Chapitre Bale Oko Na Ndo Ni Gumbaya

Jéhovah Adoro Fandara ti Tyr

Esaïe 23:1-18

1, 2. (a) Tyr ti giriri ayeke la ni mara ti gbata wa? (b) Isaïe afa tene ti prophétie wa na ndo Tyr?

LO YEKE la ni “pendere mingi” na lo si singo na “aye ti mosoro nde nde kue.” (Ézéchiel 27:4, 12, Bible de Crampon 1905) Kota bungbi ti amangboko ti lo ayeke fâ yâ ti ngu-ingo ti gue na ayongoro ndo. Na ‘gloire ti lo aga kota na bê ti akota ngu ti ingo,’ na ‘ye ti ngele ti lo,’ lo “sala si agbia ti sese awara mosoro.” (Ezéchiel 27:25, 33) So ayeke dutingo ti Tyr na siècle 7 K.N.E., mbeni gbata ti Phénicie so ayeke na tö ti Méditerranée.

² Ye oko, futingo ti Tyr aga ndulu. Ndulu na ngu 100 kozoni si Ézékiel asala tene ni, prophète Isaïe afa tene ti tingo ti kota gbada ti Phénicie so nga na vundu ti ala so aduti na fini ndali ti lo. Isaïe afa nga na lege ti prophétie so na peko ti mbeni ngoi Nzapa ayeke ba lege ti gbata ni, na a yeke mu na lo mbeni fini maïngo. Atene ti prophète ni aga tâ tene tongana nyen? Na ye nyen e lingbi ti manda na ndo ye kue so asi na Tyr? Tongana e gbu mbilimbili nda ti ye so asi na lo na ngbanga ti nyen ye ni asi, fade mabe ti e na Jéhovah nga na azendo ti lo ayeke kpengba mingi ahon.

“I Dekongo, I Amangboko ti Tarsis”

3, 4. (a) Tarsis ayeke la ni na ndo wa, na kamba wa atingbi Tyr na Tarsis? (b) Ngbanga ti nyen awakua ti amangboko so adë buze na Tarsis alingbi ande ti “dekongo”?

³ Na gbe ti li ti tene, “Nengo tene na ndo Tyr,” Isaïe atene: “I dekongo, i amangboko ti Tarsis; teti a futi Tyr, tongaso mbeni da angbâ pepe, port ti lï na yâ ni ayeke pepe.” (Esaïe 23:1a) Azo atene Tarsis ayeke la ni mbeni mbage ti Espagne, yongoro na Tyr so ayeke na tö ti Méditerranée.a Ye oko, azo ti Phénicie ayeke la ni awakpengo na mangboko ti kode; amangboko ti ala ayeke kota na a lingbi ti sua yongoro na lê ti ngu. Na lege ti ambeni wasungo tene ti mbaï, azo ti Phénicie aduti akozo zo ti ba kamba so ayeke na popo ti nze na gango nga na kiringo ti kota ngu-ingo na yanga ti sese, nga ti sala kusala na senda-gi ti atongoro ti kpe na amangboko. Tongaso yongoro ndo so ayeke na popo ti Tyr na Tarsis akanga lege na ala pepe.

⁴ Na ngoi ti Isaïe, Tarsis so ayo mingi ayeke mbeni ndo so Tyr ayeke dë buze dä, peut-être kozo lingu ti amosoro ti lo na mbeni ngoi ti mbaï ti lo. Espagne ayeke na anzoni ndo ti gingo argent, wen, étain na ambeni wen ti ngele ngangu. (Ba Jérémie 10:9; Ezéchiel 27:12.) “Amangboko ti Tarsis,” peut-être amangboko so alondo na Tyr so ayeke dë buze na Tarsis, ayeke duti na anzoni nda ti tene ti “dekongo,” ti dema tele na ndo futingo ti kozo ndo ti lutingo ti amangboko ti ala.

5. Awakua ti mangboko so alondo na Tarsis ayeke mä ande tingo ti Tyr na ndo wa?

⁵ So ala yeke na lê ti ngu, tongana nyen awakpengo na mangboko ayeke mä tene ti tingo ti Tyr? Isaïe akiri tene: “Ala mä tene so na sese ti Kittim.” (Esaïe 23:1b) “Sese ti Kittim” asala mbilimbili tene ti zoa ti Chypre, so ayeke ndulu na akilomètre 100 na do ti yanga ti sese ti Phénicie. So aduti teti amangboko so alondo na Tarsis ti gue na mbage ti tö ndangba lutingo kozoni na Tyr. Tongaso, na lutingo na Chypre, fade azo so asala kusala na yâ ti amangboko ni ayeke hinga so akinda ndo ti lutingo ti amangboko ti ala so ala ye ni mingi. So tâ tene ti dongo bê si ayeke duti ande teti ala! Teti vundu ahon ndo ti ala, fade ala “dekongo” na mawa.

6. Fa peko ti asongo so abungbi la ni Tyr na Sidon.

⁶ Mawa ayeke gbu ande nga peut-être azo so alango na mbage ti yanga ti sese ti Phénicie. Prophète ni atene: “I kaï, i awakodoro ti yanga ti sese so ayeke na tele ti ngu, i so ye ti i asi singo na lege ti awadengo buze ti Sidon so ahon na lê ti kota ngu ti ingo. Le-kobe ti Sihor, kobe ti yaka na tele ti Ngu ti Nil, ayeke faïda ti lo so lo ga na ni na ndo kota ngu ti ingo; lo yeke ndo ti dengo buze ti amara.” (Esaïe 23:2, 3) “Awakodoro ti yanga ti sese so ayeke na tele ti ngu,” azo so ayeke ndulu na Tyr, ayeke kaï teti sioni tingo ti Tyr amu kota mbito mingi na ala. “Awadengo buze ti Sidon,” so asala si ye ti awakodoro so “asi singo,” so ti tene ala wara amosoro mingi, ayeke azo wa? Na tongo nda ni, Tyr aduti mbeni sese so ayeke na gbe ti Sidon, mbeni gbata ti yanga ti ngu so ayo na mbage ti banga gi akilomètre 35. Na ndo anginza so lo pika, Sidon afa tele ti lo tongana mama ti Tyr. Atä so lo maï ahon Sidon na lege ti mosoro ti lo, Tyr ayeke lakue “masia ti Sidon,” na awakodoro ni ayeke hiri tele ti ala lakue azo ti Sidon. (Esaïe 23:12) Tongaso, tene “awadengo buze ti Sidon” andu peut-être azo ti Tyr, awadengo buze.

7. Awadengo buze ti Sidon akangbi mosoro tongana nyen?

⁷ Teti kusala ti ala, awadengo buze ti Sidon so ayeke na mosoro mingi afâ lê ti ngu ti Méditerranée. Ala gue na ando mingi na le-kobe ti Shihor, so ayeke mbeni maboko ti Ngu ti Nil so ayeke na mbage ti tö mingi ti be-nyama ti popo-ngu ti Égypte. (Ba Jérémie 2:18.) “Kobe ti yaka na tele ti Ngu ti Nil” andu ambeni le-kobe ti Égypte. Kango ale-kobe so nga mungo ni na place ti ambeni aga na mosoro mingi na awadengo buze so afono yongoro na lê ti ngu nga na amara so ala yeke dë buze na popo ti ala. Awadengo buze ti Sidon asala si Tyr asi singo na mosoro. Ala yeke wara ande biani vundu tongana abuba ni!

8. Ye nyen futingo ti Tyr ayeke sala na ndo Sidon?

⁸ Isaïe asala fade tene so na Sidon: “Zia kamela agbu mo, O Sidon; teti kota ngu ti ingo asala tene, même gbada ti bira ti kota ngu ti ingo atene, Gua ate mbi pepe, mbi dü molenge pepe, mbi mu kobe na apendere koli pepe, na mbi bata amachia pepe.” (Esaïe 23:4) Na peko ti futingo Tyr, yanga ti ngu so gbata ni aduti la ni dä akpa ndo so ye ayeke dä pepe na a yeke yangbato. Ngu-ingo ayeke kpa zo so ayeke dekongo na kota vundu, tongana mama so aglisa amolenge ti lo na so kota vundu ti lo asala si lo tene lo wara amolenge lâ oko pepe. Fade kamela ayeke gbu Sidon teti ye so asi na masia ti lo.

9. Vundu so tingo ti Tyr aga na ni ayeke duti ande tongana kota vundu so ambeni ye wa so asi aga na ni?

⁹ Tongaso, sango ti futingo ti Tyr ayeke kangbi ande vundu na ndo kue. Isaïe atene: “Tongana tene so asi na Egypte, fade vundu asala ala mingi tene ti Tyr.” (Esaïe 23:5) Fade vundu ti azo ni ayeke duti tongana vundu so sango na ndo Égypte aga la ni na ni. Prophète ni abi bê ti lo na sango wa? Peut-être na gango tâ tene ti “nengo tene na ndo Egypte” so lo fa kozo.b (Esaïe 19:1-25) Wala peut-être na sango ti futingo aturugu ti Pharaon na ngoi ti Moïse, sango ti vundu so amu la ni ndo mingi. (Exode 15:4, 5, 14-16; Josué 2:9-11) Atä a yeke tongana nyen, ala so ayeke mä ande sango ti futingo ti Tyr ayeke duti na yâ akota vundu. A tisa ala ti gi ndo ti batango tele yongoro na Tarsis, na a hunda na ala ti fa na gigi na kongo vundu ti ala: “I hon na Tarsis; i toto, i awakodoro so ayeke na tele ti ngu.”​—Esaïe 23:6.

Na Ngia “Na Lâ ti Giriri”

10-12. Fa peko ti mosoro, mbaï na ngangu ti Tyr.

¹⁰ Tyr ayeke mbeni ngbele gbata; Isaïe adabe na ni tongana lo hunda: “So ayeke kodoro ti ngia ti i? so a sala na lâ ti giriri mingi?” (Esaïe 23:7a) Mbaï ti maïngo ti mosoro ti Tyr ato nda ni na ngoi ti Josué wala kozo na ni. (Josué 19:29) Tongana ngoi ayeke hon, a hinga Tyr teti lekengo aye ti lo na wen nga na verre, nga teti bengba ngu ti salango na nzoroko na tele ti abongo. A kä la ni abongo ti Tyr so asala na pourpre na kota ngele mingi, na akota zo agi mingi ti wara bongo ti Tyr ti nginza mingi. (Ba Ezéchiel 27:7, 24.) Tyr ayeke nga mbeni kota ndo ti dengo buze teti abungbi ti azo so ayeke tambela na lege nga na mbeni kota sangbi-lege ti vongo na tokuango aye na mbeni kodoro nde.

¹¹ Na mbage, gbata ni ayeke ngangu na lege ti aturugu. L. Sprague de Camp asû na mbeti: “Atä so ala bi bê ti ala mbilimbili pepe na ndo tene ti bira (ala yeke awadengo buze, pepe aturugu), azo ti Phénicie ayeke tiri teti agbata ti ala na mbito pepe nga na tâ bê ti ala kue. Alengo so, abungbi na ngangu ti ala na lege ti amangboko ti bira ti ala, amu lege na azo ti Tyr ti luti na gbele aturugu ti Assyrie, so ayeke ngangu mingi na lâ ni kâ.”

¹² Biani, Tyr asala ngangu mingi na ndo sese ti Méditerranée. “Lo so gere ti lo atambela na lo yongoro ti wara ndo ti duti.” (Esaïe 23:7b) Azo ti Phénicie atambela na ayongoro ndo, ala leke ando ti dengo buze na ando ti luti ti amangboko, so ngoi na ngoi aga akodoro so ayeke na gbe ngangu ti ala. Carthage, na tapande, na yanga ti sese ti banga ti Afrika, ayeke mbeni gbata so ayeke na gbe ti Tyr. Tongana ngoi ayeke hon, gbata ni ayeke hon ande Tyr, na ngangu ti lo aye ti lingbi ande na ti Rome na yâ sese ti Méditerranée.

Fade Adoro Fandara ti Lo

13. Ngbanga ti nyen a hunda zo wa atara ti fâ ngbanga na ndo Tyr?

¹³ Na hingango so Tyr ayeke ngbele gbata na a yeke na mosoro, hundango tene so ayeke na lege ni: “Zo nyen aleke ye tongaso ti ke Tyr? lo so amu couronne na azo, lo so awadengo buze ti lo ayeke amokonzi, lo so akete wadengo buze ti lo ayeke ala so azo ti sese ayä iri ti ala.” (Esaïe 23:8) Zo wa atara ti yä go ti lo na tele ti gbata so amu na angangu zo mbeni kota ngangu ti komande na yâ akodoro so ayeke na gbe ti lo nga na ambeni ndo, na tongaso lo sala tele ti lo “lo so amu couronne na azo”? Zo wa atara ti yä go ti lo na tele ti kota gbata so awadengo buze ni ayeke amokonzi na so awakango ye ti lo ayeke akota zo? Maurice Chehab, so ayeke la ni wayinda ti angbele ye ti musée national ti Beyrouth na Liban, atene: “Na popo ti siècle 9 na 6 K.N.E., Tyr aduti ye so Londres aduti ni na na tongo nda ti siècle ti 20 ni.” Tongaso, zo wa atara ti yä go ti lo na tele ti gbata so?

14. Zo wa afâ ngbanga na ndo Tyr, na ngbanga ti nyen?

¹⁴ Fade kiringo tene so yingo ti Nzapa apusu ti mu ayeke bi kota dongo tele na Tyr. Isaïe atene: “L’Eternel Ti Sabaoth aleke ye so, ti sala si fandara ti gloire kue aga sioni, na ti sala si azo ti sese, so azo ayä iri ti ala, aga ye ti ke.” (Esaïe 23:9) Ngbanga ti nyen Jéhovah afâ ngbanga na ndo ngbele gbata ti mosoro so? A yeke ngbanga ti so azo ti lo ayeke voro Baal so ayeke nzapa ti wataka? A yeke ngbanga ti songo ti lo na Jézabel, molenge-wali ti Gbia Ethbaal ti Sidon, na ti Tyr, so amu Gbia Ahab ti Israël na mariage na so afâ gbâ ti aprophète ti Jéhovah? (1 aGbia 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Kiringo tene na ahundango tene use so ayeke: pepe. A fâ ngbanga na ndo Tyr teti kota fandara ti lo; lo wara mosoro ti lo na ndo ambeni mara, so andu nga azo ti Israël. Na siècle 9 K.N.E., Jéhovah atene na Tyr nga na ambeni gbata na lege ti prophète Yoël: “I kä amolenge ti Juda na amolenge ti Jérusalem, i kä ala na aGrec, si i lingbi lungula ala na sese ti ala ti zia ala yongoro.” (Joël 3:6) Nzapa alingbi ti zia gi Tyr tongaso ti sala na mara so lo te mbele na lo tongana senge kungba ti kango ni?

15. Tyr ayeke sala ande nyen tongana Neboukadnetsar agbu Jérusalem?

¹⁵ Ngu ngbangbo oko ayeke hon ande na ye oko agbian pepe na Tyr. Tongana aturugu ti Neboukadnetsar, Gbia ti Babylone afuti ande Jérusalem na ngu 607 K.N.E., Tyr ayeke hulu na ngia: “Ouou! a fâ lo [Jérusalem] awe, lo so ayeke porte ti azo nde nde, na porte ni alungula teti mbi, fade mbi wara ye mingi teti lo futi awe!” (Ezéchiel 26:2) Tyr ayeke duti ande na ngia; lo yeke ku ti wara ye ti nzoni na peko ti futingo ti Jérusalem. Lo yeke duti na beku ti dë buze mingi ahon, teti kota gbata ti Juda ayeke sala mandako na lo mbeni pepe. Fade Jéhovah ayeke ba tongana mbumbuse ye ala so adi iri ti ala mveni ‘azo so ayä iri ti ala,’ so na baba aduti na mbage ti awato ti mara ti lo.

16, 17. Fade ye nyen ayeke si na awakodoro ti Tyr tongana gbata ni atï? (Ba kete tene na gbe ni.)

¹⁶ Isaïe angbâ ti fa peko ti fango ngbanga ti Jéhovah na ndo Tyr: “Mo mu sese ni kue tongana Ngu ti Nil, O molenge-wali ti Tarsis; ye ti gbanzi mo ayeke mbeni pepe. Lo ye tïtî Lo na ndo kota ngu ti ingo, Lo yengi aroyaume. L’Eternel alu ndia tene ti Canaan ti futi gbada ti bira ni. Lo tene, Fade mo sala ngia mbeni pepe, O masia ti Sidon, mo so azo asala ye ti ngangu na mo; mo londo, mo hon ti si na Kittim, même na ndo so kâ, fade mo wara ndo ti wo tele pepe.”​—Esaïe 23:10-12.

¹⁷ Ngbanga ti nyen a hiri Tyr “molenge-wali ti Tarsis”? Peut-être ngbanga ti so na peko ti tingo ti Tyr, Tarsis ayeke duti ande gbata so ayeke ngangu ahon na popo ti ala use.c Tongana Tyr abuba fade a kangbi awakodoro ni tongana mbeni balé so asuku, na a mu ndo na mbage kue so angu ni amene abe-nyama kue so angoro ni. Tokua so Isaïe afa na “molenge-wali ti Tarsis” afa na gigi kota ti ye so ayeke si ande na Tyr. Jéhovah lo mveni aye tïtî lo na amu yanga. Zo oko alingbi ti gbian ye so ayeke ga na pekoni pepe.

18. Ngbanga ti nyen a hiri Tyr “masia ti Sidon,” na gbiango ye wa ayeke si ande na lo?

¹⁸ Isaïe ahiri nga Tyr “masia ti Sidon,” ye so afa so awato so ayeke awande ahon lo na ngangu nga agbu ye ti lo lâ oko pepe, nga ade lo duti na gbe ti ngangu ti mbeni zo lâ oko pepe. (Ba 2 aGbia 19:21; Esaïe 47:1; Jérémie 46:11.) Me fadeso a lingbi a futi lo, na legeoko na azo so akpe kodoro ti ala, ambeni wakodoro ti lo ayeke fâ ande ngu juska na Kittim, kodoro so ayeke na gbe ngangu ti Phénicie. Ye oko, teti so ala glisa ngangu ti konomi ti ala, ala yeke wara ande ndo ti wongo tele kâ pepe.

Fade Azo ti Chaldée Afuti Ye ti Lo

19, 20. Zo wa na lege ti prophétie ayeke mu ande Tyr na ngangu, na tongana nyen prophétie so aga tâ tene?

¹⁹ Ngangu ti poroso wa ayeke sala ande ye alingbi na fango ngbanga ti Jéhovah na ndo Tyr? Isaïe atene: “Ba, sese ti azo ti Chaldée! Azo so ayeke mara pepe. Assyrie aleke sese ni teti ala so aduti na yando; ala yä tour ti ala, ala fâ da ti gbia na sese; ala futi ndo ni. I dekongo, i abateau ti Tarsis, teti a futi gbada ti bira ti i.” (Esaïe 23:13, 14) A yeke azo ti Chaldée, na pepe azo ti Assyrie, si ayeke mu ande Tyr na ngangu. Fade ala leke atour ti sengo kando ti ala, ala fâ na sese ando ti lango ti Tyr, na ala sala si gbada ti amangboko ti Tarsis aga gbägbä ye so abuba.

²⁰ A lingbi na prophétie ni, ngoi kete na peko ti tingo ti Jérusalem, Tyr alondo ti ke Babylone, na tongaso Neboukadnetsar ase kando na gbele gbata ni. Tyr aba so a lingbi ti mu lo pepe; lo sala ngangu. Na ngoi ti sengo kando ni, li ti aturugu ti Babylone “amboko” teti akpoto so ayeke kpaka ni, na ndogo ti ala “aga gi kä” teti yongo aye ti sengo na kando ni. (Ezéchiel 29:18) Sengo kando ni ahunda ye mingi na Neboukadnetsar. Lo futi gbata ti Tyr so ayeke na mbage ti sese, me aye ti mosoro so ayeke dä akpe na tïtî lo. A gue na kota mbage ti amosoro ti Tyr na yâ ti mbeni kete zoa so ayo ndulu na amètre 800 na yanga ti sese. Teti lo yeke na amangboko pepe, gbia ti Chaldée alingbi pepe ti kamata zoa ni. Na peko ti ngu 13, Tyr atï na gbele ngangu ti azo ti Chaldée, me lo yeke ngbâ na lo yeke ba ande gango tâ tene ti ambeni prophétie.

‘Fade Lo Kiri na Kusala ti Wara Futa ti Lo’

21. Na lege wa “aglisa” Tyr, na teti ngoi oke?

²¹ Isaïe angbâ ti fa tene ti prophétie: “Na lâ ni kâ fade tene asi tongaso, fade azo aglisa tene ti Tyr teti ngu bale mbasambala, alingbi na ngu ti gbia oko.” (Esaïe 23:15a) Na pekoni so azo ti Babylone afuti gbata so ayeke na mbage ti sese, fade “aglisa” gbata ti Tyr so ayeke na ndo ti zoa. Prophétie ni atene tâ tene: a lingbi na ngu ti “gbia oko,” Kodoro-togbia ti Babylone, gbata ti Tyr so ayeke na ndo zoa ayeke duti ande pepe mbeni kota ngangu ti mosoro. Na lege ti Jérémie, Jéhovah azia Tyr na popo ti amara so ayeke gbu ande ala na ngangu ti nyon kopo ti vin ti ngonzo ti Lo. Lo tene: “Fade amara so asala kusala teti gbia ti Babylone ngu bale mbasambala.” (Jérémie 25:8-17, 22, 27) Tâ tene, fade gbata ti Tyr so ayeke na ndo ti zoa ayeke duti pepe na gbe ti ngangu ti Babylone teti ngu 70 kue, ngbanga ti so Kodoro-togbia ti Babylone atï na ngu 539 K.N.E. Biani, angu 70 aduti fä ti ngoi so Babylone ayeke na li ti amara kue, ngoi so molongo ti agbia ti Babylone apika kate teti ala yä trône ti ala na nduzu même ahon “atongoro ti Nzapa.” (Esaïe 14:13) Amara nde nde atï na gbe ti yanga-ti-komande so na angoi nde nde. Ye oko, na peko ti ngu 70, ngangu ti komande so ayeke buba ande. Fade ye nyen asi na Tyr na pekoni?

22, 23. Tongana Babylone akomande Tyr mbeni pepe fade ye nyen asi na lo?

²² Isaïe angbâ ti tene: “Na peko ti ngu bale mbasambala so, fade Tyr asala bia tongana wali ti pitan. Mo kamata harpe, mo tambela na yâ kodoro, mo, wali ti pitan, so azo aglisa mo; mo sala mozoko ti nzoni, mo sala bia mingi, si azo alingbi dabe ala na mo. Na fade tene asi tongaso, na peko ti ngu bale mbasambala so, fade L’Eternel aga ti ba Tyr, na fade Tyr akiri na kusala ti lo ti wara futa, na lo sala pitan na aroyaume kue na ndo lê ti sese kue.”​—Esaïe 23:15b-17.

²³ Na peko ti tingo ti Babylone na ngu 539 K.N.E., Phénicie aga mbeni kete kodoro so amokonzi ti Kodoro-togbia ti Médo-Perse akomande ni. Gbia ti Perse, Cyrus ti Kota, ayeke mbeni mokonzi so asala nzobe. Na gbe ti fini yanga-ti-komande so, fade Tyr akiri na ngbele kusala ti lo; lo yeke sala ngangu ti kiri ti ga kota ndo ti dengo buze na ndo sese, legeoko tongana mbeni wali ti pitan so adabe na lo mbeni pepe na so aglisa andeko ti lo ayeke gi ti wara afini ndeko na tambelango na yâ ti gbata ni kue, na pikango ngindi na hengo abia. Tyr ayeke ga ande tongaso mbeni? Biani, fade Jéhovah ayeke mu lege ni na lo. Tongana ngoi ayeke hon, gbata so ayeke na ndo ti zoa ayeke maï mingi si ndulu na hunzingo ti siècle 6 K.N.E., prophète Zekaria alingbi ti tene: “Tyr asala gbada ti bira giriri teti lo mveni, na lo sala kundu ti argent tongana pupu-sese, na lor ti nzoni tongana potopoto ti lege.”​—Zacharie 9:3.

‘Faïda ti lo Ayeke Ga Ye ti Nzoni-Kue’

24, 25. (a) Na lege wa faïda ti Tyr aga ye ti nzoni-kue teti Jéhovah? (b) Atä so Tyr amu maboko na azo ti Nzapa, prophétie wa Jéhovah amu na ndo lo?

²⁴ Atene ti prophétie so aga na peko ayeke ye ti pikango bê mingi! “Me faïda ti ye so lo kä, na futa ti kusala ti lo, fade lo zia nde teti L’Eternel; fade a bungbi ye wala a bata ye pepe; teti, na lege ti faïda ti ye so lo kä, fade ala so aduti na gbele L’Eternel awara kobe so alingbi na ala, na bongo ti nzoni.” (Esaïe 23:18) Na lege wa faïda ti Tyr na lege ti mitele aga mbeni ye ti nzoni-kue? Jéhovah ayeke fa lege na aye ti tene a sala kusala na faïda so tongana ti so bê ti lo aye, si awakua ti lo ate kobe so alingbi na awara bongo ti nzoni. Ye so asi na ngoi so azo ti Israël alondo na ngba na Babylone ti kiri na ndo ti ala. Azo ti Tyr amu maboko na ala na mungo na ala keke ti cèdre ti leke na temple mbeni. Ala kiri nga ti dë buze na gbata ti Jérusalem.​—Esdras 3:7; Néhémie 13:16.

²⁵ Atä so kue, Jéhovah amu mbeni nengo tene nde na ndo Tyr. Zekaria asala tene ti prophétie na ndo gbata so ayeke na ndo zoa so ayeke fadeso na mosoro mingi: “Ba, fade Seigneur afuti Tyr, Lo pika ngangu ti lo si a tï na kota ngu ti ingo, na wâ agbi lo.” (Zacharie 9:4) Atene so aga tâ tene na juillet ngu 332 K.N.E. tongana Alexandre ti Kota afuti zo ti baba so ale-gbia giriri na ndo ngu-ingo.

Kpe Gingo Mosoro na Fandara

26. Ngbanga ti nyen Jéhovah afâ ngbanga na ndo Tyr?

²⁶ Jéhovah afâ ngbanga na ndo Tyr teti fandara ti lo, mbeni sioni lengo so lo ke. “Lê so aba ndo na fandara” ayeke kozo ti aye mbasambala so Jéhovah ake. (aProverbe 6:16-19) Paul atingbi fandara na Satan Diable, na fango peko ti tene ti Ézékiel na ndo fandara ti Tyr ayeke na ambeni ye so alingbi na Satan lo mveni. (Ezéchiel 28:13-15; 1 Timothée 3:6) Ngbanga ti nyen Tyr ayeke giriri kodoro ti fandara? Tongana Ézékiel asala tene na Tyr, lo tene: “Bê ti mo aga kota ngbanga ti mosoro ti mo.” (Ezéchiel 28:5) Gbata ni abi giriri tele ti lo na yâ dengo buze nga na warango nginza. Maïngo ti Tyr asala si bê ti lo aga kota. Na lege ti Ézékiel, Jéhovah atene na “mokonzi ti Tyr”: “Bê ti mo aga kota, na mo tene, Mbi yeke Nzapa, mbi duti na ngende ti Nzapa.”​—Ezéchiel 28:2.

27, 28. Azo alingbi ti tï na yâ gbanda wa, na toli wa Jésus amu na ndo tene so?

²⁷ Ngoi na ngoi amara ayeke tï na yâ fandara na ala bibe na ndo mosoro na lege ni pepe, na a lingbi nga ti duti tongaso teti azo. Jésus amu la ni mbeni toli so afa tongana nyen lege ti gbanda so ayeke na mayele mingi. Lo sala tene ti mbeni zo ti mosoro so ayaka ti lo alë mingi. Teti bê ti lo anzere, koli ni aleke ti sala agogoro so akono mingi ahon teti ale-kobe ti lo, na lo wara ngia na yâ beku ti duti na mosoro na yâ fini so aninga. Me ye ni asi pepe. Nzapa atene na lo: “Mo buba, na bï so fade a hunda âme ti mo; na ye so mo leke awe, fade a yeke ti zo nyen?” Biani, koli ni akui, na mosoro ni asala ye oko pepe teti lo.​—Luc 12:16-20.

²⁸ Jésus ako nda ti toli ni tongaso: “Zo so abungbi mosoro teti lo mveni, me lo yeke na mosoro na gbele Nzapa pepe, lo yeke tongana zo so.” (Luc 12:21) Ti duti na mosoro ayeke sioni pepe, na ti bungbi le-kobe mingi na yâ gogoro ayeke siokpari pepe. Sioni ti koli so ayeke la ni ti sala si aye so aga kota mingi ahon na yâ fini ti lo. Lo zia giriri bê ti lo kue na yâ amosoro ti lo. Tongana lo bi lê na gigi ti kekereke, lo yeke bi bê pepe na Jéhovah Nzapa.

29, 30. Gbotongo mê wa Jacques amu na ndo ziango bê na ndo zo mveni?

²⁹ Jacques afa nga oko tene so na ngangu. Lo tene: “I ga fadeso, i so i tene, Laso wala kekereke fade e gue na kodoro ni so, e duti kâ ngu oko, e kä ngele, na e wara faïda, me i hinga pepe ye so fade asi kekereke. Fini ti i ayeke nyen? Teti i yeke guru ti ngu so asi kete, si a miro. Me a lingbi i tene tongaso, Tongana Seigneur aye, fade e ngbâ na fini, na e sala so wala so.” (Jacques 4:13-15) Na pekoni, Jacques afa kamba so ayeke na popo ti mosoro na fandara, na tenengo: “Me fadeso i yä iri ti i mveni na lege ti fandara ti i. Yango-iri kue tongaso ayeke sioni.”​—Jacques 4:16.

³⁰ E kiri e tene, a yeke siokpari pepe ti dë buze. Siokpari ni ayeke fandara, be-kota, ziango bê na ndo zo mveni so warango mosoro alingbi ti ga na ni. Na lege ti ndara, mbeni mato ti giriri atene: “Mo mu nzinga wala mosoro na mbi pepe.” Nzinga alingbi ti sala si fini aduti ngangu mingi. Me mosoro alingbi ti ga na mbeni zo ti bele Nzapa na ti tene: ‘Jéhovah ayeke zo nyen?’​—aProverbe 30:8, 9.

31. Ahundango tene wa a lingbi mbeni Chrétien ahunda na tele ti lo?

³¹ E yeke na yâ mbeni sese so azo mingi atï na yâ kota bê ti wara ye nga na kion. Teti so tene ti dengo buze amu ndo kue, a gboto lê mingi na ndo warango mosoro. Tongaso, a lingbi mbeni Chrétien aba tele ti lo nzoni, ti hinga tongana lo yeke tï pepe na yâ oko gbanda so agbu giriri gbata ti Tyr so abi tele ti lo kue na dengo buze. Lo yeke mu ngoi na ngangu ti lo mingi ti gi aye ti mosoro na tongaso lo ga biani ngba ni? (Matthieu 6:24) Lo yeke sala bê teti ambeni zo so ayeke na akungba mingi wala aye ti ngele mingi ahon ti lo? (aGalate 5:26) Tongana lo yeke na mosoro, lo yeke bi bê na fandara so lo lingbi na nengo ndo wala na amatabisi ti kusala mingi ahon ambeni? (Ba Jacques 2:1-9.) Tongana lo yeke na mosoro pepe, lo “leke na bê ti lo ti ga wamosoro,” atä a hunda ye wa na lo? (1 Timothée 6:9, NW) Adengo buze ti lo amu ngoi ti lo mingi na tongaso lo yeke mu gi mbeni kete mbage ti fini ti lo na kusala ti Nzapa? (2 Timothée 2:4) Gingo mosoro agbu lo ahon ndo ni si lo doro akpengba-ndia ti aChrétien na ndo dengo buze?​—1 Timothée 6:10.

32. Gbotongo mê wa Jean amu ni, na tongana nyen e lingbi ti bi bê na ni?

³² Atä dutingo ti e na lege ti mosoro ayeke tongana nyen, a lingbi Royaume angbâ lakue na kozo ndo na yâ fini ti e. A yeke nzoni e glisa lâ oko pepe atene ti bazengele Jean so: “I ndoye sese so pepe, wala ye so ayeke na sese so. Tongana mbeni zo andoye sese so, ndoye ti Babâ ayeke na yâ lo pepe.” (1 Jean 2:15) A yeke tâ tene so, ti ngbâ na fini, a lingbi e sala kusala na lege ti konomi ti sese. (2 aThessalonicien 3:10) Ni la, si e ‘sala ye na sese ni,’ ye oko, e sala ye na ni “mingi pepe.” (1 aCorinthien 7:31, NW) Tongana e ndoye aye ti mitele ahon ndo ni, aye so ayeke ti sese so, a fa so e ndoye Jéhovah mbeni pepe. Zo alingbi pepe ti tomba peko ti “nzala ti mitele, nzala ti lê, na fandara ti fini” na oko ngoi so lo yeke sala ye so bê ti Nzapa aye.d A lingbi ti tingbi aye use so pepe. A yeke salango ye so bê ti Nzapa aye si ague na fini ti lakue lakue.​—1 Jean 2:16, 17.

33. Na lege wa Chrétien ayeke kpe ande son so agbu la ni Tyr?

³³ Tyr atï la ni na yâ gbanda ti gingo mosoro kozo na tanga ti ye kue. Lo wara nzoni na lege ti mitele, me bê ti lo aga kota mingi, na a se lo teti fandara ti lo. Tapande ti lo ayeke gbotongo mê teti amara na azo ti laso. A yeke nzoni mingi ahon ti mu peko ti wango ti bazengele Paul! Lo tene na aChrétien ti bata “si bê ti ala aga kota pepe, na ala zia bê ti ala pepe na mosoro so fade awe, me na Nzapa, Lo so amu na e ye mingi, ye kue ti mu ngia na e.”​—1 Timothée 6:17.

[Akete tene na gbe ni]

[Carte na lembeti 256]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

POTO

ESPAGNE (Peut-être ngbele ndo ti TARSIS)

MÉDITERRANÉE

SARDAIGNE

CHYPRE

ASIE

SIDON

TYR

AFRIKA

ÉGYPTE

[Foto na lembeti 250]

Tyr ayeke tï ande na gbe ti Babylone, na pepe Assyrie

[Foto na lembeti 256]

Nginza so afa Melqart, kota nzapa ti Tyr

[Foto na lembeti 256]

Tapande ti mangboko ti Phénicie