Mbaï ti Fini

Lumière ti Yingo Asu na Proche-Orient

TENE TI NAJIB SALEM

Na kozo siècle ti ngoi ti e, lumière ti Tene ti Nzapa asu ti londo na Proche-Orient ti si na andagoro kue ti sese. Na ngoi ti siècle 20, lumière so akiri asu na mbage ti sese so mbeni. Zia mbi tene na i tongana nyen ye so asi.

A DÜ mbi na ngu 1913 na yâ gbata ti Amioun, na mbage ti banga ti Liban. A yeke la ni ndangba ngu so sese aduti kamême kpö kete nga na yâ wusuwusu pepe, teti Kozo Bira so Amu Sese Kue asungba na ngu so aga na peko. Na pekoni so bira ni ahunzi na ngu 1918, Liban, so a ba ni na ngoi ni so tongana perle wala ndo ti pendere ahon ti Proche-Orient, akiri na peko ngangu mingi na lege ti konomi na ti poroso.

Na ngu 1920, tongana ndokua ti tokuango mbeti akiri na kusala na Liban, a to nda ti wara ambeti so alondo na ambeni zo ti Liban so ayeke na akodoro wande. Na popo ti azo so, a yeke wara aita ti mama ti mbi: Abdullah, na George Ghantous. Ala sû mbeti na babâ ti ala, Habib Ghantous, âta ti mbi ti koli na mbage ti mama, na ala sala tene ti Royaume ti Nzapa na lo. (Matthieu 24:14) Gi senge fango na afon lo ti gbata ni atene ti yâ ti alettre so amolenge ti lo atokua na lo asala si a he âta ti mbi ti koli na ngia. Azo ti gbata ni akangbi tene ti wataka, so amolenge ti Habib ayeke wa babâ ti ala ti kä sese ti lo, ti vo mbeni lele, na ti gue ti fa tene.

Lumière Ato Nda ti Kangbi Tele ti Lo

Ngu oko na peko ti ye so, na ngu 1921, Michel Aboud, so ayeke la ni na Brooklyn, na gbata ti New York na États-Unis, akiri na Tripoli na Liban. Lo ga la ni mbeni Wamandango Bible, tongana ti so a hiri la ni na aTémoin ti Jéhovah. Atä so mingi ti akamarade na azo ti sewa ti Ita Aboud ayeda pepe na tokua ti Bible, akoli use so azo ahinga ala mingi ayeda na ni: mbeni wafango senda-mati, Ibrahim Atiyeh, na mbeni wanganga ti kaïngo kobela ti pembe, Hanna Shammas. Biani, wanganga Shammas, azia da ti lo na kete ndokua ti lo ti kaïngo kobela ti tene a sala abungbi ti Chrétien dä.

Mbi de la ni gi kete molenge na ngoi so Ita Aboud na Ita Shammas asala vizite na gbata ti Amioun, ndo so mbi yeke dä. Vizite ti ala asala ngangu na ndo ti mbi mingi, na mbi to nda ti gue na tele ti Ita Aboud ti fa tene. Teti angu 40, e use kue e sala kusala ti fango tene legeoko, juska na kuâ ti Ita Aboud na ngu 1963.

Na popo ti ngu 1922 na ngu 1925, lumière ti tâ tene ti Bible akangbi tele ti lo mingi na yâ akete kodoro ti mbage ti banga ti Liban. Azo so wungo ti ala ayeke 20 ti si na 30 ayeke bungbi ti sala lisoro na ndo Bible na yâ da ti ambeni zo, tongana da ti e na Amioun. Amokonzi ti lege ti vorongo atokua amolenge ti sala wuluwulu na pikango na ndo ti a-boîte ti wen, ti sala tene na kongo na ti dekongo si a buba yâ ti abungbi ti e; tongaso, na ambeni ngoi, e yeke sala bungbi na yâ ti gbako ti keke ti pin.

Tongana mbi de pendere, wâ ti mbi na yâ kusala ti fango tene, nga na guengo na abungbi ti Chrétien kue, asala si a mu na mbi iri ti Timothée. Wayinda ti ekole amu yanga na mbi ti zia lege ti gue na ye so lo hiri ni “abungbi so.” Tongana mbi ke, a tomba mbi na ekole.

Fango Tene na yâ Asese so A Sala Tene ni na yâ Bible

Ngoi kete na peko ti batême ti mbi na ngu 1933, mbi to nda ti sala kusala ti pionnier, tongana ti so aTémoin ti Jéhovah ayeke hiri kusala ti fango tene na ngoi kue. Atä so wungo ti e ayeke gi kete na ngoi ni so, e fa tene gi pepe na mingi ti akete kodoro ti mbage ti banga ti Liban, me nga e si na Beyrouth na avaka ti lo, nga juska na mbage ti mbongo ti Liban. Na yâ ti akozo ngu so, mingi ni e yeke gue na gere wala na ndo ti lele, tongana ti so Jésus Christ na adisciple ti lo ti kozo siècle asala.

Na ngu 1936, Yousef Rahhal, mbeni Témoin ti Liban so asala angu mingi na États-Unis ti Amérika, akiri na Liban teti mbeni vizite. Lo ga na akungba ti sonorisation na a-phonographe (masini ti dikongo sembe ti bia) use. E leke akungba ti sonorisation ni na yâ ti mbeni kutukutu, marque Ford, ti ngu 1931, na e gue na tambela na yâ Liban na Syrie kue, na guengo na tokua ti Royaume na ayongoro ndo. A lingbi ti mä ago so asigigi na yâ masini ni na ando so ayo ahon akilomètre bale oko. Azo ama na ndo li ti ada ti ala ti mä ye so ala fa pekoni tongana ago so alondo na yayu. Ala so ayeke na yaka azia kusala ti ala, na ala pusu ndulu ti mä.

Mbeni oko ti andangba tambela ti mbi na Yousef Rahhal ayeke ti gue na Alep, na Syrie, na yâ hiver ti ngu 1937. Kozoni si lo kiri na États-Unis ti Amérika, e gue nga na tambela na Palestine. Na ndo so, e sala vizite na agbata ti Haïfa na Jérusalem, nga na akete kodoro ni. Oko ti azo so e tingbi na ala ayeke Ibrahim Shehadi, so mbi hinga lo nzoni kozo na lege ti alettre so e tokua na popo ti e. Ibrahim ague na li ni mingi na yâ hingango ye ti lo na ndo Bible, a sala si na ngoi ti vizite ti e so, lo to nda ti mu mbage legeoko na e na kusala ti fango tene da na da.​—Kusala 20:20.

Mbi yeke nga la ni na kota nzala ti tingbi na wafango ye Khalil Kobrossi, mbeni Catholique so agbu tene ti vorongo ti lo ngangu, na so amanda Bible na aTémoin ti Jéhovah na lege ti ambeti so a tokua na lo. Tongana nyen lo wara adresi ti aTémoin ti Liban? Biani, na yâ ti mbeni magazin na Haïfa, wakango ye ni azia ambeni kungba ti Khalil na yâ ti kugbe-mbeti so lo suru ni na yâ ti mbeni oko ti ambeti ti aTémoin ti Jéhovah. Na ndo ti kugbe-mbeti so, adresi ti e ayeke dä. E sala pendere lisoro legeoko; na pekoni, na ngu 1939, lo ga na Tripoli ti wara batême.

Na ngu 1937, Petros Lagakos na wali ti lo asi na Tripoli. Na yâ angu so aga na pekoni, e ota kue e fa tene na kota mbage ti Liban na Syrie, na guengo na yanga-da ti azo ti fa tokua ti Royaume. Na ngoi so Ita Lagakos akui na ngu 1943, aTémoin ague na lumière ti yingo na yâ mingi ti agbata na akete kodoro ti Liban, ti Syrie, na ti Palestine. Ngoi na ngoi, ndulu na azo 30 na popo ti e ayeke to nda ti kusala ni hio na mungo kutukutu wala bus na ngbonga ota ti ndapelele ti gue ti fa tene na ando so ayo mingi.

Na yâ ti angu 1940, Ibrahim Atiyeh asû peko ti Tour ti Ba Ndo na yanga ti Arabe. Na pekoni, mbi yeke sû peko ti périodique ni na maboko, si asigigi ambeti osio, na mbi tokua ni na aTémoin na Palestine, na Syrie, nga na Égypte. Na a lâ ni so, na ngoi ti Use Bira so Amu Sese Kue, a kanga lege ngangu mingi na kusala ti e, me e ngbâ lakue ti ba peko ti azo kue so ayekia tâ tene ti Bible na Proche-Orient. Mbi mveni mbi sû akete carte ti agbata ni na ti akete kodoro so angoro ni, na e leke ti si na ala ti fa na ala nzo tene.

Na ngu 1944, na ngoi so Use Bira so Amu Sese Kue angbâ lakue ti gue na li ni ngangu, mbi sala mariage na Évelyne, molenge-wali ti fon mbi na yâ kusala ti pionnier, Michel Aboud. Na nda ni, e wara amolenge ota: molenge ti wali oko, na amolenge ti koli use.

Salango Kusala na Tele ti Amissionnaire

Ngoi kete na peko ti hunzingo ti bira ni, akozo missionnaire so awara kota mbeti na ekole ti Guiléad asi na Liban. Ye ti pekoni ayeke so a zia na sese kozo kongregation ti Liban, na a hiri mbi ti ga serviteur ti groupe. Na pekoni, na ngu 1947, Nathan H. Knorr na sécrétaire ti lo, Milton G. Henschel, asala vizite na Liban, na ala mu atene ti kpengbango zo mingi na aita. Ngoi kete na pekoni, ambeni missionnaire aga, na ala mu maboko mingi na e ti leke kusala ti e ti fango tene na ti mu li ni na abungbi ti kongregation.

Na ngoi ti mbeni oko ti atambela ti e na mbeni yongoro ndo na Syrie, e tingbi na kangango lege so alondo na mbeni kota-bua ti ndo ni. Lo bi tene na li ti e so e yeke kangbi ye so lo hiri ni ambeti so amaï Tene ti mabe na ti poroso ti aJuif. Kozoni na ngu 1948, ti he e na ngia, bungbi ti amokonzi ti lege ti vorongo ahiri e “aCommuniste.” Na ngoi ni so, a gbu e na a hunda tene na e teti angbonga use; na e wara lege ti fa tene ti témoin nzoni mingi.

Na nda ni, wafango ngbanga so amä tene ti ngbanga ni atene: “Atä so mbi hiri deba sioni na ndo kua-yanga ni [ti sala tene ti kota-bua ni na lege ti fä] so abi atene na li ti i, a lingbi mbi kiri singila na lo teti so lo mu lege na mbi ti tingbi na i na ti mä tene na ndo afango ye ti i.” Na pekoni, lo hunda pardon teti ye ti sioni so a sala na e.

Tongana mbi yeke gue na Beyrouth na bus angu bale oko na pekoni, mbi to nda ti sala lisoro na mbeni koli so aduti na tele ti mbi, mbeni wandara na yâ kode ti fango yaka. Na peko ti ambeni penze-ngbonga so lo mu ti mä atene ti mabe ti e, lo tene so lo mä mara ti tene tongaso awe na yanga ti mbeni kamarade ti lo na Syrie. Kamarade ni ayeke zo wa? Wafango ngbanga so amä tene ti e angu bale oko kozoni!

Na yâ angu 1950, mbi sala vizite na aTémoin na Iraq na mbi mu mbage legeoko na ala na yâ kusala ti fango tene da na da. Mbi gue nga na atambela mingi na Jordanie nga na Cisjordanie. Na ngu 1951, mbi yeke oko ti aTémoin osio so ague na Bethléhem. E sala Matanga ti Kui ti Seigneur na ndo so. Kozoni, gi na lango ni so, ala kue so aga teti ngoi so amu bus na ague na Ngu ti Jourdain, na kâ azo 22 awara batême tongana fä ti mungo tele ti ala na Jéhovah. Na ndo kue so e wara kangango lege dä, fade e yeke tene: “E ga ti fa na i so mbeni oko ti amolenge ti i ti koli so a dü lo la ni ge ayeke ga ande Gbia na ndo ti sese kue! Ngbanga ti nyen i sala ngonzo? A lingbi i duti na ngia!”

Fango Tene na yâ Aye ti Ngangu

Mingi ni, azo ti Proche-Orient ayeke na nzoni bê, ala yeke na tâ bê-ti-molenge, na ala yeke na bibe ti yamba agene. Mingi ti azo ni amä tokua ti Royaume ti Nzapa na nzala ni. Biani, ye oko alingbi pepe ti dë bê ti zo ahon ti hinga so na yâ ngoi kete zendo so ti Mbeti ti Nzapa ayeke ga tâ tene: “Fade Nzapa mveni ayeke na [azo ti lo]. Nga fade lo mbô ngule kue na lê ti ala, na fade kui ayeke mbeni pepe, fade mua wala wuluwulu wala pasi ayeke mbeni pepe. Angbele ye ahon awe.”​—Apocalypse 21:3, 4, NW.

Mbi ba so mingi ti azo so akanga lege na e ahinga nzoni pepe kusala ti e, nga na tokua so e yeke fa. Amokonzi ti lege ti vorongo ti Chrétienté asala kue ti fa e na gbele azo na mbeni lege so ayeke sioni! Ni la, na ngoi ti bira so asungba na popo ti azo ti kodoro ti Liban na ngu 1975, na so aninga ahon angu 15, aTémoin awara akpale mingi.

Na mbeni lâ, mbi yeke manda Bible na mbeni sewa so ayeke gue kozoni lakue na da ti nzapa. Nzoni guengo na li ni ti ala na mandango atâ tene ti Bible amu ngonzo na bê ti amokonzi ti lege ti vorongo ni. Ye so asi na pekoni ayeke so, na mbeni bï, mbeni bungbi ti vorongo ti ndo ni apusu azo ti lo ti buba magazin ti sewa ni, na ala gbi akungba ti kango ni so ngele ni ahon même adollar 10 000, U.S. (ndulu na 7 000 000 CFA). Na oko bï ni so, ala ga, ala gbu mbi na ngangu na ala hon na mbi. Ye oko, mbi wara lege ti sala lisoro na mokonzi ti ala, na mbi fa na lo so tongana fade ala yeke atâ Chrétien, ka ala yeke sala ye ti sioni tongaso pepe. Na mango tene so, lo mu yanga ti tene kutukutu ni aluti na lo tene na mbi ti sigigi.

Na mbeni ngoi nde, ambeni turugu osio so asala kusala na lingo nde na aturugu ti Letäa agbu mbi na ahon na mbi na ngangu. Na pekoni so ala sala atene ti ngangu mingi na mbi, mokonzi ti ala, so atene fade ni yeke fâ mbi na ngombe, agbian bibe ti lo biaku tongaso, na ala zi mbi. Use na popo ti ala ayeke fadeso na da ti kanga teti fango zo na nzi, na tanga ti ala use a fâ ala na ngangu awe.

Ambeni Lege Nde ti Fa Tene ti Témoin

Fani mingi, mbi wara lege ti tambela na lapara, ti londo na kodoro oko ti gue na mbeni nde. Mbeni lâ, na ngoi ti mbeni tambela na lapara, ti londo na Beyrouth ti gue na États-Unis ti Amérika, mbi duti na tele ti Charles Malek, mbeni ngbele gbenyon gbia so aba tene ti kusala na akodoro wande. Lo dengi mê nzoni, na kiringo singila teti aversê oko oko so mbi diko na lo na yâ ti Bible. Na nda ni, lo tene so lo gue la ni na mbeni ekole na Tripoli na ndo so wafango ye na lo ayeke Ibrahim Atiyeh, koli so kogara ti mbi ti koli afa tâ tene ti Bible na lo ti fani kozo! Pakara Malek atene so Ibrahim afa la ni na lo ti yekia Bible.

Na ngoi ti mbeni tambela nde na lapara, mbi duti na tele ti mbeni kota zo ti Palestine so asala kuâ na Bendo ti Gigi. Mbi wara lege ti fa na lo nzo tene ti Royaume ti Nzapa. Na nda ni, lo fa na mbi sewa ti ita ti lo ti koli na New York, na mbi sala vizite na ala kâ fani mingi. Mbi yeke nga na mbeni sewa so asala kua na ndokua ti Bendo ti Gigi na New York. Mbeni lâ, mbi sala vizite na lo na yâ biröo ti lo teti ngbonga ota; na ngoi ni so, mbi wara lege ti fa tene ti témoin na lo na ndo Royaume ti Nzapa.

Fadeso, mbi yeke na ngu 88, na mbi lingbi lakue ti mu mbage na yongo akungba ti kongregation. Wali ti mbi, Évelyne, angbâ lakue ti sala na Jéhovah na tele ti mbi. Molenge ti mbi ti wali asala mariage na mbeni surveillant so ague na ndo nde nde na popo ti aTémoin ti Jéhovah, na so fadeso ayeke sala kusala tongana mbeni ancien na yâ mbeni kongregation na Beyrouth. Molenge ti ala ti wali ayeke nga mbeni Témoin. Tanga ti molenge ti e ti koli na wali ti lo ayeke aTémoin, na molenge ti ala ti wali ayeke nga na yâ tâ tene. A du ti kozo ti amolenge ti e ti koli, e yôro na yâ bê ti lo mabe ti Chrétien, na mbi yeke na beku so na mbeni lâ, fade lo yeke yeda na ni.

Na ngu 1933, a hiri mbi ti sala kusala tongana pionnier, kozo pionnier ti Proche-Orient. Mbi lingbi pepe ti wara mbeni ye nde ti nzoni ahon ti sala na fini ti mbi, gi ti sala na Jéhovah tongana pionnier teti angu 68 so kue. Na mbi leke na bê ti mbi ti ngbâ lakue ti tambela na yâ lumière ti yingo so lo mu.

[Foto na lembeti 23]

Najib na ngu 1935

[Foto na lembeti 24]

Na tele ti mbeni kutukutu na haut-parleur na yâ ahoto ti Liban, na ngu 1940

[Afoto na lembeti 25]

Ti londo na gati ti gue na koti, a to nda ni na nduzu ti ga na gbe ni: Najib, Évelyne, molenge ti ala ti wali, Ita Aboud na kozo ti amolenge ti Najib ti koli, na ngu 1952

Na gbe ni (na kozo rang): Aita Shammas, Knorr, Aboud na Henschel na da ti Najib, na Tripoli, ngu 1952

[Foto na lembeti 26]

Najib na wali ti lo, Évelyne