Aye so amû maboko ti tene amara amä “tënë ti Jéhovah so a fa ni”
“Proconsul ni . . . [a]ga mbeni zo so amä na bê, teti bê ti lo adö na tënë ti Jéhovah so a fa ni.”—KUS. 13:12.
KIRINGO TËNË TI MO AYEKE SO WA?
Tongana nyen la Siriri ti Rome amû lege na adisciple ti Jésus ti fa tënë?
Sarango voyage nzoni na ngoi ti akozo Chrétien, a mû maboko na ala tongana nyen? Yanga ti Grec amû nga maboko na ala tongana nyen?
Ndia ti Rome amû maboko na aChrétien tongana nyen? So aJuif akangbi na yâ ti gbâ ti akodoro amû maboko na aChrétien tongana nyen?
1-3. Ngbanga ti nyen a yeke lani kete ye pëpe na adisciple ti Jésus ti fa nzoni tënë na “amara kue”?
JÉSUS CHRIST amû na adisciple ti lo kota kua ti sarango ni. Lo mû yanga na ala, lo tene: “Ala gue, ala sara si azo na popo ti amara kue aga adisciple.” Tongana ala sara kua so, a yeke sara si ‘a yeke fa nzoni tënë ti royaume na ndo ti sese kue so azo ayeke dä tongana mbeni tënë ti témoin ndali ti amara kue.’—Mat. 24:14; 28:19.
2 Adisciple ti Jésus aye lo nga ala ye nzoni tënë. Ye oko, peut-être ala hunda tere ti ala wala tongana nyen la ala yeke sara kua so lo mû na ala so. Kozo ni kue, ala yeke nga mingi ape. Nga, a fâ Jésus awe, lo so ala fa lo na azo atene lo yeke Molenge ti Nzapa. A bâ adisciple ti lo tongana azo so “amanda mbeti pëpe na ala yeke asenge zo”. (Kus. 4:13). Me, a lingbi ala fa mbeni tënë so ague nde na afango ye ti akota zo ti nzapa ti aJuif so azo ane ala mingi na so amanda ye a sara angu mingi awe na ndo ti angobo ti aJuif. Na yâ ti kodoro ti adisciple ni wani, azo ane ala pëpe na peut-être ala yeke gi bê ti ala wala azo ayeke mä ala ande na yâ ti kodoro-togbia ti Rome so ayeke ngangu mingi.
3 Na ndo ni, Jésus atene lani na adisciple ti lo so azo ayeke ke ala, ayeke sara ye ti ngangu na ala nga ayeke fâ ambeni na popo ti ala (Luc 21:16, 17). Azo ayeke kä ala, aprophète ti wataka ayeke bâ gigi nga kpengo ndia pëpe ayeke wu mingi (Mat. 24:10-12). Ala yeke sara tongana nyen ti fa tënë “na ambage ti sese so ayeke tâ yongoro”? (Kus. 1:8). Peut-être akpale so asara si ala gi bê ti ala mingi.
4. Tongana nyen la kua ti fango tënë ti adisciple na ngoi ti akozo Chrétien ague na li ni?
4 Atâa aye wa la peut-être adisciple ni agi bê ti ala dä, ala fa nzoni tënë mingi na Jérusalem, na Samarie nga na ambeni kodoro. Atâa so adisciple ni awara akpale, na yâ ti ngu 30, a yeke ‘fa lani nzoni tënë na création kue so ayeke na gbe ti yayu’ nga nzoni tënë ni ayeke ‘lë lengo na ayeke maï gi maïngo na yâ ti dunia mobimba’. (aCol. 1:6, 23). Na tapande, tënë so Paul atene nga na ye so lo sara na zoa ti Chypre, a sara si Sergius Paulus, proconsul ti Rome, “[a]ga mbeni zo so amä na bê, teti bê ti lo adö na tënë ti Jéhovah so a fa ni.”—Diko Kusala 13:6-12.
5. (a) Tënë wa la Jésus atene na adisciple ti lo? (b) Tënë wa la mbeni mbeti ti mbaï afa na ndo ti ngoi ti akozo Chrétien?
5 Adisciple ti Jésus ahinga so ala lingbi pëpe ti fa tënë na yâ ti dunia kue na ngangu ti ala wani. Jésus atene na ala so lo yeke na tere ti ala nga yingo vulu ayeke mû maboko na ala (Mat. 28:20). Ambeni ye so asi na ngoi ni kâ amû nga lege na adisciple ni ti fa tënë ti Royaume. Mbeni mbeti ti mbaï afa so peut-être ngoi ti akozo Chrétien ayeke lani mbeni nzoni ngoi ndali ti aChrétien ti komanse ti fa tënë nga na peko ni aChrétien apensé so Nzapa la aleke lege na ala.
6. (a) Nyen la e yeke bâ na yâ ti article so? (b) Nyen la e yeke bâ na yâ ti article ti peko?
6 Bible afa pëpe aye kue so Nzapa asara na ngoi ti akozo Chrétien ti sara si kua ti fango tënë ague na li ni. E hinga so Jéhovah aye lani ti tene awakua ti lo afa nzoni tënë me Satan aye pëpe. Na yâ ti article so e yeke bâ ambeni ye so peut-être asara si a yeke lani ngangu pëpe na akozo Chrétien ti fa tënë mingi ahon ambeni ngoi nde. Na yâ ti article ti peko, e yeke bâ ambeni ye so amû maboko na e ti fa nzoni tënë na yâ ti dunia kue.
SIRIRI TI ROME AMÛ MABOKO NA ALA TI FA TËNË
7. Siriri ti Rome ayeke nyen? Ngbanga ti nyen la a yeke lani mbeni ngoi so ayeke nde mingi?
7 Na ngoi ti akozo Chrétien, kodoro-togbia ti Rome ayeke na yâ ti mbeni ngoi ti siriri na ye so asara si a yeke lani ngangu pëpe na adisciple ti fa tënë. A iri lani ngoi ni so Siriri ti Rome, wala Pax Romana na yanga ti Latin. Na ngoi ni so, gouvernement ti Rome akanga lege na azo ti kpengba-li. A yeke tâ tënë so abira ayeke lani dä tongana ti so Jésus atene kozo awe atene ayeke si ande (Mat. 24:6). Aturugu afuti Jérusalem na ngu 70, nga azo asara akete kete bira na yâ ti afrontière ti Rome. Ye oko, teti ngu 200 tongaso, ti londo na ngoi ti Jésus, a tiri angangu bira pëpe na yâ ti akodoro ti Rome. Mbeni mbeti atene: “Lâ oko na yâ ti mbaï ti azo azo aduti na siriri aninga tongaso pëpe, nga na peko ni, azo akiri aduti na siriri na popo ti ala aninga tongaso lâ oko pëpe.”
8. Siriri ti Rome amû maboko na adisciple tongana nyen?
8 Na ngu 300 tongaso, mbeni wandara so iri ti lo ayeke Origène atene: “Tongana fade aroyaume ayeke lani mingi, ka a yeke duti ngangu ti tene fango ye ti Jésus amû yâ ti dunia kue . . . ndali ti so alingbi fade ti gbu akoli na ndo kue na ngangu ti sara kua ti turugu ti tiri ndali ti kodoro ti ala. . . . Tongaso, tongana fade siriri ayeke dä pëpe nga azo asara ye na nzoni bê pëpe na ngoi so akomanse na ngoi ti Jésus ti ga na ni, tongana nyen la fango ye so ayeke fa tënë ti siriri na so amû même lege na azo pëpe ti kiri sioni teti sioni na awato ti ala alingbi fade ti gue na li ni?” A sara ngangu na awafango tënë ti Royaume na Rome, me ala yeke lani na siriri na azo nga ala mû ngoi ti ala kue ti fa nzoni tënë na ndo kue na yâ ti ngoi ti siriri so ayeke lani na ngoi ni kâ.—Diko aRomain 12:18-21.
SARANGO VOYAGE AGA LANI NGANGU PËPE
9, 10. Nyen la asara si a yeke lani ngangu pëpe na adisciple ti voyagé na yâ ti kodoro so ayeke na gbe ti Rome?
9 Alege so azo ti Rome aleke ni amû lege na aChrétien ti gue ti fa tënë na ando nde nde. Kodoro ti Rome ayeke lani na angangu turugu, so ahinga kua ti ala nzoni, so ayeke bâ ndo lani na ndo ti azo ti Rome nga ayeke bata kodoro ni. Ti mû lege na aturugu ni ti sara avoyage ti ala hio, a lingbi a leke anzoni lege. Azo ti Rome ayeke azo so ahinga lani kua ti lekengo alege nzoni mingi. Azo ti Rome so ahinga kua ti lekengo alege aleke alege asi na akete kodoro ti Rome. Yongo ti alege ni ahon kilomètre 80000. Alege ni ahon na yâ ti agbako, na yâ ti ayando nga na yâ ti ahoto.
10 Nde na alege so azo ti Rome ayeke lani na ni, ala yeke voyagé nga lani na angö. Ala yeke voyagé na lê ti abale nga na ngu-ingo ti gue na ando so abateau ayeke luti dä na yâ ti akodoro ni kue. Alege so ala yeke mû ti voyagé lani na ni na lê ti ngu ahon 900. Tongaso, aChrétien alingbi lani ti voyagé na yâ ti akodoro kue so ayeke na gbe ti Rome. Akpale ayeke lani dä, me bazengele Paul na amba ti lo ayeke lani pëpe na bezoin ti ambeni mbeti ti mû lege na ala ti voyagé na yâ ti akodoro nde nde. A yeke hunda lani pëpe mbeti na tïtî azo so ague na yâ ti mbeni kodoro fini fini nga douane ayeke dä pëpe. Azo ti nzi ayeke kpe ti nzi ye lani ndali ti so tongana aturugu agbu ala, aturugu ni ayeke pika ala ngangu. Tongaso, azo awara akpale mingi pëpe na ngoi so ala yeke voyagé. Azo awara kpale pëpe na ngoi so ala yeke voyagé na lê ti ngu-ingo ndali ti so aturugu ti Rome ayeke lani dä ti bata ando so azo ayeke voyagé dä ti tene azo ti nzingo aye ti azo na yâ ti bateau asara sioni na ala pëpe. Atâa so fani mingi bateau atuku na Paul nga lo wara akpale na lê ti ngu-ingo, Bible atene pëpe so azo ti nzingo ye ti azo na yâ ti bateau anzi lani aye ti lo.—2 aCor. 11:25, 26.
YANGA TI KODORO TI GREC AMÛ MABOKO NA ALA TI FA TËNË
11. Ngbanga ti nyen adisciple asara kua lani na yanga ti Grec?
11 Yanga ti Grec so azo mingi ahinga ni, wala Koinè, amû maboko na aChrétien ti sara lisoro nzoni na popo ti ala na yâ ti congrégation nga ti duti beoko. Ndali ti so Alexandre ti Kota, so ayeke gbia ti Grèce, amû na ngangu gbâ ti akodoro so azo ti Rome akomande ni, azo mingi atene yanga ti Grec nga ala mä yâ ni. Tongaso, awakua ti Nzapa alingbi lani ti sara lisoro na mara ti azo nde nde kue, ye so amû lege na ala ti fa nzoni tënë na azo ni. Nga, aJuif so ayeke lani na Égypte akiri na peko ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu na yanga ti Grec. Azo mingi ahinga mbage ti Mbeti ti Nzapa so, so a iri ni Septante nga akozo disciple ti Christ asara lani kua na atënë ti yâ ni. A-Chrétien abâ nga so a yeke nzoni ala sû mbeti na yanga ti Grec. A yeke wara gbâ ti atënë na yanga ti Grec nga na yâ ni a yeke wara atënë so alingbi ti mû maboko na zo ti fa nda ti aversê nzoni.
12. (a) Codex ayeke nyen? Ngbanga ti nyen sarango kua na ni ayeke nzoni ahon sarango kua na mbeti so a rulê ni rulengo? (b) Lawa la aChrétien akomanse ti sara kua mingi na codex?
12 Tongana nyen la aChrétien asara kua na Bible lani na fango tënë? Ala yeke sara lani kua na ambeti so a rulê ni rulengo. A yeke lani ambeti so akono, ane nga tongana zo aye ti diko mbeni versê na yâ ni, a lingbi lo zi yâ ni kue nga na peko ni lo rulê ni na place ni. Mingi ni, na yâ ti mbeti so a rulê ni rulengo a sû ambeti ni gi na lê ni me na peko ni ape. Gi atënë ti yâ ti Évangile ti Matthieu oko amû lê ti mbeni mbeti oko kue so a rulê ni rulengo. Me a si na mbeni ngoi, a sigigi na codex, so ayeke lani kozo fason so a sara na buku. A yeke lani alembeti oko oko la a bungbi ni oko si a fun ni. A yeke lani ngangu pëpe na mbeni zo so adiko codex ti zi yâ ni na ti wara mbeni versê so lo yeke gi ni. Atâa so a hinga mbilimbili pëpe lawa la aChrétien ato nda ti sara kua na codex, mbeni mbeti atene: “A-Chrétien ayeke sara kua lani na codex na ndo kue na ngu 200 na âmanke a komanse ti sara kua na ni angu mingi kozo na ngu 100.”
NDIA TI ROME AMÛ MABOKO NA ALA TI FA TËNË
13, 14. (a) Tongana nyen la Paul asara lani kua na adroit ti lo ti Romain? (b) Tongana nyen la aChrétien awara aye ti nzoni na lege ti ndia ti Rome?
13 Ndia ti Rome ayeke lani na ngangu na yâ ti akodoro kue so ayeke na gbe ti kodoro ti Rome. Nga, a mû lani na azo so ayeke aRomain ambeni droit nga na liberté. Fani mingi, ndali ti so Paul ayeke Romain ndia ti Rome abata lani lo na ngoi so lo yeke voyagé. Na ngoi so a pika bazengele Paul na zaza na Jérusalem, lo hunda mbeni turugu ti kota kamba so ayeke Romain, lo tene: “Ndia amû lege na ala ti pika na zaza mbeni koli so ayeke Romain na so a dë ngbanga na li ti lo pëpe?” Ndia ahunda lani tongaso pëpe. Na ngoi so Paul atene so ni yeke Romain “akoli so ayeke nduru ti sara pasi na lo ti hunda yâ ti lo agboto tere ti ala yongoro na lo. Mbeto agbu mokonzi ti aturugu ni na ngoi so lo hinga mbilimbili so Paul ayeke mbeni Romain me so lo gbë lo fade na kamba.”—Kus. 22:25-29.
14 So Paul ayeke Romain, a bata droit so lo yeke na ni na ngoi so a sara ye lani na lo na Philippe (Kus. 16:35-40). Na ngoi so mbeni bungbi ti azo so ngonzo asara ala aye lani ti sara sioni na ambeni Chrétien na Éphèse, kota zo ti kodoro ni akaï ala na lo tene na ala so ala sara ye ague nde na ndia ti Rome (Kus. 19:35-41). Na pekoni, na ngoi so Paul ayeke na Césarée, lo hunda ti gue na devant ti César. Kâ, lo gbu koko ti nzoni tënë (Kus. 25:8-12). Tongaso, aChrétien asara kua na ndia ti Rome ti ‘gbu koko ti nzoni tënë na ti sara si gere ni aluti ngangu na lege ti ndia.’—aPhil. 1:7.
AJUIF AKANGBI KIRIKIRI
15. A-Juif so ayeke na ngoi ti akozo Chrétien ayeke lani na yâ ti akodoro wa?
15 Mbeni ye so asara peut-être lani si a yeke ngangu pëpe na akozo Chrétien ti fa tënë ayeke so aJuif akangbi na yâ ti akodoro kue so ayeke na gbe ti Rome. Angu mingi kozoni, azo ti Assyrie amû aJuif ague na ala na ngbâa na kodoro ti ala. Na peko ni, azo ti Babylone nga amû ambeni ague na ala na ngbâa na kodoro ti ala. Gi na tongo nda ti ngu 500 kozo ti Christ, a yeke wara aJuif lani na yâ ti akete kodoro 127 so ayeke na gbe ti Perse (Esther 9:30). Na ngoi so Jésus ayeke lani na sese, a yeke wara lani aJuif na Égypte, nga na ambeni kodoro so ayeke na banga ti Afrika, na Grèce, na Asie Mineure nga na Mésopotamie. A bâ so na popo ti azo kutu 60 so ayeke na yâ ti akodoro kue so ayeke na gbe ti Rome, aJuif ayeke kutu osio. Na ando kue so aJuif ague dä, ala zia lege ti vorongo Nzapa ti ala pëpe.—Mat. 23:15.
16, 17. (a) Aye ti nzoni wa la azo so ayeke aJuif pëpe awara ndali ti so aJuif akangbi kirikiri? (b) Na alege wa aChrétien amû tapande ti aJuif?
16 Ndali ti so a yeke wara aJuif na yâ ti gbâ ti akodoro, Azo mingi so ayeke aJuif pëpe ahinga mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu. A fa na ala so tâ Nzapa ayeke gi oko nga a lingbi azo so avoro lo asara ye alingbi na andia ti lo. Nga, a yeke wara na yâ ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu gbâ ti aprophétie so asara tënë ti Messie (Luc 24:44). A-Juif nga na aChrétien ahinga so a sû mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu na gbe ti yingo ti Nzapa. Ye so asara si ayeke ngangu pëpe na Paul ti mä tere na azo so aye ti mä tënë ti Nzapa. Ni la, tongana ti so Paul ayeke sara ka lakue, lo lï na yâ ti asynagogue ti aJuif na lo mû Mbeti ti Nzapa si lo pika na patara na ala.—Diko Kusala 17:1, 2.
17 A-Juif ayeke wara lani tere lakue na yâ ti asynagogue wala na ambeni ndo nde ti voro Nzapa. Ala yeke he abia, ala yeke sambela nga ala yeke sara lisoro na ndo ti Bible. A-Chrétien amû lani tapande ti ala na a yeke ye so laso e yeke sara na ngoi ti abungbi ti e.
JÉHOVAH AMÛ MABOKO NA ALA
18, 19. (a) Aye so asi lani na ngoi ti akozo Chrétien amû lege na ala ti sara nyen? (b) Article so asara si mo bâ Jéhovah tongana nyen?
18 Ngoi ti akozo Chrétien ayeke lani mbeni ngoi so ayeke nde na yâ ti mbaï. Na yâ ti akodoro kue so ayeke lani na gbe ti Rome, azo ayeke lani na siriri, azo mingi atene gi yanga ti kodoro oko nga ndia abata azo. A yeke lani ngangu pëpe ti sara voyage nga azo na yâ ti akodoro mingi ahinga mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu. Aye so kue amû lege na aChrétien ti ngbâ ti sara kua ti fango tënë so Nzapa amû na ala.
19 Ngu 400 tongaso kozo ti Christ, Platon, mbeni wandara so ayeke Grec, atene so a yeke lani ngangu na azo ti hinga Wasarango e nga ala lingbi lani pëpe ti sara tënë ti lo na azo kue na yâ ti dunia. Me Jésus atene: “Aye so azo alingbi ti sara ni pëpe, Nzapa alingbi ti sara ni.” (Luc 18:27). Wasarango dunia kue aye ti tene azo awara lo nga ahinga lo. Na ndo ni, Jésus atene na adisciple ti lo, lo tene: “Ala sara si azo na popo ti amara kue aga adisciple.” (Mat. 28:19). Na lege ti mungo maboko ti Jéhovah, ala lingbi ti sara kua so. Article ti peko ayeke fa na e tongana nyen la a yeke sara kua so na ngoi ti e.