so asala tënë ti ita ti zo ni ti koli. Tongaso, awagingo nda ti ye amä na bê so a lingbi Jésus ni aduti mbeni zo so ayeke kota mingi, tënë so apusu ala ti pensé so lo yeke ândö Jésus Christ, zo so asigigi na lege ti vorongo ti aChrétien.

A yeke biani sanduku ti abio ti Jacques?

Sanduku so azia abio na yâ ni ayeke nyen? A yeke mbeni sanduku so azia na yâ ni abio ti mbeni zo so akui na peko ti so tele ti zo ni abuba kue na yâ dukua. Azo anzi lani asanduku mingi na yâ ando ti lungo zo na tele ti Jérusalem. Sanduku so na ndo ni a sû iri ti Jacques asigigi na popo ti azo so akä aye ti giriri, pëpe na yâ ando ti zingo dû so ngorogbia ayeda na ni. Azo atene mveni ti sanduku ni avo ni na ngu 1970 na nginza mingi pëpe. Tongaso, a hinga mbilimbili pëpe ndo so sanduku ni alondo dä. Pakara Bruce Chilton ti Bard College, New York, atene: “Tongana mo lingbi pëpe ti fa ndo so a wara mbeni sanduku nga ndo so lo yeke ândö dä a sala ndulu na angu 2 000, mo lingbi pëpe ti londo ti fa so mbeni kamba ayeke na popo ti sanduku ni nga na azo so lo lingbi peut-être ti sala tënë na ndo ala.”

Teti so azo ti gingo ye na gbe ti sese alingbi ti fa nda ti ye ni mbilimbili pëpe, ti kanga dû ni, André Lemaire atokua sanduku ni na Ndokua ti gingo yâ ti sese ti kodoro ti Israël. Kâ, awandara ni ayeda so a sala sanduku ni na mbeni tênë na kozo wala use siècle ti ngoi ti e. Ala fa so “a wara lani pëpe mbeni ye so afa so a sala kusala na mbeni gbakuru ti ngoi ti e.” Ye oko, The New York Times ahunda tënë na awagingo nda ti Bible so ala tene: “Ambeni ye ayeke dä so alingbi peut-être ti mû lege ti zia kamba na popo ti sanduku ni na Jésus, me aye ni aluti mbilimbili kue pëpe.”

Mbeti-sango Time atene so “laso ndulu na azo kue so ahinga ndo ayeda so Jésus ayeke lani na sese.” Ye oko, azo mingi abâ so a lingbi a zia na ndo atondo ti Bible, ambeni ye so afa na gigi so Jésus ayeke dä. A lingbi aye so azo awara na gbe ti sese aduti tâ ye so amû lege na zo ti mä na bê na Jésus Christ? Ye wa afa na e biani so giriri “kota koli so ahon kue ayeke lani na ndo sese”?

Jésus Christ: Ye so afa so lo yeke lani na sese

MO MÄ na bê so koli so iri ti lo ayeke Albert Einstein ayeke lani dä biani? Mo lingbi ti duti ndulu ti yeda, me ngbanga ti nyen? Azo mingi abâ lo na lê ti ala mveni pëpe. Ye oko, atondo na ndo akota ye so lo sala, so zo alingbi ti zia bê dä, afa na gigi so lo yeke dä lani. A lingbi ti bâ kusala so dutingo ti lo na fini asala na ndo zo na lege ti salango kusala na aye so lo manda na lege ti senda-ye. Na tapande, azo mingi awara aye ti nzoni na lege ti wa-ti-dada so aga na lege ti ngangu so asigigi na yâ atome; na kpengba tënë ti Einstein (E=mc²) afa so ngangu so ague oko na nengo ti atome wala ye so ngangu ni asigigi dä.

A lingbi ti sala kusala na mara ti kpengba tënë tongaso na ndo Jésus Christ so azo ahinga lo tongana koli so asala tâ ngangu mingi na ndo azo na yâ mbaï kue. Ye so asû ândö na ndo ti lo nga aye so afa polele ngangu so lo sala na ndo zo, afa na gigi polele so lo yeke lani dä. Atâa so azo ti gingo ye na gbe ti sese awara mbeni ye so asû iri ti Jacques na ndo ni, so a sala tënë ni na yâ article so ahon, hingango so Jésus ayeke lani biani na fini aga pëpe na lege ti ambeni ngbele ye tongaso. Tënë ni ayeke so, e lingbi ti wara aye so afa so Jésus ayeke lani na sese na yâ atënë so awasungo mbaï ti sese so asû na ndo lo nga na ndo adisciple ti lo.

Tënë ti témoin ti awasungo mbaï

Na tapande, bâ tënë ti témoin ti Flavius Josèphe, mbeni wasungo mbaï so ayeke Juif nga na Farizien na kozo siècle. Lo sala tënë ti Jésus Christ na yâ buku Antiquités judaïques. Atâa so ambeni zo adë kite so kozo ndo so a bâ a tene Josèphe asala tënë ti Jésus tongana Messie ayeke tâ ye, Pakara Louis H. Feldman ti Da senda-gi ti Yeshiva atene so azo mingi pëpe si adë kite so use ndo ni ayeke tâ ye. Na ndo so Josèphe atene: “[Kota prêtre Ananus (Ananias)] abungbi lani azo ti fango ngbanga ti Sanhédrin na aga na gbele ala mbeni koli so iri ti lo ayeke Jacques, ita ti Jésus so a hiri lo Christ.” (Antiquités judaïques, XX, 200). Biani, mbeni Farizien so ayeke oko ti azo ti secte so azo mingi so ayeke na yâ ni ayeke angangu wato ti Jésus, ayeda na dutingo na fini ti “Jacques, ita ti Jésus.”

A yeke bâ lani ngangu so dutingo na fini ti Jésus ayeke sala na yâ akusala ti adisciple ti lo. Na ngoi so a zia bazengele Paul na da ti kanga na Rome na yâ ti ngu 59 ti ngoi ti e, akoli so akomande na popo ti aJuif atene na lo: “E hinga azo ayeke ke tënë ti secte so na ndo kue.” (Kusala 28:17-22). Ala hiri adisciple ti Jésus “secte so”. Tongana na ndo kue, azo ake tënë ti ala, awasungo mbaï ayeke sû tondo na ndo ti ala, ni la pëpe?

Tacite, so a dü lo na yâ ti ngu 55, na so a bâ lo tongana oko ti akota wasungo mbaï ti sese, asala tënë ti aChrétien na yâ Abuku ti mbaï ti lo. Na ndo sioni tënë so Néron abi na li ti aChrétien, so atene so a yeke ala si azia kota wâ na Rome na ngu 64, lo tene: “Néron abi tënë ni na asala sana sioni mingi na mbeni bungbi ti azo so azo ake tënë ti ala teti akota ye ti sioni so ala sala, so azo ti kodoro ahiri ala aChrétien. Christus [wala Christ], so ayeke gunda ti iri Chrétien, awara kuâ na lege ti ngbanga so mbeni gouverneur ti e Ponce Pilate afâ, na ngoi ti komandema ti Tibère.” Anzene nzene tënë ti tondo so ague legeoko na sango so andu Jésus ti Bible.

Mbeni wasungo mbeti so asala tënë na ndo adisciple ti Jésus ayeke lani Pline le Jeune, gouverneur ti Bithynie. Ndulu na ngu 111, Pline asû lani mbeti na Togbia Trajan ti hunda ye so lo lingbi ti sala na aChrétien. Lo sû na mbeti lo tene, azo so a bi tënë ti wataka na li ti ala, so atene ala yeke aChrétien, akiri atene peko ti mbeni sambela na anzapa nga avoro image ti Trajan, gi ti fa na gigi so ala yeke aChrétien pëpe. Pline akiri atene: “A tene so a lingbi pëpe ti gbu ala so ayeke atâ Chrétien na ngangu ti bata asalango ye so.” Ye so afa biani na gigi so Christ ayeke lani na fini, lo so adisciple ti lo ayeke ndulu ti kui ndali ti mabe ti ala na lo.

Na peko ti so a sala ndulu tënë na ndo ye so awasungo mbaï ti oko na ti use siècle atene na ndo Jésus Christ na adisciple ti lo, The Encyclopædia Britannica (ti ngu 2002) atene na hunzingo ni: “Atënë nde nde so afa tongana nyen na yâ angoi ti giriri, même awato ti lege ti vorongo ti aChrétien ayeda so Jésus aduti lani na fini na ndo sese. A yeke gi na nda ti angu 1700, na yâ ti angu 1800, nga na tongo nda ti angu 1900 si azo alondo ti dë kite teti fani oko, ndali ti atënë so alingbi pëpe, mbaï so abâ fini ti Jésus.”

Tënë ti témoin ti adisciple ti Jésus

The Encyclopedia Americana atene: “Testament ti Fini ayeke lingu ti aye mingi so amû lege na e ti fa nzoni peko ti fini nga na kui ti Jésus. A yeke mû nga lege na e ti mä yâ ti atënë so akozo Chrétien agbu nda ni lani.” Awadengo kite ayeda peut-être pëpe na Bible tongana ye so afa na gigi so Jésus ayeke lani na sese. Ye oko, akpengba tënë use so aluti mbilimbili na ndo atondo ti Bible, ayeke mû maboko ti fa so biani Jésus ayeke ândö na sese.

Tongana ti so e bâ awe, akota tënë so Einstein asigigi na ni afa na gigi so lo yeke na fini, legeoko afango ye ti Jésus afa na gigi so lo yeke nga biani na fini giriri. Na tapande, bâ Fango ye na ndo Hoto, mbeni diskur so Jésus amû ândö, so azo ahinga ni mingi (Matthieu achapitre 5-7). Bazengele Matthieu asû na mbeti ngangu so fango ye ni asala lani na ndo zo: ‘Li ti azo so abungbi kâ akpe ndali ti fango ye ti lo. Lo fa ye ni tongana zo ti komandema.’ (Matthieu 7:28, 29, Fini Mbuki, 2001). Na bango ngangu so fango ye so asala na ndo azo na yâ asiècle mingi, Pakara Hans Dieter Betz atene: “Mingi ni, ngangu so Fango ye na ndo Hoto asala na ndo azo ague yongoro, andu pëpe gi alege ti vorongo ti aJuif na ti aChrétien wala même salango ye ti azo ti Poto.” Lo kiri lo tene so fango ye ni “amû ndo sese kue.”

Zia e bâ andulu tënë, atënë ti ndara so alingbi ti mû maboko, so awara na yâ Fango ye na ndo Hoto ni: “Zo so apika mo na ngbangba ti mo ti koti, mo [yôro] mbeni mbage ni na lo nga”. “I bata nzoni si i sala ye ti mbilimbili ti i teti lê ti azo pëpe”. “I gi bê ti i tënë ti kekereke pëpe, teti fade kekereke agi ye ti lo mveni.” “I bi [alenge] ti i na gbele acochon pëpe”. “I hunda, na fade a mû na i”. “Ye kue so i ye azo asala na i, i sala na ala tongaso nga”. ‘I lï na kete yanga da’. “Fade i hinga ala na lege ti lengo ti ala.” “Keke oko oko kue ti nzoni alë le-keke ti nzoni”.​—Matthieu 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.

Kite ayeke pëpe so mo mä mingi ti atënë so wala angbongboro tënë ti yâ ni awe. Peut-être ala ga amato na yanga ti kodoro ti mo awe. A mû amato ni kue na yâ Fango ye na ndo Hoto. Ngangu so fango ye so asala na ndo gbâ ti azo nga na akodoro mingi afa na gigi polele so “kota wafango ye” ayeke lani dä biani.

Zia e bâ na li so mbeni zo asigigi na tënë ti mbeni koli so lo hiri lo Jésus Christ. Tongana zo ni so, na lege ti amayele so lo yeke na ni, lo sigigi na afango ye so Bible atene ayeke ti Jésus, lo yeke leke tënë ni fade pëpe ti tene Jésus na afango ye ti lo anzere mingi na azo. A yeke tongaso pëpe? Ye oko, bazengele Paul atene: “Teti aJuif ahunda fä, na aGrec agi ndara; me e fa tënë ti Christ, Lo so ala fâ Lo na keke ti [“pasi”, NW]; na lê ti aJuif, Lo yeke ye so ala pika gere ti ala dä, na lê ti aGentil, Lo yeke tënë ti buba”. (1 aCorinthien 1:22, 23). Tokua ti Christ so afâ lo na ndo keke ti pasi anzere pëpe na lê ti aJuif wala azo ti mara. Ye oko, a yeke ândö tënë ti Christ si aChrétien ti kozo siècle ayeke fa ni. Ngbanga ti nyen a sala tënë ti Christ so a fâ lo na ndo keke ti pasi? Oko fango nda ti ye so amû ngia na bê ayeke gi ti aChrétien so asû Mbeti ti Nzapa na yanga ti Grec so afa peko ti tâ tënë na ndo fini nga na kui ti Jésus.

A yeke wara mbeni kpengba tënë so afa na gigi so mbaï so andu fini ti Jésus ayeke tâ ye na yâ fango ye ti lo so adisciple ti lo azia lâ oko pëpe ti fa. Gi ndulu na angu 30 tongaso na peko ti so Jésus ato nda ti kusala ti lo, Paul alingbi ti tene so ‘a fa nzo tënë na azo kue na gbe ti yayu awe’. (aColossien 1:23). Biani, afango ye ti Jésus amû yâ ti sese ti giriri atâa akangango lege. Paul, so nga kue awara ye ti ngangu teti so lo yeke Chrétien atene: ‘Tongana Christ azingo na kuâ pëpe, andâ tënë so e yeke fa ayeke gi senge senge si mabe ti e ayeke gi senge senge.’ (1 aCorinthien 15:12-17, FM 01). Tongana fango tënë na ndo mbeni Christ so a zingo lo na kuâ pëpe aduti ye senge, fango tënë na ndo mbeni Christ so abâ gigi lâ oko pëpe ayeke kiri ti duti mbeni tâ ye senge senge. Tongana ti so e diko na yâ tondo ti Pline le Jeune, akozo Chrétien ayeke lani ndulu ti kui teti mabe ti ala na Christ Jésus. Ala yeke ndulu ti kui teti Christ ngbanga ti so lo yeke dä biani; lo yeke na fini lani na ndo sese gi tongana ti so atondo ti Évangile afa peko ni.

Mo bâ fä ni awe

A hunda na aChrétien ti mä na bê kozoni na londongo ti Jésus Christ na popo ti akuâ si ala lingbi ti fa tënë na pekoni. Na yâ bibe ti mo, mo nga kue mo lingbi ti tara ti bâ Jésus so a zingo lo na kuâ na bango ngangu so lo yeke sala na ndo azo laso.

Ngoi kete kozoni ti tene Jésus akui na ndo keke ti pasi, lo sala tënë ti mbeni kota prophétie na ndo singo ti lo na yâ angoi so ayeke ga. Lo fa nga so ande a yeke zingo lo na popo ti akuâ na lo yeke duti na koti ti Nzapa na kungo ngoi ti komande awato ti lo (Psaume 110:1; Jean 6:62; Kusala 2:34, 35; aRomain 8:34). Na pekoni, lo yeke sala kusala, na lo tomba Satan na ayingo sioni ti lo na yayu.​—Apocalypse 12:7-9.

Lawa aye so kue alingbi ti si? Jésus afa ândö na adisciple ti lo ‘fä ti singo ti lo na ti hunzingo ti aye ti sese so’. Fä ti hinga na singo ti lo so lê abâ pëpe andu akota bira, akota nzara, ayengingo ti sese, singo ti aprophète ti wataka, kengo ndia so ayeke gue na li ni, akobela ti futi kodoro. A lingbi azo aku ti bâ mara ti aye ti vundu tongaso, teti so tombango Satan Zabolo na yayu, aye ti tene “vundu aga na sese”. Zabolo azu ndulu na sese “na ngonzo mingi, teti lo hinga lâ ti lo angbâ mingi pëpe.” Na ndo ni, fä ni andu nga fango nzo tënë ti Royaume “na sese so kue teti tënë ti témoin na amara kue”.​—Matthieu 24:3-14; Apocalypse 12:12; Luc 21:7-19.

Aye kue so Jésus asala tënë ni kozoni asi awe. Ngbele ye na tongo nda ti Kozo Bira so Amû Sese Kue na ngu 1914, e yeke bâ mbeni fä, so aye mingi ayeke na yâ ni, ti singo ti Jésus Christ so lê abâ pëpe. Lo yeke komande tongana Gbia ti Royaume ti Nzapa na lo yeke na ngangu mingi ti sala na ndo zo. So si périodique so ayeke na maboko ti mo, a fa na gigi so kusala ti fango tënë ti Royaume ayeke gue na li ni laso.

Ti gbu nda ti ambeni ye so afa so Jésus ayeke lani na sese, a yeke nzoni mo manda Bible. Ngbanga ti nyen ti hunda pëpe na aTémoin ti Jéhovah anzene nzene tënë na ndo singo ti Jésus?

[Afoto na lembeti 5]

Josèphe, Tacite na Pline le Jeune asala tënë ti Jésus Christ na adisciple ti lo

[Lingu ti afoto ni]

Afoto ota kue: © Bettmann/CORBIS

[Foto na lembeti 7]

Akozo Chrétien ahinga na bê kue so Jésus ayeke lani biani dä