Chapitre Bale Oko na Ndo ni Ota

Agbia Use Asala Mandako na Popo ti Ala

AGBIA use so ayeke wato alï na yâ ti mbeni ngangu bira ti duti na kozo ndo ti komande. Tongana angu ayeke hon, ngoi na ngoi ngangu ti ala oko oko ayeke hon tele na popo ti ala. Na mbeni ngoi, mbeni gbia amu li ni na ngoi so amä tene ti mbeni pepe, ngoi na ngoi tiri ni aluti teti mbeni kete lango. Me fade fade mbeni fini bira alondo, na mandako ti ala akiri atambela. Awato ti bira so aduti la ni mbilimbili Séleucus I Nicator, Gbia ti Syrie, Ptolémée Lagus, Gbia ti Égypte, Cléopâtre I, molenge-wali ti Gbia ti Syrie na Gbia-wali ti Égypte, Auguste na Tibère, Atogbia ti Rome, na Zénobie, Gbia-wali ti Palmyre. Na ngoi so tiri ni aga ndulu ti hunzi, Zamani ti aNazi, bungbi ti akodoro ti aCommuniste, Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain, Bungbi ti aMara, nga na Bendo ti Gigi alï nga na yâ ni. Ndangba mbage ti bira ni ayeke duti ande ye so mbeni oko ti abungbi ti poroso so aku ni pepe. Ange ti Jéhovah amu prophétie so adö bê na prophète Daniel a sala ngu 2 500 awe.—Daniel, chapitre 11.

² Daniel alingbi la ni ti duti na ngia mingi tongana lo mä ange so afa na lo na anzene nzene mbage kue mandako so ayeke tingbi ande agbia use! Ye so ayeke nzoni teti e nga, na lege so mandako teti yanga-ti-komande na popo ti agbia so angbâ juska na ngoi ti e. Tongana e ba so mbaï ayeda na kozo mbage ti prophétie so, fade mabe ti e ayeke kpengba na e yeke duti na beku mingi ahon na ndo gango tâ tene ti ndangba mbage ti tene ti prophétie ni. Na bingo bê na ndo prophétie so, e yeke hinga ande polele ndo so e yeke dä na yâ tambelango ti ngoi. Na mbage, e yeke leke ande na bê ti e mingi ahon ti ngbâ lakue ti duti nde na yâ mandako so na e yeke ku Nzapa kungo ti sala ye ndali ti nzoni ti e. (Psaume 146:3, 5) Zia e dengi mê ti e nzoni fadeso ti mä ye so ange ti Jéhovah atene na Daniel.

AKE ROYAUME TI GRÈCE

³ Ange atene: “Na tene ti mbi, na kozo ngu ti Darius zo ti Médie [539/538 K.N.E.], mbi luti ti sala na lo, na ti sala si lo wara ngangu.” (Daniel 11:1) Darius akui awe, me ange afa so komandema ti lo ayeke ndo so tokua ti prophétie ato nda ni dä. A yeke gbia so si amu yanga ti lungula Daniel na yâ dû ti abamara. A yeke nga Darius si alu ndia ti tene a lingbi azo kue na royaume ti lo akpe mbito ti Nzapa ti Daniel. (Daniel 6:21-27) Ye oko, lo so ange aluti ti sala na lo ayeke pepe Darius ti Médie, me Mikaël, mba ti ange ni, mokonzi ti azo ti Daniel. (Ba Daniel 10:12-14.) Ange ti Nzapa asala na Mikaël na ngoi so lo yeke ke démon so ayeke mokonzi ti Médo-Perse.

⁴ Ange ti Nzapa akiri atene: “Ba, fade ambeni gbia ota alondo na Perse; na fade osio ni ayeke na mosoro mingi ahon ala kue. Tongana lo ga ngangu awe na lege ti mosoro ti lo, fade lo wa azo kue ti londo ti ke royaume ti Grèce.” (Daniel 11:2) Agbia ti Perse so ayeke mbilimbili azo wa?

⁵ Akozo ota gbia ayeke Cyrus ti Kota, Cambyse II na Darius I. Teti Bardiya (wala mbeni zo so amu gbia na lege ni pepe so ahiri lo Gaumata) alegbia gi teti nze mbasambala senge, prophétie abi bê pepe na ndo komandema ti lo so aninga pepe. Na ngu 490 K.N.E., ota gbia ni, Darius I, agi lege ti lï na ngangu na Grèce ti fani use ni. Me, a hon azo ti Perse na ngangu mingi na Marathon na ala kpe akiri na Asie Mineure. Darius akiri aleke tele ti lo nzoni mingi teti mbeni fini guengo na bira ti ke Grèce, me lo kui ngu osio na pekoni, kozo ti wara lege ti sala ni. Salango bira so akiri na molenge ti lo so amu place ti lo, gbia “osio ni,” Xerxès I. Lo yeke Gbia Assuérus so asala mariage na Esther.—Esther 1:1; 2:15-17.

⁶ Xerxès I asala biani si ‘azo kue alondo ti ke royaume ti Grèce,’ so ti tene, bungbi ti akodoro ti Grèce so awara lipanda ti ala. Mbeni buku (The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats) atene, “Teti so azo ti yangbo ti lo so agi ti wara kota ndo apusu lo, Xerxès ato nda ti sala bira na ndo sese nga na lë ti ngu-ingo.” Hérodote, wasenda-mbaï ti aGrec ti siècle oku ni K.N.E., asû na mbeti so “na popo ti akapa ti guengo na bira so e hinga tene ni, ti so a duti kota mingi ahon.” Tondo ti lo atene, wungo ti azo na ndo amangboko ti Xerxès ayeke “kue akoli 517 610. Wungo ti aturugu so atambela na gere ayeke 1 700 000; ti azo na ndo ambarata ayeke 80 000; nga Hérodote atene, na ndo ti ala so kue a lingbi mbi zia a-Arabe so atambela na ndo achameau, na azo ti Libye so ayeke sala bira na yâ apuse, so mbi lingbi ti diko wungo ti ala ndulu na 20 000. Tongana adiko ala kue, wungo ti aturugu na ndo amangboko na aturugu na sese awu alingbi na akoli 2 317 610.”

⁷ Xerxès I azia giriri na gbele lo ti sala akota ye mingi; lo ye ti hon Grèce kue na ngangu. Tongaso lo tokua kota bungbi ti aturugu ti lo na ngu 480 K.N.E. Atä so aGrec atara ti gboto lë ti ala na Thermopyles, azo ti Perse afuti Athènes. Ye oko, na Salamine, a hon ala na ngangu ti kota mingi. A-Grec akiri ahon ala na ngangu na Platées, na ngu 479 K.N.E. Mbeni oko ti agbia mbasambala so aga na peko ti Xerxès na ndo mbata ti gbia ti Kodoro-togbia ti Perse na yâ angu 143 so aga na pekoni ague asala bira na ndo sese ti Grèce pepe. Me na pekoni mbeni gbia ti ngangu mingi alondo na Grèce.

AKANGBI MBENI KOTA ROYAUME NA MBAGE OSIO

⁸ Ange atene: “Fade gbia ti ngangu alondo so akomande na kota ngangu ti komande, na lo sala tongana bê ti lo aye.” (Daniel 11:3) Tongana lo yeke na ngu 20, Alexandre “alondo” tongana gbia ti Macédoine na ngu 336 K.N.E. Lo ga biani “gbia ti ngangu”: Alexandre ti Kota. Na mungo peko ti mbeni kode so babâ ti lo, Philippe II, aleke ni, lo kamata akodoro ti Perse na Proche-Orient. Azo ti lo 47 000 afa angu ti Euphrate na Tigre, na akangbi kirikiri aturugu 250 000 ti Darius III na Gaugamèles. Tongaso Darius akpe na azo afâ lo, ye so ahunzi molongo ti hale ti gbia ti Perse. Fadeso Grèce aga ngangu ti komande sese kue, na Alexandre “akomande na kota ngangu ti komande, na lo sala tongana bê ti lo aye.”

⁹ Alexandre ayeke komande sese teti ngoi mingi pepe, teti ange ti Nzapa akiri atene: “Tongana lo ga ngangu awe, fade a fâ royaume ti lo, a kangbi royaume ni na mbage ti pupu osio ti yayu, me na ahale ti lo pepe, wala na lege ti ngangu ti komande ti lo pepe so lo komande na ni; teti fade a gboto royaume ti lo si a ga ye ti ala so pepe me a ga ye ti ambeni zo.” (Daniel 11:4) Alexandre ade ti wara ngu 33 pepe tongana fade fade mbeni kobela amu lo na lo kui; ye ni asi na Babylone, na ngu 323 K.N.E.

¹⁰ Kota kodoro-togbia ti Alexandre aga ye ti “ahale ti lo pepe.” Ita ti lo, Philippe III Arrhidée, alegbia a ninga même ngu mbasambala pepe tongana Olympias, mama ti Alexandre, ahunda ti fâ lo na ngu 317 K.N.E. Alexandre IV, molenge ti Alexandre, alegbia a si na ngu 311 K.N.E., ngu so Cassandre, mbeni oko ti akota watongoro ti babâ ti lo, afâ lo. Héraclès, molenge ti Alexandre so adü lo na gigi ti mariage, agi lege ti komande na iri ti babâ ti lo, me a fâ lo na ngu 309 K.N.E. A yeke tongaso si molongo ti hale ti Alexandre ahunzi, “ngangu ti komande ti lo” alondo na yâ sewa ti lo.

¹¹ Na peko ti kui ti Alexandre, akangbi royaume ti lo “na mbage ti pupu osio ti yayu.” Awatongoro ti lo mingi apapa na popo ti ala tongana ala gi lege ti gbu akodoro. Watongoro Antigonus I, so lë ti lo oko abuba, agi lege ti gbu kodoro-togbia kue ti Alexandre. Me a fâ lo na ngoi ti mbeni bira na Ipsus, na sese ti Phrygie. A si na ngu 301 K.N.E., awatongoro osio ti Alexandre akomande na yâ kota ndo so mokonzi ti aturugu ti ala ahon ni la ni na ngangu. Cassandre akomande na Macédoine na Grèce. Lysimaque aga mokonzi ti Asie Mineure na Thrace. Séleucus I Nicator awara Mésopotamie na Syrie. Na Ptolémée Lagus amu Égypte na Palestine. A lingbi na tene ti prophétie, akangbi kota kodoro-togbia ti Alexandre na yâ aroyaume osio so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec.

AGBIA USE SO ASALA MANDAKO ASIGIGI

¹² Ngu kete na peko ti so lo to nda ti komande, Cassandre akui, nga na ngu 285 K.N.E., Lysimaque akamata mbage ti Poto so ayeke ti Kodoro-togbia ti Grèce. Na ngu 281 K.N.E., Lysimaque akui na yâ mbeni bira na Séleucus I Nicator, ye so asala si Séleucus aga mokonzi ti kota mbage ti akodoro ti Asie. Na ngu 276 K.N.E., Antigonus II Gonatas, tarä ti mbeni oko ti awatongoro ti Alexandre, ako na ndo mbata ti gbia ti Macédoine. Na pekoni, Macédoine ahon na gbe ti ngangu ti Rome nga na nda ni a ga mbeni kete mbage ti kodoro ti Rome na ngu 146 K.N.E.

¹³ Fadeso gi use ti a-osio royaume so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec si angbâ ngangu: oko na gbe ti Séleucus I Nicator na mbeni na gbe ti Ptolémée Lagus. Séleucus azia na sese molongo ti hale ti aSéleucide na Syrie. Na popo ti afini gbata so lo leke ayeke Antioche, fini kota gbata ti Syrie, na gbata na yanga ti ngu ti Séleucie. Na pekoni, bazengele Paul afa ye na azo na Antioche, ndo so ti fani oko ni ahiri adisciple ti Jésus aChrétien. (Kusala 11:25, 26; 13:1-4) A fâ Séleucus na ngu 281 K.N.E., me agbia ti hale ti lo akomande a si na ngu 64 K.N.E., tongana watongoro ti Rome Cnaeus Pompée asala si Syrie aga mbeni kete kodoro ti Rome.

¹⁴ Na popo ti ala osio, royaume so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec so aninga mingi ahon atanga ni ayeke ti Ptolémée Lagus, wala Ptolémée I, so amu iri ti gbia na ngu 305 K.N.E. Molongo ti hale ti Ptolémée so lo zia gere ni na sese angbâ ti komande na Égypte juska a tï na gbele Rome na ngu 30 K.N.E.

¹⁵ Tongaso, na popo ti aroyaume osio so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec, agbia use so ayeke na ngangu mingi asigigi: Séleucus I Nicator na ndo Syrie nga Ptolémée I na ndo Égypte. A yeke na agbia use so si yongoro tiri na popo ti “gbia ti banga” na “gbia ti mbongo” ato nda ni, tiri so asala tene ni na Daniel chapitre 11. Ange ti Jéhovah afa pepe iri ti agbia use so, teti ala nga na kodoro ti ala ayeke gbian na yâ ti asiècle so ayeke ga. Ange afa pepe anzene nzene tene senge; lo sala gi tene ti agbia na akota ye so asi na yâ mandako ni.

MANDAKO ATO NDA NI

¹⁶ Mä! Ange ti Jéhovah afa tongo nda ti mandako so aye mingi asi dä: “Fade gbia ti mbongo ayeke ngangu, na mbeni oko ti amokonzi ti lo [Alexandre] nga; na fade ngangu ti mokonzi so [gbia ti banga] ahon ti gbia ni, lo yeke na ngangu ti komande; fade royaume ti lo ayeke kota royaume.” (Daniel 11:5) Tene “gbia ti banga” na “gbia ti mbongo” afa agbia so ayeke na banga nga na mbongo ti azo ti Daniel, so na lâ ni kâ azi ala na gbe ti ngba na Babylone awe na a kiri na ala na sese ti Juda. Zo so ayeke kozo “gbia ti mbongo” ayeke Ptolémée I ti Égypte. Oko ti awatongoro ti Alexandre so alondo na tele ti Ptolémée I na so akomande “kota royaume” ayeke gbia ti Syrie Séleucus I Nicator. Lo sala kusala ti “gbia ti banga.”

¹⁷ Na tongo nda ti mandako ni, sese ti Juda ayeke na gbe ti komandema ti gbia ti mbongo. A to nda ni ndulu na ngu 320 K.N.E. Ptolémée I awa aJuif ti ga na Égypte na ti sala kodoro dä. Mbeni kete bungbi ti aJuif amaï nzoni na Alexandrie, na ndo so Ptolémée I aleke mbeni da ti batango abuku so iri ni awu. A-Juif ti Juda angbâ na gbe ti komandema ti Égypte ti aPtolémée, gbia ti mbongo, a si na ngu 198 K.N.E.

¹⁸ Na ndo ti agbia use so, ange afa giriri tene so: “Na nda ti ngu oko oko, fade ala sala beoko na popo ti ala; na fade molenge-wali ti gbia ti mbongo ague na gbia ti banga ti leke tene ti songo; me fade ngangu ti tïtî molenge-wali awe; na fade gbia wala tïtî lo aluti pepe; me fade a gbu molenge-wali ni, ala so ague na lo, lo so adü lo, na lo so asala si lo wara ngangu na lo na lâ ni kâ.” (Daniel 11:6) A ga tâ tene tongana nyen?

¹⁹ Prophétie ni abi bê pepe na ndo ti Antiochus I, molenge ti Séleucus I Nicator so akomande na peko ti lo, teti lo sala mbeni kota bira pepe na tele ti gbia ti mbongo. Me, lo so aga na peko ti lo, Antiochus II, asala mbeni bira a ninga na Ptolémée II, molenge ti Ptolémée I. Antiochus II na Ptolémée II aduti la ni gbia ti banga na gbia ti mbongo. Antiochus II asala mariage na Laodice, na ala wara mbeni molenge so iri ti lo ayeke Séleucus II; ti Ptolémée II, lo wara mbeni molenge-wali so iri ti lo ayeke Bérénice. Na ngu 250 K.N.E., agbia use so “aleke tene ti songo.” Ti futa ngele ti mbele so, Antiochus II akangbi na wali ti lo, Laodice, na lo mu Bérénice, “molenge-wali ti gbia ti mbongo.” Lo na Bérénice awara mbeni molenge-koli so aga héritier ti trône ti Syrie na place ti amolenge-koli ti Laodice.

²⁰ “Tïtî” Bérénice, so ti tene lo so amu ngangu na lo, ayeke babâ ti lo, Ptolémée II. Tongana lo kui na ngu 246 K.N.E., ‘ngangu ti tïtî lo awe’ na lë ti koli ti lo. Biani, Antiochus II ake lo, lo kiri lo sala mariage na Laodice na lo mu molenge ti ala tongana zo so ayeke mu ande place ti lo. A lingbi na ye so Laodice aleke, a fâ Bérénice na molenge-koli ti lo. A lingbi ti tene awakua so alondo na Bérénice na Égypte aga na lo na Syrie, “ala so ague na lo,” awara kuâ legeoko na lo. Laodice afâ même Antiochus II na sioni yorö, na tongaso “tïtî lo,” wala ngangu ti lo, “aluti” nga pepe. Tongaso, babâ ti Bérénice (“lo so adü lo”) na koli ti lo, zo ti Syrie, (so teti mbeni ngoi asala si lo wara “ngangu”) ala use kue akui. A sala si Séleucus II, molenge ti Laodice, aga gbia ti Syrie. Fade gbia ti hale ti Ptolémée so ayeke ga na peko ayeke sala ande nyen?

MBENI GBIA AKIRI SIONI TETI KUÂ TI ITA TI LO TI WALI

²¹ “Me fade zo oko aluti na place ti lo, mbeni kete keke so asigigi na gere so molenge-wali asigigi dä; fade zo so aga ti te aturugu, lo lï na gbada ti bira ti gbia ti banga, fade lo sala bira na ala, na lo hon ala.” (Daniel 11:7) “Mbeni kete keke so asigigi” na ababâ na mama ti Bérénice, wala na “gere” ti lo, ayeke ita ti lo ti koli. Tongana babâ ti lo akui, lo ‘luti’ tongana gbia ti mbongo: lo yeke la ni Pharaon Ptolémée III ti Égypte. Fade fade lo londo ti futa kula teti kuâ ti ita ti lo ti wali. Na guengo na bira na ti ke Gbia ti Syrie Séleucus II, so Laodice amu lo ti fâ Bérénice na molenge-koli ti lo, lo ga ti ke “gbada ti bira ti gbia ti banga.” Ptolémée III amu mbage ti Antioche so aleke gbagba na tele ni na lo fâ Laodice. Lo hon na yâ ndo ti gbia ti banga na mbage ti tö, lo gbu na ngangu mosoro ti Babylonie na lo ngbâ ti gue na li ni juska na Inde.

²² Ye nyen asi na pekoni? Ange ti Nzapa afa na e: “Na nga, fade lo kamata anzapa ti ala, na ayanda ti ala ti win, na ye ti kusala ti nzoni ti ala ti argent na ti lor, lo gue na ala na ngba na Égypte; fade lo zia ti sala bira na gbia ti banga teti ngu oko oko.” (Daniel 11:8) A hon ngu ngbangbo use kozoni, Gbia ti Perse Cambyse II ahon Égypte na ngangu na lo gue na kodoro ti lo na anzapa ti azo ti Égypte, “ayanda ti ala ti win.” Tongana lo gbu na ngangu mosoro ti Suse, ngbele kota gbata ti gbia ti Perse, Ptolémée III akiri akamata anzapa so na lo gue na ala na “ngba” na Égypte. Lo kiri nga na amosoro mingi so agbu na bira, na “ye ti kusala ti nzoni ti ala ti argent na ti lor” mingi. Me a lingbi Ptolémée III aneka mbeni kengo yanga na yâ kodoro ti lo mveni; tongaso “lo zia ti sala bira na gbia ti banga,” lo sala ye ti sioni na lo mbeni pepe.

GBIA TI SYRIE AFUTA KULA

²³ Gbia ti banga asala nyen na gbele ye so? A tene na Daniel: “Fade gbia ti banga alï na royaume ti gbia ti mbongo, me lo kiri na sese ti lo mveni.” (Daniel 11:9) Gbia ti banga, (Gbia ti Syrie Séleucus II) aluti ti sala bira. Lo lï na yâ “royaume,” wala ndo ti komande, ti gbia ti mbongo, gbia ti Égypte, me a hon lo na ngangu. Gi na mbeni kete bungbi ti aturugu ti lo so asö kuâ, Séleucus II ‘akiri na sese ti lo mveni,’ lo kpe na Antioche, kota gbata ti Syrie, ndulu na ngu 242 K.N.E. Tongana lo kui, molenge-koli ti lo Séleucus III amu place ti lo.

²⁴ A tene nyen kozoni na ndo ti ahale ti Gbia ti Syrie Séleucus II? Ange atene na Daniel: “Fade amolenge ti lo asala bira, ala bungbi aturugu mingi mingi ti ngangu, fade ala ga, ala mu sese kue tongana ngu, ala hon na yâ ni; na fade ala kiri, ala sala bira juska na gbada ti bira ti lo.” (Daniel 11:10) Komandema ti Séleucus III akaï tongana a fâ lo na ngangu: lo sala même ngu ota pepe. Ita ti lo ti koli, Antiochus III, ako na ndo mbata ti gbia ti Syrie na peko ti lo. Molenge-koli ti Séleucus II so abungbi aturugu mingi mingi ti sala bira na gbia ti mbongo, so ayeke la ni Ptolémée IV. Fini gbia ti banga, Gbia ti Syrie, ahon na ngangu Égypte na lo kiri lo mu gbata ti Séleucie so ayeke na yanga ti ngu, kete mbage ti sese ti Coelésyrie, agbata ti Tyr na ti Ptolemaïs, nga na ambeni gbata na tele ni. Lo tomba aturugu ti Gbia Ptolémée IV na lo gbu agbata mingi na sese ti Juda. Na printemps ti ngu 217 K.N.E., Antiochus III azia Ptolemaïs na lo gue na mbage ti banga, “juska na gbada ti bira ti lo” na Syrie. Me mbeni gbiango ye aga ndulu.

YE AGA NDE

²⁵ Legeoko tongana Daniel, e dengi mê nzoni ti mä ye so ange ti Jéhovah afa na pekoni: “Fade bê ti gbia ti mbongo asui, lo sigigi, na lo sala bira na gbia ti banga; fade gbia ti banga ato aturugu mingi mingi na bira, na fade aturugu mingi mingi so atï na tïtî gbia ti mbongo.” (Daniel 11:11) Na aturugu 75 000, gbia ti mbongo, Ptolémée IV, ague na mbage ti banga ti tiri na wato ni. Gbia ti banga, Antiochus III ti Syrie, abungbi la ni “aturugu mingi mingi,” azo 68 000, ti luti ti ke lo. Me a zia “aturugu mingi mingi” so “na tïtî” gbia ti mbongo na yâ bira so aduti ndulu na gbata ti Raphia so ayeke na yanga ti ngu, so ayo mingi pepe na katikati ti Égypte.

²⁶ Prophétie akiri atene: “Fade lo gue na aturugu mingi mingi so, na bê ti lo aga kota; fade lo sala si kutu [“saki,” NW] bale oko lege mingi atï, me lo wara ngangu dä pepe.” (Daniel 11:12) Ptolémée IV, gbia ti mbongo, ‘ague na’ aturugu 10 000 so atambela na gere na aturugu na ndo mbarata 300 ti Syrie na yâ kui, na lo gbu ala 4 000 tongana azo ti kanga. Na pekoni agbia ate mbeni mbele so atene Antiochus III ayeke bata Séleucie, kota gbata ti lo na yanga ti ngu, me lo glisa Phénicie na Cœlésyrie. Na peko ti hongo na ngangu so, bê ti gbia ti mbongo ti Égypte “aga kota,” mbilimbili ti ke Jéhovah. Juda angbâ na gbe ti Ptolémée IV. Ye oko, lo “wara ngangu dä pepe”: lo mu ngoi so pepe ti hon na ambeni ngangu na tele ti gbia ti banga ti Syrie. Nde na so, Ptolémée IV atambela kirikiri, na molenge ti lo ti ngu oku, Ptolémée V, aga gbia ti mbongo ti peko, ngu kete kozoni na kuâ ti Antiochus III.

LO SO ASALA GIRIRI AYE TI KPENE AKIRI AGA

²⁷ Antiochus III asala giriri aye ti kpene mingi na tongaso a hiri lo Antiochus ti Kota. Ange afa tene so na ndo lo: “Fade gbia ti banga akiri, lo bungbi aturugu mingi mingi ahon ala ti kozoni; na nda ti mbeni ngu oko oko, fade lo ga na aturugu mingi mingi, na ye mingi.” (Daniel 11:13) “Mbeni ngu oko oko” ayeke angu 16 wala ahon so aga na peko ti lâ ni so azo ti Égypte ahon azo ti Syrie na Raphia. Tongana Ptolémée V so angbâ pendere aga gbia ti mbongo, Antiochus III ague na “aturugu mingi mingi ahon ala ti kozoni” ti kiri ti mu ando so gbia ti mbongo ti Égypte agbu na maboko ti lo. Ti sala ni, lo bungbi aturugu ti lo na ala ti Gbia Philippe V ti Macédoine.

²⁸ Gbia ti mbongo awara la ni nga aye ti wusuwusu na yâ ti royaume ti lo. Ange ni afa: “Na lâ ni kâ, fade azo mingi alondo ti ke gbia ti mbongo.” (Daniel 11:14a) Biani, azo mingi “alondo ti ke gbia ti mbongo.” Na ndo ti salango bira na aturugu ti Antiochus III na ti ndeko ti lo ti Macédoine, gbia ti mbongo so angbâ pendere ayeke na aye ti gingo bê na yâ kodoro ti lo, na Égypte. Teti zo ti batango lo, Agathocle, so akomande na iri ti lo, asala ye na baba na azo ti Égypte, azo mingi alondo ti ke yanga. Ange akiri atene: “Na popo ti azo ti mo nga, azo so sala ngangu na zo, fade ala yä ala mveni ti sala si ye so a ba tongana suma aga tâ tene; me fade ala tï.” (Daniel 11:14b) Même ambeni zo ti mara ti Daniel aga ‘azo so asala ngangu na zo,’ azo ti bingo wusuwusu na yâ ti kodoro ni. Me atä aJuif so ayeke na mbeni “ye so a ba tongana suma,” ye so apusu ala ti londo ti kinda komandema ti aGentil na ndo kodoro ti ala, a yeke duti tâ ye pepe, fade ala yeke si na nda ni pepe, wala ala yeke “tï.”

²⁹ Ange ti Jéhovah akiri afa giriri tene ni: “Fade gbia ti banga aga, lo sala koto, na lo kamata akodoro so ayeke na gbagba ti bira; fade aturugu ti mbongo aluti pepe, même aturugu ti lo ti nzoni mingi, ngangu ti ala ti luti ayeke pepe. Me lo so aga ti sala bira na lo, fade lo sala tongana bê ti lo aye, na zo oko aluti na gbele lo pepe; fade lo luti na sese ti pendere, na fade ngangu ti futi ye ayeke na tïtî lo.”—Daniel 11:15, 16.

³⁰ Aturugu na gbe ti Ptolémée V, wala “aturugu ti mbongo,” atï na gbe ti mbeni bira so alondo na banga. Na Panéas, (Césarée ti Philippe), Antiochus III apusu Watongoro Scopas ti Égypte na akoli 10 000 so asoro ala, wala ‘aturugu ti nzoni mingi,’ ti kpe na Sidon, “kodoro so ayeke na gbagba ti bira.” Kâ, Antiochus III ‘ase kando,’ na lo mu gbata ti Phénicie so aduti na yanga ti ngu na ngu 198 K.N.E. Lo sala “tongana bê ti lo aye,” teti aturugu ti gbia ti mbongo ti Égypte ayeke na ngangu ti luti na gbele lo pepe. Na pekoni Antiochus III alondo ti gue ti sala bira na Jérusalem, kota gbata ti Juda, “sese ti pendere.” Na ngu 198 K.N.E., Jérusalem nga na Juda alondo na gbe ti komandema ti gbia ti mbongo ti Égypte ti duti na gbe ti gbia ti banga ti Syrie. Na Antiochus III, gbia ti banga, ato nda ti “luti na sese ti pendere.” “Ngangu ti futi ye ayeke na tïtî lo” teti aJuif na azo ti Égypte kue so aye ti ke lo. Fade gbia ti banga so ayeke sala tongana bê ti lo aye teti ngoi oke?

ROME AKANGA LEGE NA LO SO ASALA AYE TI KPENE

³¹ Ange ti Jéhovah amu na e kiringo tene so: “Fade lo [gbia ti banga] leke bê ti lo ti ga na ngangu kue ti royaume ti lo, na lo gi lege ti leke tene ti songo na gbia ti mbongo, na lo sala ye so: lo mu molenge ti lo ti wali na gbia ti mbongo ti futi royaume ti lo; me tene ti songo so aga ye pepe, teti molenge-wali ayeke na mbage ti babâ ti lo pepe.”—Daniel 11:17.

³² Gbia ti banga, Antiochus III, ‘aleke bê ti lo’ ti komande Égypte “na ngangu kue ti royaume ti lo.” Me na nda ni lo gi lege “ti leke tene ti songo” ti siriri na Ptolémée V, gbia ti mbongo. Ye so Rome ahunda asala si Antiochus III agbian ye so lo leke ti sala. Tongana lo na Gbia Philippe V ti Macédoine abungbi tele ti sala bira na Gbia ti Égypte so angbâ la ni maseka mingi ti gbu akodoro ti lo, azo so Ptolémée V ayeke na gbe ti ala agi ndo ti bata tele na mbage ti Rome. Rome agbu ngoi so ti kono yâ ti ndo so ngangu ti komande ti lo ayeke dä; lo yä go ti lo na nduzu.

³³ Tongana Rome asuku na lo na ngangu, Antiochus III agi lege ti leke tene ti songo na gbia ti mbongo. Ahon ti kiri na asese so lo mu na ngangu, tongana ti so Rome ahunda, Antiochus III aye na mayele ti mu ni na mungo molenge-wali ti lo Cléopâtre I, (“molenge ti lo ti wali”) na mariage na Ptolémée V. Tongana kungba so akä na peko ti lo, fade a mu na lo akete kodoro, mbilimbili Juda, “sese ti pendere.” Ye oko, na ngoi ti mariage so asala ni na ngu 193 K.N.E., gbia ti Syrie amu pepe ando so na Ptolémée V. A yeke mbeni mariage ti poroso; a sala ni ti zia Égypte na gbe ti komandema ti Syrie. Me ye ni atï na ngu, teti Cléopâtre I angbâ “na mbage ti babâ ti lo pepe,” teti na pekoni lo mu mbage ti koli ti lo. Tongana bira alondo na popo ti Antiochus III na azo ti Rome, Égypte amu mbage ti Rome.

³⁴ Ange akiri atene na ndo ti akpale so ayeke si ande na gbia ti banga: “Na peko ti ye so gbia ti banga [Antiochus III] abi lë ti lo na ndo azoa, na fade lo kamata azoa mingi; me capitaine oko [Rome] asala si ye ti zonga [ti ke Rome] ti gbia ti banga [Antiochus III] awe; biani, fade lo [Rome] sala si ye ti zonga so akiri na ndo gbia ti banga mveni. Na gbia ti banga [Antiochus III] abi lë ti lo na gbada ti bira ti sese ti lo mveni; me fade lo pika gere ti lo, lo tï, na a wara lo mbeni pepe.”—Daniel 11:18, 19.

³⁵ “Azoa” ayeke ala ti Macédoine, Grèce na Asie Mineure. Mbeni bira alondo na Grèce na ngu 192 K.N.E., ye so apusu Antiochus III ti gue kâ. Anzala ti gbia ti Syrie ti kamata afini sese na yâ kodoro so anzere pepe na Rome, so alondo ti sala bira na lo. Na Thermopyles, aturugu ti Rome ahon lo na ngangu. Ndulu na ngu oko na peko ti so ahon lo na ngangu na Magnésie na ngu 190 K.N.E., lo zia aye kue na Grèce, Asie Mineure nga na yâ ando so ayeke na mbage ti do ti ahoto ti Taurus. Rome ahunda ti tene lo futa kota lampo na tongaso lo hon ndo ti gbia ti banga ti Syrie. Teti a tomba lo na Grèce, na Asie Mineure nga teti lo glisa ndulu na amangboko ti bira ti lo kue, Antiochus III “abi lë ti lo na gbada ti bira ti sese ti lo mveni,” Syrie. Aturugu ti Rome asala si ‘ye ti zonga so gbia ti banga abi na ndo ala akiri na ndo lo.’ Antiochus III akui na ngoi so lo gi lege ti gbu aye na yâ mbeni temple na Élymaïs, na Perse, na ngu 187 K.N.E. A yeke tongaso si lo “tï” na yâ kui na molenge ti lo, Séleucus IV, aga gbia ti banga ti peko.

MANDAKO NI ANGBÂ TI GUE

³⁶ Gbia ti mbongo, Ptolémée V, agi lege ti mu akete kodoro so alingbi la ni ti ga ti lo tongana ye so akä na peko ti Cléopâtre, me mbeni sioni yorö akaï akota nzala ti bê ti lo so. Lo so amu place ti lo ayeke Ptolémée VI. Ye nyen asi na Séleucus IV? Lo gi nginza ti futa kota amende so Rome ahunda, tongaso lo to Héliodore, wabatango mosoro ti lo, ti mu aye ti mosoro so a tene a yeke bata na yâ temple ti Jérusalem. Héliodore, so aye ti duti na gbata ti gbia ni lo mveni, afâ Séleucus IV. Ye oko, Gbia Eumène ti Pergame na Attale, ita ti lo, azia na ndo mbata ti gbia Antiochus IV, ita ti gbia so afâ lo na ngangu.

³⁷ Antiochus IV, fini gbia ti banga, aye ti fa so lo yeke na ngangu ahon Nzapa: lo gi lege ti lungula biani lege ti vorongo ti Jéhovah. Lo gi yanga ti Jéhovah na mungo temple ti Jérusalem na Zeus, wala Jupiter. Na décembre ngu 167 K.N.E., aleke mbeni balaga ti apaïen na ndo ti kota balaga so ayeke na yâ sedu ti temple na ndo so giriri lâ na lâ ayeke mu sadaka na Jéhovah. Lango bale oko na pekoni, a mu na ndo balaga ti apaïen so mbeni sadaka na Zeus. Bubango ndo ti nzoni-kue so asala si aJuif na gbe ti aMaccabée alondo ti ke yanga. Antiochus IV atiri na ala teti ngu ota. Na ngu 164 K.N.E., na lâ ti dango bê na bubango ndo so, Judas Maccabée akiri amu temple ni na Jéhovah na lo zia na sese matanga ti zingo yanga ni, Hanoukka.—Jean 10:22.

³⁸ A lingbi ti tene aMaccabée asû iri ti ala na gbele mbeni mbele na Rome na ngu 161 K.N.E. na aleke mbeni royaume na ngu 104 K.N.E. Me akete mango tele pepe na popo ti ala na gbia ti banga ti Syrie angbâ lakue. Na nda ni, a hunda na Rome ti sala mbeni ye. Watongoro Cnaeus Pompée ti Rome amu Jérusalem na ngu 63 K.N.E., na peko ti sengo kando ti nze ota. Na ngu 39 K.N.E., bada-halezo ti Rome ahiri Hérode, mbeni zo ti Édom, ti ga gbia ti Judée. Lo hunzi komandema ti aMaccabée na mungo Jérusalem na ngu 37 K.N.E.

³⁹ A yeke ye ti dongo bê pepe ti ba so kozo mbage ti prophétie so andu agbia use so ayeke sala mandako na popo ti ala aga tâ tene na yâ anzene nzene tene kue? A yeke ye ti nzoni pepe ti bi lë na yâ mbaï so atambela teti ndulu na ngu ngbangbo oku na peko ti so Daniel awara tokua ti prophétie, na ti hinga agbia so aduti tongana gbia ti banga na gbia ti mbongo? Ye oko, na lege ti poroso dutingo ti agbia use so agbian na ngoi ti tiri so aduti juska na ngoi so Jésus Christ atambela na ndo sese na so angbâ ti gue même na ngoi ti e. Na ziango kamba na popo ti aye so asi na yâ mbaï na anzene nzene tene ti dongo bê so afa na yâ prophétie so, fade e yeke hinga agbia use so asala mandako na popo ti ala ayeke azo wa.

MO MANDA NYEN?

• Molongo use wa ti agbia ti ngangu asigigi na popo ti aroyaume so aduti na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec, na mandako wa agbia so alondo na ni?

• A lingbi na tene so afa kozoni na Daniel 11:6, tongana nyen si agbia use so aleke mbeni “tene ti songo”?

• Mandako ni ague na li ni tongana nyen na popo ti

Séleucus II na Ptolémée III (Daniel 11: 7-9)?

Antiochus III na Ptolémée IV (Daniel 11:10-12)?

Antiochus III na Ptolémée V (Daniel 11:13-16)?

• Nda ti mungo tele ti Cléopâtre I na Ptolémée V ayeke nyen, na ngbanga ti nyen ye so aleke ni atï na ngu (Daniel 11:17-19)?

• Mo wara ye ti nzoni wa na bingo bê na ndo Daniel 11: 1-19?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1, 2. Ngbanga ti nyen a lingbi e bi bê ti e na ndo prophétie so ayeke na Daniel chapitre 11?

3. Ange asala na zo wa na “kozo ngu ti Darius ti Médie”?

4, 5. A-osio gbia ti Perse so asala tene ti ala kozoni ayeke azo wa?

6, 7. (a) Tongana nyen osio gbia ni ‘awa azo kue ti londo ti ke royaume ti Grèce’? (b) Bira so Xerxès ague ti sala na Grèce aga na nyen?

8. “Gbia ti ngangu” wa alondo, na tongana nyen lo ga ti ‘komande na kota ngangu ti komande’?

9, 10. Tongana nyen prophétie so atene royaume ti Alexandre ayeke gue pepe na ahale ti lo aga tâ tene?

11. Na lege wa a kangbi royaume ti Alexandre “na mbage ti pupu osio ti yayu”?

12, 13. (a) Tongana nyen aroyaume osio so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec akiri aga gi use? (b) Molongo ti agbia wa Séleucus aleke na Syrie?

14. A leke lawa molongo ti hale ti Gbia Ptolémée na Égypte?

15. Agbia ti ngangu use wa asigigi na popo ti aroyaume osio so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti aGrec, na mandako wa ato nda ni?

16. (a) Agbia use so ayeke na mbage ti banga na ti mbongo ti zo wa? (b) Kozoni agbia wa asala kusala tongana “gbia ti banga” na “gbia ti mbongo”?

17. Zo wa akomande na sese ti Juda na tongo nda ti mandako na popo ti gbia ti banga na gbia ti mbongo?

18, 19. Tongana nyen, na ngoi so ahon, agbia use so asala mandako aleke “tene ti songo”?

20. (a) Na lege wa ngangu ti “tïtî” Bérénice awe? (b) Tongana nyen a gbu Bérénice, “ala so ague na lo,” nga na “lo so asala si lo wara ngangu”? (c) Zo wa aga gbia ti Syrie na peko ti so Antiochus II aglisa “tïtî lo,” wala ngangu ti lo?

21. (a) Zo wa ayeke “kete keke” so asigigi na “gere” ti Bérénice, nga na lege wa ‘lo luti’? (b) Tongana nyen Ptolémée III alï “na gbada ti bira ti gbia ti banga” na lo hon lo na ngangu?

22. Ptolémée III akiri na nyen na Égypte, na ngbanga ti nyen lo ‘zia ti sala bira na gbia ti banga teti ambeni ngu’?

23. Ngbanga ti nyen gbia ti banga ‘akiri na sese ti lo mveni’ na peko ti so lo lï na yâ royaume ti gbia ti mbongo awe?

24. (a) Ye nyen asi na Séleucus III? (b) Na lege wa Gbia ti Syrie Antiochus III ‘aga amu sese kue tongana ngu na ahon’ na yâ ndo ti gbia ti mbongo?

25. Na ndo wa si Ptolémée IV asala bira na Antiochus III, na a zia nyen na ‘tïtî” gbia ti mbongo ti Égypte?

26. (a) “Aturugu mingi mingi” ti zo wa si gbia ti mbongo ague na ala na bira so asala na Raphia, na atene ti mbele ti siriri so ala te na ndo so ayeke nyen? (b) Na lege wa Ptolémée IV ‘awara ngangu dä pepe’? (c) Zo wa aga gbia ti mbongo na pekoni?

27. Na lege wa gbia ti banga akiri “na nda ti mbeni ngu oko oko” ti kamata mbeni ndo so Égypte amu?

28. Aye ti wusuwusu wa pendere gbia ti mbongo ayeke na ni la ni?

29, 30. (a) Tongana nyen “aturugu ti mbongo” atï na gbe ti bira so alondo na banga? (b) Na lege wa gbia ti banga ‘aluti na sese ti pendere’?

31, 32. Ngbanga ti nyen gbia ti banga agi lege na nda ni “ti leke tene ti songo” ti siriri na gbia ti mbongo?

33. (a) Atene so asû na yâ mbele ti siriri na popo ti Antiochus III na Ptolémée V ayeke nyen? (b) Nda ti mariage ti Cléopâtre I na Ptolémée V ayeke la ni nyen, na ngbanga ti nyen ye so aleke ni atï na ngu?

34, 35. (a) Gbia ti banga abi lë ti lo na ndo “azoa” wa? (b) Tongana nyen Rome ahunzi “ye ti zonga” ti gbia ti banga? (c) Antiochus III akui tongana nyen, na zo wa aga gbia ti banga na pekoni?

36. (a) Tongana nyen gbia ti mbongo agi lege ti tene bira angbâ ti gue na li ni, me ye nyen asi na lo? (b) Tongana nyen Séleucus IV atï, na zo wa aga na peko ti lo?

37. (a) Na lege wa Antiochus IV aye ti fa so lo yeke na ngangu ahon Jéhovah Nzapa? (b) Ye nyen bubango temple ti Jérusalem so Antiochus IV asala aga na ni?

38. Tongana nyen komandema ti aMaccabée ahunzi?

39. Ye ti nzoni wa mo wara na bingo lë na ndo Daniel 11:1-19?

[Tableau/Afoto na lembeti 228]

AGBIA NA DANIEL 11:5-19

Daniel 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I

Daniel 11:7-9 Séleucus II Ptolémée III

Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolémée IV

[Foto]

Nginza so afa Ptolémée II na wali ti lo na ndo ni

[Foto]

Séleucus I Nicator

[Foto]

Antiochus III

[Foto]

Ptolémée VI

[Foto]

Ptolémée III na azo so aga na peko ti lo asala temple ti Horus so na Edfou, na mbage ti Banga ti Égypte

[Carte/Afoto na lembeti 216 na 217]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

Atene ti “gbia ti banga” na “gbia ti mbongo” afa agbia so ayeke na mbage ti banga na ti mbongo ti sese ti azo ti Daniel

MACÉDOINE

GRÈCE

ASIE MINEURE

ISRAËL

LIBYE

ÉGYPTE

ÉTHIOPIE

SYRIE

Babylone

ARABIE

[Foto]

Ptolémée II

[Foto]

Antiochus ti Kota

[Foto]

Tênë so asû akpengba-ndia ti Antiochus ti Kota na tele ni

[Foto]

Nginza so afa Ptolémée V na ndo ni

[Foto]

Yanga-gbagba ti Ptolémée III, na Karnak, na Égypte

[Foto so amu lembeti 210 kue]

[Foto na lembeti 215]

Séleucus I Nicator

[Foto na lembeti 218]

Ptolémée I