Âme so Alingbi ti Kui Pepe—Gunda ti Tene Ni

“Mbeni tene so agbu bê ti zo ahon atanga ni kue ayeke dutingo ti lo na peko ti kuâ.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Tongana nyen Socrate na Platon amaï tene ti âme so alingbi ti kui pepe?

A BI na li ti mbeni wandara nga wafango ye ti ngu 70 tene ti kpengo mbito ti anzapa pepe nga ti bubango bibe ti apendere na lege ti fango ye ti lo. Atä so lo fa mbeni kpengba tene ti gbu koko ti lo na ngoi ti ngbanga ni, mbeni bungbi ti azo so ahiri ala ti ba tene ti ngbanga, so sioni bibe ahon ndo ti ala, awara tene na li ti lo na afâ ngbanga ti kuâ na ndo lo. Angbonga kete kozoni na fango lo, kangba wafango ye ni afa na awamandango ye so abungbi na tele ti lo mbeni molongo ti atene so ayeda so âme alingbi ti kui pepe na a lingbi asala pepe mbito ti kuâ.

² Koli so afâ ngbanga na ndo lo ayeke gi Socrate, mbeni wasenda-ndara ti Grèce so ahinga lo mingi, ti siècle oku K.N.E.a Élève ti lo Platon afa peko ti aye so asi na yâ abuku ti lo Apologie na Phédon. A zia Socrate na Platon na popo ti akozo zo so atene âme alingbi pepe ti kui. Me a yeke ala pepe si ayeke na gunda ti fango ye so.

³ Tongana ti so e yeke ba ande, gunda ti tene ti fini ti zo so alingbi ti kui pepe alondo giriri kozoni na ala. Ye oko, Socrate na Platon aleke tene ni nzoni ahon na agbian ni si a ga fango ye ti senda-ndara, na tongaso a sala si a nzere mingi na lë ti abungbi ti awandara ti ngoi ti ala nga ti so aga na pekoni.

A Londo na Pythagore ti Si na Apyramide

4. Kozoni na Socrate, abango ndo ti aGrec na ndo fini na peko ti kuâ ayeke so wa?

⁴ Azo ti Grèce kozo na Socrate na Platon amä na bê nga so âme angbâ na fini na peko ti kuâ. Pythagore, wandara ti mathématique so iri ti lo awu mingi, ti siècle omene K.N.E., atene so âme alingbi ti kui pepe na so a lingbi ti londo na mbeni tele ti gue na mbeni nde. Kozoni na lo, Thalès ti Milet, so aba lo tongana kozo wasenda-ndara ti aGrec, aba so mbeni âme so alingbi ti kui pepe ayeke dä, pepe gi na yâ azo, anyama, na akeke, me nga na yâ ambeni ye tongana a-aimant, teti ala lingbi ti gboto win. Azo ti Grèce ti giriri atene so ayö na yâ mangboko a-âme ti akinda ti fâ bale ti Styx ti gue na mbeni kota ndo na gbe ti sese so adi iri ni ndo ti akinda. Kâ, awafango ngbanga adê ngbanga na ndo a-âme ti hu pono na yâ mbeni da ti kanga so gbagba ni ayo mingi na nduzu wala ti wara ngia kue na yâ Ndo ti Kota Ngia.

5, 6. Azo ti Perse aba tene ti âme tongana nyen?

⁵ Na Iran, wala Perse, na mbage ti tö, mbeni prophète so iri ti lo ayeke Zoroastre aba gigi na siècle mbasambala K.N.E. Lo sigigi na mbeni lege ti vorongo so na nda ni ahinga ni tongana Zoroastrïsme. A yeke la ni lege ti vorongo ti Kodoro-togbia ti Perse, so akomande na ndo sese kue kozoni si Grèce aga mbeni kota ngangu. Ambeti ti Zoroastrïsme atene: “Na yâ fini so alingbi ti kui pepe, fade âme ti Zo ti Mbilimbili aduti lakue na yâ Ngia, me fade âme ti Zo ti Mvene ahu pono biani. Na Ahoura Mazda [so ti tene, “nzapa ti ndara”] alu aNdia so na lege ti ngangu ti komande ti lo ti gbia.”

⁶ Fango ye ti âme so alingbi ti kui pepe ayeke nga mbeni mbage ti lege ti vorongo ti Iran so aga kozo na Zoroastrïsme. Na tapande, angbele kete mara ti Iran abata âme ti azo so akui na mungo na ala kobe na bongo teti nzoni ti ala na ndo ti akinda.

7, 8. Azo ti Égypte ti giriri amä na bê na nyen na ndo âme so angbâ na fini na peko ti kuâ ti mitele?

⁷ Mabe na yâ fini na peko ti kuâ ayeke la ni kota mbage ti lege ti vorongo ti Égypte. Azo ti Égypte atene so Osiris, nzapa-mokonzi ti ndo ti akinda, ayeke fâ ngbanga ti âme ti zo so akui. Na tapande, mbeni mbeti ti papyrus so atene a yeke ti siècle 14 K.N.E. afa Anubis, nzapa ti akinda, so ayeke gue na âme ti scribe Hunefer na gbele Osiris. Na ndo ti mbeni kilo, amu nengo ti bê ti scribe ni, so ayeke fä ti yingo-ti-hinga ti lo, nga na mbage amu nengo ti kuâ ti tele ti ndeke so nzapa-wali ti tâ tene na ti mbilimbili ayü na li ti lo. Thot, mbeni nzapa nde, asû na mbeti awungo ni. Teti so bê ti Hunefer ane pepe na sioni, nengo ni ayeke kete ahon kuâ ti tele ti ndeke ni, na azi lege na Hunefer ti lï na ndo ti Osiris ti wara fini so alingbi ti kui pepe. Papyrus ni afa nga mbeni sioni nyama ti wali so aduti ndulu na kilo ni, ndulu ti te zo ni so akui tongana bê ti lo ane mingi. Azo ti Égypte ayeke zia nga yorö na tele ti akuâ ti ala ti tene afü pepe na ala bata akuâ ti apharaon na yâ apyramide so adö bê, teti ala ba so songo kuâ ti âme ni aluti na ndo batango tele ti zo ni.

⁸ Tongaso, abungbi ti azo nde nde kue ti giriri ayeke na fango ye oko: âme so alingbi ti kui pepe. Ala wara fango ye so na ndo oko?

Tene ti Gunda Ni

9. Lege ti vorongo wa asala ngangu na ndo Égypte, Perse, na Grèce ti giriri?

⁹ Mbeni buku (The Religion of Babylonia and Assyria) atene: “Na yâ sese ti giriri, lege ti vorongo ti Babylonie asala ngangu na ndo Égypte, Perse, na Grèce.” Buku so angbâ ti fa nda ni: “Ndali ti kozo songo so ayeke na popo ti Égypte na Babylonie, tongana ti so a-tableau ti El-Amarna afa na gigi, alege mingi ayeke dä biani teti abango ndo na angobo ti salango ye ti Babylonie ti lï na yâ alege ti vorongo ti Égypte. Na Perse, vorongo ti Mithra afa na gigi tâ ngangu ti abibe ti Babylonie . . . Fadeso, awandara ayeda so afango ye ti hale ti Sem alï na yâ apande ti Grèce ti giriri nga na yâ alege ti vorongo ti Grèce tongana ye so alingbi pepe ti dë gaba na ndo ni. Mingi ni, afango ye ti hale ti Sem so ayeke mbilimbili aye ti Babylonie.”b

10, 11. Bango ndo ti azo ti Babylone na ndo fini na peko ti kuâ ayeke la ni so wa?

¹⁰ Me bango ndo ti azo ti Babylone na ndo ye so asi na peko ti kuâ ague nde mingi pepe na ti azo ti Égypte, ti Perse, na ti Grèce? Na tapande, ba Épopée ti Gilgamesh ti Babylone. Gilgamesh, kangba walombe ni, teti tâ tene ti kuâ agbu bê ti lo mingi, a to nda ti gi fini so alingbi ti kui pepe, me lo wara ni pepe. Wali ti kango vin so lo tingbi na lo na ngoi ti tambela ti lo awa lo même ti gi ti wara nzoni mingi na yâ fini so, teti fade lo wara pepe fini ti lakue lakue so lo yeke gi. Kota tene ti poème so ayeke ti zo so alingbi pepe ti kpe kuâ na so beku ti fini so alingbi ti kui pepe ayeke senge bango li. Tene ni aye ti fa so azo ti Babylone amä na bê pepe na fini na peko ti kuâ?

¹¹ Wafango ye Morris Jastrow Jr., ti Da Senda-gi ti Pennsylvanie, Amerika, asû na mbeti: “Azo ti kodoro ni wala amokonzi ti bibe ti lege ti vorongo [ti Babylone] abi bê la oko pepe so fini ayeke futi kue biaku. [Na lë ti ala] kuâ ayeke mbeni lege ti gue na mbeni mara ti fini nde, nga kengo tene ti fini so alingbi ti kui pepe agboto lë gi na ndo lege so zo alingbi ti kpe pepe gbiango ye so kuâ aga na ni.” Biani, azo ti Babylone amä na bê nga so mbeni mara ti fini angbâ lakue na peko ti kuâ na yâ mbeni lege nde. Ala fa ni na gigi na lungo akungba legeoko na akinda ti tene ala sala na kusala na peko ti kuâ.

12-14. (a) Na peko ti Kota Moa, fango ye ti âme so alingbi ti kui pepe alondo na ndo wa? (b) Kota tene ti mabe so amu ndo sese kue tongana nyen?

¹² A yeke polele so, fango ye ti âme so alingbi ti kui pepe alondo na ngbele Babylone. Na lege ti tene ti Bible, mbeni buku so a hinga lo ndali ti salango tene ti mbaï so ayeke tâ tene, a yeke Nimrod, mbeni tarä ti Noé, si aleke gere ti gbata ti Babel, wala Babylone.c Na peko ti Kota Moa so amu ndo sese kue na ngoi ti Noé, a wara la ni gi yanga oko nga lege ti vorongo oko. Na lekengo gbata ni nga na mbeni tour kâ, Nimrod asigigi na mbeni lege ti vorongo. Tondo ti Bible afa so na peko ti gbiango yâ ti ayanga ti kodoro na Babel, awalekengo tour ni so asi na nda ti kusala ti ala pepe, akangbi yâ ti tele na ato ndo ti aye na fini ni, na ala hon na alege ti vorongo ti ala. (Genèse 10:6 -10; 11:4 - 9) A yeke tongaso si afango ye ti lege ti vorongo ti Babylone amu ndo ti sese kue.

¹³ Mbaï atene Nimrod akui na lege ti mbeni kuâ ti ngangu. Na peko ti kuâ ti lo, a yeke na lege ni ti tene azo ti Babylone ayeke ndulu ti yekia lo ngangu mingi tongana walekengo gbata ti ala, zo so azia gere ni na sese, nga kozo gbia ni. Teti so aba nzapa Mardouk (Merodak) tongana zo so aleke gere ti Babylone, ambeni wandara atene so Mardouk so ayeke fä ti Nimrod so avoro lo tongana nzapa. Tongana a yeke tongaso, a lingbi ti tene so ayeda mingi na tene ti zo so ayeke na mbeni âme so angbâ na fini na peko ti kuâ na ngoi so Nimrod akui. Atä a duti tongana nyen, mbaï afa na gigi so na peko ti Kota Moa, ndo so si fango ye ti âme so alingbi ti kui pepe alondo dä ayeke Babel, wala Babylone.

¹⁴ Ye oko, tongana nyen kota tene ti mabe so aga kota ye na yâ mingi ti alege ti vorongo ti laso? Fade mbage so aga na peko ayeke sala tene na ndo lingo ti lo na yâ alege ti vorongo ti Tö.

[Akete Tene na Gbe Ni]

[Afoto na lembeti 6]

Azo ti Égypte atene akinda aduti tongaso

[Foto na lembeti 7]

Socrate aye ti fa so âme alingbi ti kui pepe