Kodi Anthu Anadzagudjula Dziko Mbisowa Maphatikiro?

‘Anthu asabalwa mbafa, mbwenye pantsi pano pali sawasawa kwenda na kwenda.’​—MAMBO SALOMONI, MU PYAKA MADZANA 11 M.N.W.a

Kuna Salomoni, kucepa kwa ntsiku za umaso wa anthu ndi kwakusiyana kakamwe na kukhonda mala kwa dziko. Inde, mu pyaka pizinji, pikwi na pikwi pya anthu asabalwa mbafa, mbwenye Dziko Yapantsi isapitiriza na makhaliro akuwanga toera kutsidzikiza umaso mpaka lero.

Kucinja kwa makhaliro a dziko kwathimizirika kakamwe kutomera pa Nkhondo Yaciwiri ya Dziko Yonsene. Mu pyaka pingasi basi, anthu aona kuthambaruka kwa pyombo pyakufamba napyo, njira zakupita nazo ncibverano, na matekinolojiya anango pyakuti pyacinja kakamwe mpfuma ya dziko. Lero, anthu azinji ali na ntundu wa umaso wakuti kale ukhaoniwa ninga wakukhonda kwanisika. Mu pyaka pingasi, anthu athimizirika cifupi na maulendo matatu pa dziko.

Mbwenye pinthu pyenepi pisakhuyambo umaso wa anthu. Pisalongwa kuti mabasa a anthu akugudjula kakamwe dziko munjira yakuti mwakukhonda dembuka, makhaliro ayo nee anadzaphatabve basa toera kutsidzikiza umaso. Inde, asiyentista anango asalonga kuti tiri mu ndzidzi wakuti anthu akucita pinthu pyakuti pisakhuya kakamwe makhaliro a dziko.

Bhibhlya yapikira kuti mbudafika ndzidzi wakuti anthu ‘mbadaipisa dziko yapantsi.’ (Apokalipse 11:18) Anango asasaka kudziwa khala lero tikukhala mu ndzidzi unoyu. Kodi anthu anadzagudjula dziko mpaka papi? Kodi iwo anadzagudjula dziko mbisowa maphatikiro?

MPAKA KUSOWA MAPHATIKIRO?

Kodi dziko ikugudjulwa mpaka kusowa maphatikiro? Asiyentista anango asaona kuti ngozwi yakucinja kwa makhaliro a dziko nkhabe kwanisika kulongwa mwanyapantsi. Na thangwi ineyi, iwo asadzudzumika kuti panango tiri cifupi na ndzidzi wakuti mwakukhonda dikhira, kucinja kwa makhaliro akudambo kunadzabweresa cidengwa cikulu.

Mwacitsandzo, nyerezerani pya Gelo ya madzi inagudumira Kumadokero a dzuwa a Antartida. Anango asatawira kuti kuthimizirika kwa kupisa kwa dziko, kunyunguluka kwa gelo ineyi nkhabe kudzalimira. Iwo asanyerezera tenepo thangwi gelo ineyi isamenywa na dzuwa. Mbwenye mu ndzidzi unanyunguluka gelo mbilirima, bara yakuti iri pantsi pa gelo isasala pakweca. Natenepa bara isapisa kakamwe, pyenepi pisacitisa kuti gelo ithimizirike kunyunguluka. Kufudzika kweneku kunacitika mwakubwereza-bwereza kunakwanisa kucitika nee kulimira. Kuthimizirika kwa madzi a bara thangwi yakunyunguluka kwa gelo mbakudabweresa ngozwi kwa pikwi na pikwi pya anthu.

[Bokosi pa tsamba 4]

Anthu Asaphatisira Mwakuipa Dziko Yapantsi

Thambo. “Pisaoneka pakweca kuti muya wa dziko, bara na ntunda pikupisa kakamwe . . . Kutomera mu pyaka 1950, thangwi ikulu inacitisa pyenepi ndi mabasa a anthu.”​—Nsoka wa Anyakutsalakana pya Makhaliro Akudambo ku Amerika, caka 2012.

Dziko. “Cifupi na mapurusento 50 a mataka acinjwa na mabasa a anthu, pyenepi pisakhuya umaso wa anthu, pinyama na miti, ndimu ya mataka, . . . na makhaliro akudambo.”​—Kucinja kwa Makhaliro a Dziko.

Mabara. “Nyama za m’madzi zakukwana mapurusento cifupi na 85 zisaphiwa mwakupiringana midida.”​—BBC, nthanda ya Nyendzi ya caka 2012.

Umaso Wakusiyana-siyana. “Asiyentista azinji asanyerezera kuti . . . mulando wa [cidengwa ca kufudzika kukulu kunafuna kudzaoneka] panango mwakucimbiza kakamwe m’mbiri ya Dziko, ndi thangwi ya mabasa a anthu.”​—Kubulukira mu science.nationalgeographic.com.