwa mwakuthimizirika kuti iyo yacitwa m’njira yakupambulika towera anthu akhalemo. Iri pa ndida wakuthema na dzuwa towera itambire mpimo wadidi wa ceza na kupisa. Kabodzi pa caka isazungulira dzuwa, pontho iri na ndida wadidi wakupendama, unacitisa kuti pakhale midzidzi yakusiyana m’makhundu mazinji a dziko yapantsi. Dziko yapantsi isazungulirambo payokha nkati mwa midzidzi 24, mbicitisa kuti pakhale midzidzi yokhonda phonya ya ceza na cidima. Iri na thambo yakuti iri na kubvungazika kwakulinganira kwa muya wakuti tingakwanise kupuma na kutsidzikizwa ku kugaka kwakuphekesa kwa dzuwa. Pontho iri na madzi adidi na mataka a ndimo anafunika towera kukulisa pyakudya.
6 Pinthu pyonsene ipi na pinango mbipidakhonda phata basa pabodzi, nee mbapadakhala umaso tayu. Kodi pyonsene ipi pyakhalapo mwasusudeu? Revista Science News isalonga: “Pisaoneka ninga kuti makhaliro anewa akupambulika na akundendemera nee akhalapo mwasusudeu tayu.” Nee mbipidakwanisika. Iwo asaphataniza manyerezero akuti ali na cifuniro cadidi ca Munthu wankulu kakamwe adaanyerezera.
7 Mbidakhala kuti mwapita m’nyumba yadidi mbumuigumana kuti yadzadzwa na pyakudya, iri na nyale na radio, kodi imwe mbumudanyerezeranji? Kodi mbumudanyerezera kuti pyonsene ipi pyaikhika pyokha? Nkhabe, mwandimomwene imwe mbumudanyerezera kuti munthu wanzeru apiyikha na citsalakano cikulu. Dziko yapantsi yanyerezerwambo mbicitwa na citsalakano cikulu towera ipereke pinafuna anthu anakhala mwenemu, na iyo ndi yakunensa kakamwe pontho iri na pinthu pizinji kupiringana nyumba.
8. Kodi ndi pinthu pipi pinango pinagumanika m’dziko yapantsi pinapangiza citsalakano cakufuna ca Mulungu kwa ife?
8 Pontho, nyerezerani pinthu pizinji pinathimizira kutsanzaya kwa umaso. Yang’anani mitundu mizinji yakusiyana-siyana ya maluwa akubalika akuti kununkhira kwawo kusakomeresa anthu. Pontho pana pyakudya pizinji pyakusiyana-siyana pinakomerwa na ife. Pana misitu, mapiri, mathawala na pyakucitwa pinango pinakomeresa kupiyag’ana. Kodi ndiye tani pya kubalika kwa kubira kwa dzuwa kunathimizira kutsanzaya kwathu m’umaso? M’kulonga pya pinyama, kodi ife nee tisakomerwa na kupiningolika-piningolika kwa ana anambwa na ana mapaka na pinyama pinango ping’ono? Natenepa dziko yapantsi iri na pinthu pizinji pyakukomeresa pyakuti mbipidasoweka umaso mbudapitiriza kukhalapo basi. Pyenepi pisapangiza kuti dziko yapantsi yacitwa na citsalakano cakufuna, na anthu m’manyerezero, tayu towera tikhalemo basi mbwenye titsanzaye na umaso.
9. Kodi mbani adacita dziko yapantsi, na aicitiranji?
9 Natenepa, mamalisiro a nzeru ndi kudzindikira Mpasi wa pinthu pyonsene ipi, ninga mudacita mulembi wa Biblya adalonga pya Yahova Mulungu: “Ndimwembo adachita kudzulu na pantsi.” Na cifuniro canji? Iye asapereka ntawiro m’kufokotoza Mulungu ninga ‘Nciti wa pantsi; adapamanga pa kuwanga na pa kukhalikira. Hadapachita tayu ninga mbuto yapezi, mbwenye apakhalisa nyumba ya anthu.’—Izaiya 37:16; 45:18.
Kudzumisa Kwa Selula Ya Maso
10, 11. Thangwi yanji selula ya maso ndi yakudzumisa kakamwe?
10 Kodi ndiye tani pinthu pya maso? Kodi ipyo nkhabe nciti? Mwacitsanzo, onani makhaliro mangasi akudzumisa a selula ya maso. M’bukhu yace ya Evolution: A Theory in Crisis [Kusanduka: Nyerezero Yakuti Iri M’nyatwa], nyakudziwa pya biyolojiya ya mamolekula Michael Denton asalonga: ‘Ngakhale maselula a mabakiterya, akuti ndi ang’ono kakamwe nkati mwa pinthu pyonsene pya maso pa dziko yapantsi lero, ndi akunensa kakamwe. Maseze maselula anewa a mabakiterya ndi mang’ono kakamwe, ibodzi na ibodzi ya iwo ndi fabirika ing’ono kakamwe yakuti iri na pikwi pya mitcini yakusiyana-siyana ya mamolekula akudzumisa. Iyo ndi yakunensa kakamwe kupiringana mitcini yonsene yakucitwa na anthu. Basa ya maselula anewa nkhabe landaniswa na pang’ono pene na pinthu pyonsene pya kusowa umaso pa dziko.’
11 Thangwi ya mwambo unalonga pya nkhaliro wa selula ibodzi na ibodzi, iye asalonga: ‘Mphambvu ya ADN yakukoya mphangwa isapiringana kakamwe mphambvu ya pinthu pyonsene pinadziwika; iyo isaphata basa mwadidi kakamwe kwakuti kulemera kwa mphangwa zinafunika towera kuumba manungo akunensa kakamwe ninga a munthu nkhabe fika pa kulemera kwa grama ibodzi yakugawiwa mamiliyau a pikwi. Pabodzi na ntengo wa udziwisi na kunensa kunapangizwa na basa ya mamolekula a umaso, ngakhale [mabasa] athu akuthambaruka asaoneka ninga ang’ono. Tisaona kukhala akupwazika.’
12. Kodi siyentista unango alonganji thangwi ya matomero a selula?
12 Denton asathimizira: ‘Kunensa kwa ntundu unango wa selula yakuti nkhabe unyomonyomo uzinji ndi kukulu kakamwe kwakuti mphyakucimwanika kutawira kuti ineyi yacitwa mwasusudeu na cinthu cacilendo na cokhonda dziwika.’ Iyo iri na munthu adainyerezera na kuicita.
Ongo Wathu Wakudzumisa
13, 14. Thangwi yanji ongo ndi wakudzumisa kakamwe kupiringana selula?
13 Siyentista unoyu asalonga pontho: ‘M’kulonga pya kunensa, selula ibodzi si cinthu tayu ingalandaniswa na makhaliro a ongo wa pinyama pyakuyamwisa. Ongo wa munthu uli na maselula a uzingo cifupi na pikwi khumi pya mamiliyau. Selula ibodzi ya uzingo isacita pa mbuto ibodzi mafundo a mafibra a kutomera pikwi khumi mpaka pikwi dzana. Kubulukira ku mafundo anewa iyo isaphatana na maselula anango a uzingo m’ongo. Cilengesero ca mafundo onsene anagumanika m’ongo wa munthu ciri cifupi na cilengesero kwatriliyau ibodzi.’
14 Denton asathimizira: ‘Phindi ibodzi mwa dzana ya mapindi a mafundo anewa a m’ongo mbidandandalikwa m’njira inango, mbidakhala na cilengesero cikulu kakamwe ca mafundo kupiringana masasanyiro onsene akuceza nawo a Dziko yonsene yapantsi.’ Buluka penepo iye asabvunza: ‘Kodi cinthu cokhonda dziwika mbicidacita masasanyiro anewa?’ Mwapakweca, ntawiro ndi wakuti nkhabe. Ongo uli na Munthu wacitsalakano adaunyerezera na kuucita.
15. Kodi anthu anango asalonganji thangwi ya ongo?
15 Ongo wa munthu usacitisa mitcini yanzeru yakuthambaruka kakamwe kuoneka ninga yakale. Mulembi wa siyensiya Morton Hunt alonga: “Manyerezero athu akuphata basa asakoya mphangwa maulendo akukwana mabiliyau kupiringana ntcini ukulu wanzeru wa nzidzi uno wakudinga nawo pinthu.” Natenepa, Dr. Robert J. White, anacita operasau ya ongo, amalisa tenepa: ‘Ine nkhabe cakusankhula cinango kusiyapo kudzindikira kukhalapo kwa Nyanzeru Wankulu kakamwe, adanyerezera na kucitisa kubverana kwakudzumisa kwa ongo na manyerezero—cinthu cakuti munthu nkhabe kwanisa kucibvesesa. Ndisafunika kutawira kuti pyonsene ipi piri na matomero anzeru, kuti alipo Munthu adapicita.’ Pontho, Munthu unoyu ndi wacitsalakano.
Mafambiro Akupambulika A Ciropa
16-18. (a) Kodi ndi m’njira zipi mafambiro a ciropa mbakupambulika? (b) Kodi tisafunika kufika pa mamalisiro api?
16 Nyerezeranimbo mafambiro akupambulika a ciropa cinakwata pyakudya na muya wa oxigénio na cinatitsidzikiza towera tikhonde thaphula utenda. Thangwi ya maselula akufuwira a ciropa, akuti ndi khundu ikulu ya ciropa, bukhu yakuti ABC’s of the Human Body (Cidziwiso Cakutoma ca Manungo a Munthu) isalonga: ‘Thotho ibodzi basi ya ciropa iri na maselula akupiringana mamiliyau 250. Panango manungo ali na maselula akukwana matriliyau 25, akuti, angathasikwa, angakwanise kuphimbira mbuto zinai zakumenyera tênis. Maselula mapswa akukwana mamiliyau 3 asapitira mbuto anango pa segundu ibodzi na ibodzi’
17 M’kulonga pya maselula akucena a ciropa, nkhundu inango ya mafambiro akupambulika a ciropa, bukhu ineyi ibodzibodzi isatipanga tenepa: “Nakuti pana ntundu ubodzi basi wa maselula akufuwira, maselula akucena mbakusiyana-siyana, ntundu ubodzi na ubodzi uli na mphambvu ya kumenya nkhondo za manungo m’njira zakusiyana-siyana. Mwacitsanzo, ntundu ubodzi usafudza maselula akufa. Mitundu inango isacita mitombwe towera kupha maviru, isabulusa pinthu pyacilendo, peno mwandimomwene isadya na kumeza mabakiterya.”
18 Anewa ndi mafambiro akusasanywa mwadidi na akudzumisa! Mwandimomwene cinthu consene cakuphatanizwa mwadidi na cakutsidzikiza m’njira yadidi cisafunika kukhala na nciti wanzeru kakamwe na wacitsalakano—Mulungu.
Pyakudzumisa Pinango
19. Kodi diso isalandaniswa tani na pinthu pyakucitwa na anthu?
19 Pana pinthu pinango pizinji pyakudzumisa m’manungo a munthu. Cibodzi mwa ipyo ndi diso, yakuti yanyerezerwa mwadidi kakamwe kupiringana mitcini yonsene yakukhoma mafoto. Nyakudziwa pinthu pya kuthambo Robert Jastrow alonga: ‘Diso isaoneka ninga cinthu cakunyerezerwa mwadidi; nkhabepo nciti wa mateleskopyo wakuti angakwanise kucita cinthu cakupiringana diso.’ Bukhu inango yakuti Popular Photography (Foto ya Anthu Onsene) isalonga: ‘Maso a munthu asaona unyomonyomo uzinji kakamwe kupiringana pinaona filimu. M’mbuto ikulu kakamwe, iwo asaona pinthu m’makhundu matatu mokhonda dodomeka, mbapitiriza kuona. Kulandanisa ntcini wakukhoma mafoto na diso ya munthu si kulandanisa kwakuthema tayu. Diso ya munthu ikhafuna landana kakamwe na ntcini ukulu wanzeru wakuthambaruka kakamwe wakuti uli na nzeru yakucitwa na anthu, mphambvu yakubulusa mphangwa, luwiro na njira zakuphata basa zakupiringana mitcini yanzeru, mitcini yakukhoma mafoto peno mitcini inango yakucitwa na anthu.’
20. Kodi ndi pipi pinthu pinango pyakudzumisa pya manungo a munthu?
20 Nyerezeranimbo njira inabverana piwalo pyonsene pya manungo mwakusowa kuwangisira kwathu. Mwacitsanzo, tisaikha pyakudya na pyakumwa pyakusiyana-siyana m’mimba mwathu, na manungo asapipeya mbipibulusa mphambvu. Yeserani kuikha pinthu pyenepi pyakusiyana-siyana m’tanki ya mafuta ya motokala na onani kuti unaenda mpaka kupi! Ciripombo cirengo ca kubala, kubala mwana wakubalika kakamwe—wakulandana na anyakubala ace—m’nthanda zipfemba basi. Kodi ndiye tani luso ya mwana ya kupfunza kulonga cilongero cakunensa m’piaka pyakucepa basi?
21. Kodi anthu anzeru asalonganji munadinga iwo pinthu pyakudzumisa pya manungo?
21 Inde, pyakucitwa pizinji pyakudzumisa na pyakunensa m’manungo mwa anthu pisaticitisa kudzuma. Nkhabepo njinyero wakuti mbadacita pinthu pyakulandana na pyenepi. Kodi pyenepi mbipidakhala mabasa akucitika mwasusudeu? Nkhabe. Mbuto mwa pyenepi, anthu anzeru angadinga pinthu pyonsene pyakudzumisa pya manungo a munthu asalonga, ninga mudalonga mulembi wa masalmo: “Ndinakusimbani [Mulungu] na kudziwa kuti ndine chirengo chidachita Imwe, ndine basa yanu yakudzumisadi.”—Masalmo 139:14.
Nciti Wankulu Kakamwe
22, 23. (a) Thangwi yanji tisafunika kudzindikira kukhalapo kwa Nciti? (b) Kodi mwakuthema Biblya isalonganji thangwi ya Mulungu?
22 Biblya isalonga: “Nyumba inamangiwa na mesire wache, mbwenye adamanga pyonsene ndi Mulungu.” (Ahebere 3:4) Nakuti nyumba zonsene, ngakhale ndi zokhonda nensa, ziri na munthu adazimanga, kudzulu na pantsi pakunensa kakamwe, pabodzi na ntundu wakusiyana-siyana wa umaso pa dziko yapantsi, pisafunikambo kukhala na nciti. Nakuti tisadzindikira kukhalapo kwa anthu adacita pinthu ninga zindeka, matelevizau na mitcini yanzeru, kodi nee tisafunikambo kudzindikira kukhalapo kwa Ule adapasa anthu ongo towera kucita pinthu pyenepi?
23 Biblya isandzindikira, na isalonga kuti “Mulungu achita thambo mbaitamula kudzulu; pantsi apasasanya pano na pyonsene pinakulapo; apasa anthu ache moyo na muya.” (Izaiya 42:5) Mwakuthema Biblya isalonga: “Imwe, Mbuya wathu, Mulungu wathu, pisafunika kuti mutambire mbiri, kulemerera na mphambvu, thangwi imwe mwachita pinthu pyonsene, mbapikhala thangwi ya imwe, mwapifuna mbamupichita.”—Apokalipse 4:11.
24. Kodi tinakwanisa tani kudziwa kuti Mulungu alipo?
24 Inde, ife tingakwanise kudziwa kuti Mulungu alipo thangwi ya pinthu pidacita iye. “Tomera kuchitwa kwa pantsi pano, anthu anakwanisa kudzindikira pinthu pya Mulungu pyakukhonda kuoneka.”—Aroma 1:20.
25, 26. Thangwi yanji kukhonda phatisirwa mwadidi kwa cinthu nkhabe bveka kuti ceneci nee ciri na nciti?
25 Kukhonda phatisirwa mwadidi kwa cinthu cakucitwa nkhabe bveka kuti ceneci nee ciri na nciti tayu. Ndeka ingakwanise kuphatisirwa m’pinthu pya ntendere, ninga kukwata anthu. Mbwenye ingakwanisembo kuphatisirwa towera kufudza, ninga cinthu cakuponyera naco mabomba. Kuphatisirwa kwayo m’njira yakuti ingakwanise kupha nkhabe bveka kuti iyo nee iri na nciti tayu.
26 Sawasawa, kucinja kwa anthu mbadzakhala akuipa nkhabe bveka kuti iwo nee ali na Nciti tayu, kuti nkhabepo Mulungu. Mbwenye, mwakuthema Biblya isalonga: “Kodi imwembo ndimwe maphude tani! Ndi ninji chinafunika makamaka dongo peno nyakubumbira [peno nyakuwumba]? Kodimbo chinakwanisa tani chinthu kulonga kuli adachichita: ‘Siwe tayu adandichita?’ Peno mulingambo unakwanisa kulonga tani kuli nyakubumbira: ‘Iwe nkhabe kudziwa pinthu’?”—Izaiya 29:16.
27. Thangwi yanji tingakwanise kudikhira kuti Mulungu atawire mabvunzo athu thangwi ya pinenso?
27 Nciti apangiza udziwisi wace m’pinthu pyakunensa na pyakudzumisa pidacita iye. Iye apangiza kuti asatitsalakanadi m’kucita dziko yapantsi m’njira yakuthema towera tiikhale, m’kucita manungo athu na manyerezero m’njira yakudzumisa kakamwe, na m’kucita pinthu pizinji pyadidi towera titsanzaye napyo. Mwandimomwene, iye mbadapangizambo udziwisi na citsalakano cibodzibodzi m’kudziwisa matawiro a mabvunzo ninga awa: Thangwi yanji Mulungu asalekerera pinenso? Kodi iye anadzacitanji thangwi ya pyenepi?
[Foto pa tsamba 5]
Dziko yapantsi, na thambo yayo yakutitsidzikiza, ndi nyumba yakupambulika idaticitira Mulungu wacitsalakano
[Foto pa tsamba 6]
Dziko yapantsi yacitwa na citsalakano cakufuna towera tikwanise kutsanzaya mwakukwana na umaso
[Foto pa tsamba 7]
‘Ongo ubodzi uli na mafundo akupiringana masasanyiro onsene akuceza nawo a Dziko yonsene yapantsi.’—Nyakudziwa pya biyolojiya za mamolekula
[Foto pa tsamba 8]
‘Diso isaoneka ninga cinthu cakunyerezerwa mwadidi; nkhabepo nciti wa mateleskopyo wakuti angakwanise kucita cinthu cakupiringana diso.’—Nyakudziwa pinthu pya kuthambo