“Mbi Zia Tene ti Mbi na Tïtî César!”

GBÂ ti azo agbu mbeni koli so ayeke na ye ti batango tele pepe, na ala to nda ti pika lo. Ala bi bê so lo lingbi na kuâ. Gi na ngoi so a ba a tene azo ni ayeke gue ti fâ lo, aturugu asi na ala sala ngangu kue ti gboto lo na gbe ti gbâ ti azo ti salango ngangu so. Koli ni ayeke bazengele Paul. Azo so asala ngangu na lo ayeke aJuif so asala ngangu kue ti kanga lege na fango tene ti Paul, na so abi tene na li ti lo, ala tene lo sala si temple aga sioni. Azo so azi lo na yâ ye ti ngangu so ayeke aturugu ti Rome, so Claude Lysias, komanda ti ala ayeke na li ti ala. Na yâ wusuwusu so asi, a gbu Paul tongana mbeni zo ti sioni.

Tanga ti achapitre mbasambala ti buku ti Kusala asala tene ti tondo ti fango ngbanga so ato nda ni na gbungo lo so. Gbungo nda ti aye so asi na Paul na gbele ngbanga, atene so a bi na li ti lo, atene ti lo na gbele ngbanga, nga tene kete na ndo lege ti sengo zo ti aRomain na lege ti ndia, ayeke sala si e gbu nda ti achapitre so nzoni ahon.

Na Kanga na Gbe ti Claude Lysias

Akusala ti Claude Lysias aba nga tene ti batango si aye atambela nzoni na Jérusalem. Zo so ayeke na li ti lo, so ayeke gouverneur Romain ti Judée, ayeke na ndo ti lango ti lo na Césarée. A lingbi ti ba salango ye ti Lysias na mbage ti Paul tongana mungo maboko na mbeni zo so a sala ngangu na lo, nga tongana gbungo mbeni zo so aga na wusuwusu. Salango ye ti aJuif apusu Lysias ti gue na zo ti kanga ti lo ni na yâ avaka ti aturugu na Tour Antonia.​—Kusala 21:27–22:24.

A lingbi Lysias ahinga ye so Paul asala. Na yâ aye so asi kirikiri, lo manda ye oko pepe. Tongaso, sân tene lo mu yanga ti tene a ‘hunda Paul na nda ti tene ti lo na lege ti pika lo na chicotte, tongaso lo lingbi hinga teti nyen azo ni adekongo na li ti Paul tongaso.’ (Kusala 22:24) A yeke la ni kode so a yeke sala na kusala ti ga na azo ti kengo ndia, angba, nga na ambeni senge zo nde ti fa na gigi ye so ala sala. Peut-être chicotte ni (flagrum) amu lege ti sala tongaso, me a yeke la ni mbeni ye ti kusala so amu mbito mingi na zo. A zia na tele ti ambeni chicotte ni, alê ti wen so aluti na zingiri. Ambeni chicotte ni nde ayeke akamba ti poro ti nyama so a kanga na tele ni abio na alê ti wen. Ala yeke sala si zo awara kota kä, na surungo mi ti tele ti lo si yâ ni azi kirikiri.

Na ndo so, Paul afa na gigi so lo yeke na a-droit so amu na azo ti Rome. A lingbi pepe ti pika na chicotte mbeni zo ti Rome so a de ti fâ ngbanga pepe na ndo lo; tongaso, tene ti Paul na ndo a-droit ti lo asala kusala fade fade. Ti sala sioni wala ti se mbeni zo ti kodoro ti Rome alingbi ti ga na turugu ti kota kamba ti Rome so asala ye so, ti glisa ndo ti kusala ti lo. E hinga awe ngbanga ti nyen, ti londo na ngoi ni so, a sala ye na mbage ti Paul tongana mbeni zo ti kanga so ayeke pepe tongana tanga ti azo ti kanga ni, so alingbi ti yamba azo na ndo ti lo.​—Kusala 22:25-29; 23:16, 17.

Teti lo mä na bê pepe na atene so a bi na li ti Paul, Lysias ague na Paul na gbele Sanhédrin ti gi nda ti tene ti wusuwusu so asi. Me Paul atingo wâ na mbeni dengo gaba tongana lo tene so a yeke fâ ngbanga na ndo lo ngbanga ti tene ti londongo ti awakinda. Kota ti dengo gaba ni asala si Lysias aduti na mbito ti tene ala sala sioni na Paul, na Lysias akiri ahunda ti tene a gboto lo na popo ti aJuif so ayeke na kota ngonzo.​—Kusala 22:30–23:10.

Lysias aye pepe ti tene a bi na li ti lo tene ti fango mbeni Romain. Tongana lo mä tene ti mbeni pialo so a leke teti fango Paul, lo mu yanga fade fade ti tene a gue na Paul juska na Césarée. Ndia ahunda ti tene na ngoi so a yeke tokua azo ti kanga na akota zo ti fango ngbanga, a lingbi a tokua na tele ti ala nga atondo so andu tene ti fango ngbanga ti ala. A yeke sû na yâ atondo so, aye ti peko ti atene so a mu kozoni, anda ti tene ti ye so a sala, nga bango ndo ti wagingo nda ti aye ni na ndo tene ti ngbanga ni. Lysias asû na mbeti so ‘a klame Paul ngbanga ti tene ti Ndia ti aJuif, me tene ayeke na li ti lo pepe so alingbi na kui wala kanga,’ na lo hunda na azo so abi tene na li ti Paul ti gue na atene ti dema ti ala na gbele gouverneur Félix.​—Kusala 23:29, 30.

Gouverneur Félix Afâ Ngbanga Ni Pepe

Fango ngbanga ti kete mbage ti kodoro ti Rome so ayeke na gbe ti ngangu ti komande ti Félix. Lo lingbi ti sala ye alingbi na ngobo ti salango ye ti azo ti kete kodoro ni tongana lo ye, wala ti sala ye alingbi na ndia so a lu ti fango ngbanga na ndo awakengo ndia, so alingbi ti sala na kusala na ndo akota zo ti kodoro na ti yanga-ti-komande. A hinga ndia so na iri ti ordo, wala molongo ti ye. Lo lingbi nga ti sala kusala na ngangu ti fango ngbanga so a hiri ni extra ordinem, so alingbi ti sala na kusala ti fâ ngbanga na ndo kengo ndia kue. A yeke ku na mbage ti mbeni gouverneur ti mbeni kete kodoro ti Rome ti ‘ba pepe ye so a yeke sala na Rome, me ye so a lingbi a sala na ndo kue.’ Na lege so, a zia mingi ti aye na gbe ti fango ngbanga ti lo.

A hinga pepe anzene nzene tene kue so andu ndia ti Rome ti giriri, me a ba tondo ti fango ngbanga ti Paul tongana “tondo ti tapande na ndo lege ti fango ngbanga extra ordinem ti kete kodoro.” Gouverneur ni, so na tele ti lo a yeke wara awamungo wango, ayeke mä atene ti klame zo, so azo oko na oko ayeke mu. A yeke hiri zo so tene ni ayeke na li ti lo ti ga na gbele zo so aklame lo, na lo lingbi ti sala tene teti lo mveni, me a yeke na zo so amu atene ti klame ni ti fa polele afä so apusu lo ti bi tene na li ti mba ti lo. Wafango ngbanga ayeke mu mbeni sengo ndo so lo ba alingbi na ni. Lo lingbi ti mu desizion fade fade, wala ti pusu lango ti fango ngbanga ni na peko na mbeni ngoi so lo fa pepe; tongana a yeke tongaso, fade a yeke bata zo ni. Henry Cadbury, mbeni wagingo nda ti ye atene: “Kite ayeke pepe so teti lo yeke na ngangu ti sala ye so bê ti lo aye, gouverneur ni ayeke na yâ mbeni dutingo so a sala si lo lingbi ti tï na yâ ‘salango ngangu so ayeke na lege ni pepe’ nga a lingbi ti pete goro na lo ti tene lo zi tene ti klame na li ti mbeni zo, wala ti fâ ngbanga ti sioni na ndo lo, wala ti pusu fango ngbanga ti zo ni na peko.”

Kota prêtre Ananias, ambeni ancien na popo ti aJuif, na Tertullus abi tene polele na li ti Paul na gbele Félix, ala tene lo yeke “zo so asala si dengo gaba alondo na popo ti aJuif.” Ala tene lo yeke zo so amu li ni ti “secte ti azo ti Nazareth” na lo tara ti sala si temple aga sioni.​—Kusala 24:1-6.

Akozo zo so asala ngangu la ni na Paul aba ti ala atene so lo gue na mbeni Gentil so iri ti lo ayeke Trophime, na yâ sedu so a leke ni gi teti aJuif.a (Kusala 21:28, 29) Ti ba ni mbilimbili, tâ zo so adoro ndia ni, na so tene ayeke na li ti lo ayeke Trophime. Me tongana aJuif afa peko ti ye so ala tene Paul asala tongana mbeni mungo lege na dorongo ndia, a lingbi nga ti ba ni tongana mbeni kengo ndia so alingbi na ngbanga ti kuâ. Nga, a ba so Rome ayeda ti tene a fâ ngbanga ti kuâ teti kengo ndia so. Na lege so, tongana a yeke aturugu ti temple ti aJuif, me pepe Lysias, si agbu fade Paul, ka Sanhédrin alingbi ti ga na lo na ngbanga na ti fâ ngbanga ti lo sân tene.

A-Juif atene ye so Paul ayeke fa ayeke pepe lege ti vorongo ti Judaïsme, wala lege ti vorongo so ndia ayeda na ni (religio licita). Nde na so, a lingbi a ba ni tongana mbeni ye so ague nde na ndia, na même so nda ni ayeke ti kinda yanga-ti-komande.

Ala tene nga so Paul “asala si dengo gaba alondo na popo ti aJuif kue na lê ti sese kue.” (Kusala 24:5) A de ti ninga mingi pepe, togbia Claude abi tene na li ti aJuif ti Alexandrie, lo tene ala yeke “sala si mbeni kota kobela ayeke mu ndo lê sese kue.” Kamba so ayeke na popo ni apika bê ti zo. Wasungo-mbaï A. N. Sherwin-White afa so “tene ni ayeke mbilimbili mara ti tene so a yeke bi ka na li ti mbeni Juif na ngoi ti komandema ti Claude wala na tongo nda ti komandema ti Néron. A-Juif ayeke tara ti pusu gouverneur ni ti ba kusala ti fango tene ti Paul tongana mbeni ye so ayeke sala si awusuwusu aga na popo ti aJuif kue ti kodoro-togbia ni. Ala hinga so agouverneur ayeke la ni ndulu pepe ti bi zo na kanga ngbanga ti asenge tene so andu vorongo, na tongaso ala tara ti gbian nda ti tene ti klame ni so andu gi vorongo, ti ga mbeni nda ti tene so andu aye ti poroso.”

Paul asala tene teti lo mveni na fango atene ni oko na oko. ‘Mbi ga na wusuwusu oko pepe. Tâ tene, mbi yeke na yâ ye so ala hiri ni “secte,” me ti salango ni ahunda nga ti bata akode ti ndia ti aJuif. Ambeni Juif ti Asie asala la ni si wusuwusu aba gigi. Tongana ala yeke na mbeni tene ti klame, a lingbi ala duti dä ti fa tene ni.’ Paul abungbi mbilimbili atene ti klame ni si aga gi mbeni tene ti dengo gaba ti aJuif na ndo vorongo, mbeni tene so Rome ayeke pepe na ngangu na ndo ni. Na salango hange ti zia pepe ngonzo na bê ti aJuif so ayeke azo ti kpengba-li awe, Félix akaï fango ngbanga ni, na lo pusu ni na peko. A lingbi ti tene so a sala si a yeke duti ande ngangu ti fâ ngbanga ni. A zia Paul pepe na tïtî aJuif, so atene ala yeke na ngangu ni, nga ndia ti Rome afâ ngbanga pepe na ndo lo, na a zi nga lo pepe. A lingbi pepe ti pusu Félix na ngangu ti fâ ngbanga, nga nde na so lo ye ti ga nzoni na lê ti aJuif, mbeni nda ti tene nde ayeke dä so apusu Félix ti fâ ngbanga ni hio pepe: lo ye fade si Paul apete goro na lo.​—Kusala 24:10-19, 26.b

Kota Kpale na Gbe ti Porcius Festus

Ngu use na pekoni, na singo ti Porcius Festus, fini gouverneur ni, aJuif na Jérusalem akiri na atene so ala bi na li ti Paul, na ala hunda ti tene a zia Paul na gbele fango ngbanga ti ala. Me Festus akiri tene na ngangu: “A yeke lege ti aRomain pepe ti zia zo so tene ayeke na li ti lo na tïtî azo so aklame lo juska lo ba ala lê na lê, na lo wara lege ti kiri tene teti ye so ala klame lo dä.” Wasungo-mbaï Harry W. Tajra atene: “Festus aba fade fade so bungbi ti ambeni zo ayeke leke ti fâ ngbanga so ayeke na lege ni pepe na ndo mbeni zo ti Rome.” Tongaso, a hunda na aJuif ti gue na tene ti ngbanga ti ala na Césarée.​—Kusala 25:1-6, 16.

Kâ, aJuif atene so ‘a lingbi Paul angbâ na fini pepe,’ ye oko, ala fa tene oko pepe so amu lege ti yeda na ni, na Festus ahinga so Paul asala ye oko pepe so alingbi na kui. Festus atene na mbeni kota zo nde so “tene so ala zia na li ti Paul ayeke gi tene ti lege ti sambela ti ala mveni na ti mbeni Zo Jésus so akui awe, so Paul atene Lo yeke na fini.”​—Kusala 25:7, 18, 19, 24, 25.

A yeke polele so Paul ayeke na tene na li ti lo pepe so andu poroso, me na yâ dengo gaba ni, so andu lege ti vorongo, aJuif atene peut-être so gi da-ngbanga ti ala oko si ayeke na ngangu ti fâ mara ti ngbanga tongaso. Fade Paul ayeke gue na Jérusalem teti fango ngbanga ti aye so? Festus ahunda na Paul wala lo ye ande ti sala tongaso, me biani, ye so lo hunda ayeke na lege ni pepe. Ti kiri na Jérusalem na ndo so azo ti klame lo ayeke ga awafango ngbanga aye ti tene so a yeke zia ande Paul na tïtî aJuif. Paul atene: “Mbi yeke luti na gbele ngende ti ngbanga ti César, a lingbi a fâ ngbanga ti mbi na ndo so; mbi sala sioye na aJuif pepe . . . Zo oko alingbi zia mbi na tïtî ala pepe. Mbi zia tene ti mbi na tïtî César!”​—Kusala 25:10, 11, 20.

Mara ti tene tongaso, tongana a sigigi na yanga ti mbeni Romain, ayeke kaï fango ngbanga kue na mbeni kete kodoro ti Rome. Droit ti lo ti zia tene na tïtî kota da-ngbanga ti Rome (provocatio) ayeke “tâ na lege ni, ayeke kota ye, na ayeke sala kusala.” Tongaso, na pekoni so lo sala lisoro na awamungo wango ti lo na ndo anzene nzene ye kue so angoro tene ni, Festus atene: “Mo zia tene ti mo na tïtî César awe; fade mo gue na César.”​—Kusala 25:12.

Festus ayeke la ni na ngia ti zi maboko na tele ti Paul. Tongana ti so lo tene na Hérode Agrippa II alango kete na pekoni, tene ti ngbanga ni asala si lo gi bê ti lo mingi. Tongaso, a lingbi Festus aleke mbeni tene na ndo ngbanga ni ti tokua na togbia ni, me ti Festus, atene ni andu aye so akpengba mingi ti ndia ti aJuif, na so a yeke ngangu ti gbu nda ni. Ye oko, Agrippa ahinga aye mingi na ndo mara ti atene tongaso; ni la, tongana lo fa na gigi nzala ti lo teti tene ni, a hunda na lo fade fade ti sû kozo mbeti ti lettre ni. Teti lo lingbi pepe ti gbu nda ti fango ye ti Paul na gbele Agrippa, Festus atene na kongo: “Paul, mo yeke buba; hingango mbeti mingi ti mo so asala si mo ga buba awe.” Me Agrippa agbu nda ni pendere mingi. Lo tene: “Na yâ ngoi kete mo yeke gue na mbi ti ga mbeni Chrétien.” Atä bibe ti ala ayeke la ni tongana nyen na ndo afango ye ti Paul, Festus na Agrippa ayeda so Paul ayeke na tene na li ti lo pepe, na a lingbi fade ti zi lo tongana lo zia tene ti lo na tïtî César pepe.​—Kusala 25:13-27; 26:24-32.

Hunzingo ti Mbeni Tambela ti Fango Ngbanga

Na singo ti lo na Rome, Paul ahunda ti ba akota zo ti aJuif, pepe gi ti fa tene na ala, me nga ti hinga ye so ala mä na ndo lo. Ye so alingbi peut-être ti fa na gigi mbeni ye na ndo abibe ti azo so abi tene na li ti lo. A yeke la ni na yâ salango ye ti ayanga-ti-komande ti Jérusalem ti gi mungo maboko na mbage ti aJuif so ayeke aRomain na yâ fango ngbanga ti atene so a bi na li ti mbeni zo, me Paul amä so ala wara tene oko pepe so andu lo. Tongana lo yeke ku lâ ti fango ngbanga ti lo, a mu lege na Paul ti wara da ti luema, nga ti fa tene na liberté. Mara ti be-nzoni tongaso, so a sala na Paul, aye peut-être ti fa so na lê ti azo ti Rome, Paul ayeke na tene na li ti lo pepe.​—Kusala 28:17-31.

A bata Paul na kanga teti angu use na ndo ni. Ngbanga ti nyen? Bible afa tene dä pepe. A yeke bata ka zo so ahunda ti tene a ba tene ti fango ngbanga ti lo, juska na ngoi so azo ti klame lo aga ti fa atene ti ala, me peut-être aJuif ti Jérusalem, na hingango wokongo ti ala na yâ tene ti ngbanga so, aga lâ oko pepe. Peut-être lege ti nzoni ahon ti bata Paul si lo duti kpo a ninga ayeke ti ga pepe. Atä ye so asi na pekoni, a ba so Paul aluti na gbele Néron, a fa so tene ayeke na li ti lo pepe, na a zi lo na nda ni na da ti kanga si lo kiri na yâ kusala ti lo ti missionnaire, na ye so kue asi ndulu na ngu oku na pekoni so a gbu lo.​—Kusala 27:24.

Teti mbeni ngoi so aninga, awato ti tâ tene “alu ndia ti kirikiri ti sala sioni” ti kanga lege na kusala ti fango tene ti aChrétien. A lingbi ye so adö bê ti e pepe. Jésus atene: “Tongana ala sala ye ti ngangu na mbi, fade ala sala ye ti ngangu na i nga.” (Psaume 94:20; Jean 15:20, NW) Ye oko, Jésus adë bê ti e nga so fade e yeke wara lege ti fa nzo tene na ndo lê sese kue. (Matthieu 24:14) Na lege so, legeoko tongana ti so bazengele Paul aluti na gbele salango ngangu na kangango lege, aTémoin ti Jéhovah nga laso ‘ayeke bata nzo tene na ayeke zia gere ni na lege ti ndia.’​—aPhilippien 1:7, NW.

[Akete Tene na Gbe Ni]