Na ngoi so Pierre abere Jésus ti fani ota ni so, ndo aga nduru ti han awe. Amembre ti Sanhédrin ni ahunzi dengo ngbanga ti ala ni awe, na ala kue akangbi. Na vendredi na ndapre ni, ala kiri abungbi tere, peut-être ti sara si azo abâ fango ngbanga ti ala ti bï ni tongana ye so ayeke na lege ni. A mû Jésus a ga na ni na gbele ala.

Azo ni akiri ahunda Jésus atene: “Tongana mo yeke Christ, tene na e.” Jésus angbâ atene na ala: “Même tongana mbi tene na ala, ala yeke mä na bê na ni ape. Nga, tongana mbi hunda tënë na ala, ala yeke kiri tënë ape.” Me, na mbeto pëpe Jésus atene na ala so ni yeke lo so a sara tënë ti lo na Daniel 7:13 so. Lo tene: “Ti londo laso, Molenge ti zo ayeke duti ande na mbage ti koti ti Nzapa so ayeke ngangu mingi.”—Luc 22:67-69; Matthieu 26:63.

Ala kiri ahunda lo atene: “Tongaso, mo yeke Molenge ti Nzapa?” Jésus akiri tënë atene: “Ala wani atene awe so mbi yeke lo.” Ala wara ti ala mbeni raison ti tene ala fâ Jésus awe la, ala tene so lo yeke zonga Nzapa. Ni la, ala tene: “E yeke na bezoin ti mbeni tënë nde?” (Luc 22:70, 71; Marc 14:64). Ala ngbâ akanga Jésus, ala gue na lo na Gouverneur so ayeke zo ti Rome, so iri ti lo ayeke Ponce Pilate.

Judas Iscariote abâ peut-être Jésus na ngoi so a yeke gue na lo na Pilate. Tongana Judas ni aga ti bâ so a dë ngbanga ti kuâ na li ti Jésus, lo bâ kamême so lo sara sioni. Me, ahon ti tene lo kiri na mbage ti Nzapa ti fa so lo changé tâ bê ti lo, lo gue lo kiri gi na alê ti nginza ti argent 30 ni. Lo tene na aprêtre-mokonzi ni, lo tene: “Mbi sara siokpari tongana mbi kä lo na ala. Mbi sara si a yeke tuku mênë ti zo so tënë ayeke na li ti lo ape.” Me, kiringo tënë ti azo ni afa so ala yeke na bê ape. Ala tene: “Ti e dä nyen? So a bâ gi mo!”—Matthieu 27:4.

Judas angbâ atuku alê ti nginza ti argent 30 ni na yâ ti temple, na pekoni lo gue lo tara ti fâ tere ti lo. Lo tara ti kanga go ti lo na kamba, me keke ni aga akungbi. Lo tï na ndo ti atênë, na yâ ti lo asungba.—Kusala 1:17, 18.

Gi na oko ndapre ni so, a gue na Jésus na yangbo ti Ponce Pilate. Me, aJuif so ague na lo kâ ake ti lï. Ala pensé so tongana ala gue kâ na popo ti azo so ayeke aJuif ape so, ala yeke ga sioni. A peut ti sara si ala yeke wara ande lege ape ti te kobe na lango 15 ti Nisan ni, kozo lango ti Matanga ti Mapa so a sara na levure ape, so a bâ ni tongana mbeni mbage ti Pâque.

Pilate angbâ asigi, lo hunda ala lo tene: “Tënë wa ala bi na li ti koli so?” Ala ngbâ akiri tënë atene: “Tongana koli so asara sioni ape, ka e yeke zia lo na maboko ti mo ape.” Peut-être Pilate abâ so ala ye ti sara ngangu na ndo ti lo la, ni la lo tene: “Ala wani ala mû lo, ala fâ ngbanga ti lo alingbi na ndia ti ala.” Kiringo tënë ti aJuif ni afa na gigi nzara ti ala ti fâ Jésus. Ala tene: “Ndia amû lege na e ti fâ zo ape.”—Jean 18:29-31.

Tongana ala fâ Jésus na ngoi ti matanga ti Pâque, peut-être wuluwulu ayeke londo. Me, tongana aRomain la si afâ Jésus, ndali ti so peut-être ala tene Jésus asara mbeni ye so gouvernement ti Rome ake, a yeke zi ande tënë na li ti aJuif ni.

Amokonzi-nzapa ni atene pëpe na Pilate so ala fâ ngbanga na li ti Jésus ndali ti so ala bâ so lo zonga Nzapa. Fadeso, ala sigi na mbeni tënë nde, ala tene: “Koli so [1] ayeke pusu azo ti mara ti e ti sara kpengba-li, [2] lo yeke kanga lege na azo ti futa impôt na César nga [3] lo tene lo yeke Christ, mbeni gbia.”—Luc 23:2.

Teti so Pilate asara kua na iri ti Rome, ye so agbu bê ti lo ayeke tënë so a tene Jésus la atene ni yeke gbia. Tongaso, Pilate akiri alï na yâ ti yangbo ni, lo iri Jésus na lo hunda lo, lo tene: “Mo yeke Gbia ti aJuif?” So ti tene, ‘Mo doro tâ ndia ti Rome ti tene so mo la mo ga gbia na place ti César?’ Peut-être ti hinga tënë so Pilate ahinga na ndo ti lo awe, Jésus angbâ atene: “Tënë so mo tene so alondo na bê ti mo wani, wala azo la asara tënë ni na ndo ti mbi na mo?”—Jean 18:33, 34.

Ti fa so ni hinga ye oko na ndo ti Jésus ape, na so ni yeke gi gi ti hinga ye la, Pilate akiri tënë atene: “Mbi yeke Juif? Gi azo ti mara ti mo nga na aprêtre-mokonzi la azia mo na maboko ti mbi. Nyen la mo sara?”—Jean 18:35.

Jésus akpe pëpe ti fa tënë ti komandema ti lo. Lo kiri tënë na mbeni lege so Gouverneur Pilate aku tere ti lo na ni ape.

Jésus atara pëpe ti ke ti fa tere ti lo na Pilate so lo yeke mbeni gbia. Me, lo fa so Royaume ti lo ayeke ga na kpale na Rome ape. Lo tene: “Royaume ti mbi ayeke ti dunia so ape. Tongana Royaume ti mbi ayeke fade ti dunia so, ka azo ti mbi ayeke tiri si a zia mbi na maboko ti aJuif ape. Me aye so asi afa so Royaume ti mbi ayeke ti dunia so ape.” (Jean 18:36). Biani, Jésus ayeke na mbeni Royaume, me a yeke ti dunia so ape.

Me, Pilate azia tënë ni tongaso ape. Lo hunda lo tene: “So ti tene mo yeke gbia?” Jésus afa na Pilate so lo wani lo fa kiringo tënë ni awe. Lo tene: “Mo wani mo tene awe so mbi yeke gbia. Ndani so a dü mbi nga mbi ga na yâ ti dunia ayeke ti tene mbi fa tâ tënë na azo. Zo kue so ayeke na mbage ti tâ tënë amä tënë so mbi yeke tene.”—Jean 18:37.

Jésus atene kozo awe na Thomas atene: “Mbi yeke lege ni, tâ tënë na fini.” Fadeso, même Pilate kue ahinga so ndani so a tokua Jésus na sese ge ayeke ti fa tënë ti témoin ti “tâ tënë”, mbilimbili tâ tënë na ndo ti Royaume. Jésus aye gi ti ngbâ be-ta-zo na tâ tënë ni, même si a hunda ti tene lo perdre fini ti lo ndali ni. Pilate ahunda lo atene: “Tâ tënë ni ayeke nyen?”, me Pilate ni agi nga ti mä kiringo tënë ni ape. Lo bâ so lo mä aye mingi awe, so lo peut ti luti na ndo ni ti fâ ngbanga ti Jésus.—Jean 14:6; 18:38.

Pilate akiri na mbage ti gbâ ti azo ni, so ayeke ku na gigi kâ so. Na bango ni, Jésus aluti na tere ti lo na ngoi so lo tene na aprêtre-mokonzi nga na azo so ayeke na ala, lo tene: “Mbi bâ ti mbi ye ti sioni so koli so asara pëpe.” Bê ti gbâ ti azo ni ason ndali ti desizion ni so, si ala tene: “Ye so lo yeke fa na yâ ti Judée kue aga na wusuwusu, a londo na Galilée même juska ge.”—Luc 23:4, 5.

Sarango ye ahon ndo ni ti aJuif ni so asara si li ti Pilate akpe. Na ngoi so aprêtre-mokonzi nga na a-ancien ni angbâ ti dekongo, Pilate ahunda Jésus atene: “Mo yeke mä gbâ ti atënë so ala yeke bi na li ti mo so ape?” (Matthieu 27:13). Jésus azi yanga oko ape. So a bi tënë ti mvene na li ti lo me si lo duti kpô, a kiri a sara si li ti Pilate aga kirikiri.

A-Juif ni atene so Jésus ‘alondo na Galilée’. Na hasango yâ ti tënë so, Pilate aga ti hinga so Jésus ayeke zo ti Galilée. Ye so asara si lo pensé na ye so lo peut ti sara ti zi tere ti lo na yâ ti tënë ni. Hérode Antipas (molenge ti Hérode ti Kota) la ayeke komande na Galilée, na lo yeke na Jérusalem ndali ti Pâque. Tongaso, Pilate atokua Jésus na Hérode ni. A yeke Hérode Antipas ni so la amû yanga lani ti tene a dë go ti Jean Baptiste. Na pekoni, na ngoi so Hérode amä a tene Jésus ayeke sara lani amiracle, lo gi bê ti lo lani mingi ngbanga ti so lo pensé peut-être lo tene a yeke Jean la si azingo na kuâ.—Luc 9:7-9.

Tere ti Hérode anzere ti bâ Jésus. Me, a yeke pëpe ngbanga ti so lo ye ti aidé Jésus wala ti gi ti hinga wala atënë so a bi na li ti Jésus ayeke tâ tënë wala pëpe. Nde na so, Hérode aye gi ti bâ Jésus, nga “ti tene Jésus asara mbeni miracle na lê ti lo.” (Luc 23:8). Me, Jésus asara aye ni so Hérode ayeke ku fade ti bâ so ape. Na ndo ni, atënë so Hérode ahunda na Jésus, lo kiri tënë na ni kete tongaso ape. So ala wara ye so ala ku ni so ape, Hérode na aturugu ti lo “asara aye ti kamene na Jésus.” (Luc 23:11). Ala yü na lo mbeni pendere bongo nga ala he lo. Na pekoni, Hérode atokua Jésus na Pilate. Hérode na Pilate ayeke ândö awato, me fadeso, ala ga akota kamarade.

Na ngoi so a kiri na Jésus na ndo ti Pilate, Pilate ni abungbi aprêtre-mokonzi, amokonzi ti aJuif nga na azo ti kodoro ni, lo tene na ala: “Mbi hunda tënë na lo na lê ti ala, me mbi wara pëpe ye so afa so atënë so ala yeke bi na li ti lo ayeke tâ tënë. Hérode kue awara mbeni ye ape, ni la lo kiri na lo na e ge so. Lo sara pëpe mbeni ye so alingbi na kuâ. Tongaso, mbi yeke pika lo na mbi zi lo.”—Luc 23:14-16.

Pilate aye gi ti zi Jésus, ndali ti so lo bâ so a yeke gi kota bê la ague na aprêtre ni ti mû Jésus na lo so. Na ngoi so Pilate ayeke gi lege ti zi Jésus, mbeni ye akiri apusu lo ti sara ni. Ye ni ayeke so, na ngoi so lo yeke na ndo ti mbata ti fango ngbanga ti lo, wali ti lo atokua yanga na lo atene: “Mo sara ti mo ye oko na zo ti mbilimbili so pëpe, ngbanga ti so laso mbi bâ pasi mingi na yâ ti bango li [so alingbi ti londo na Nzapa] ndali ti lo.”—Matthieu 27:19.

Tongana nyen la Pilate alingbi ti zi koli so tënë ayeke na ti lo ape so?

Pilate atene na azo so aye gi kuâ ti Jésus so, lo tene: “Mbi . . . wara pëpe ye so afa so atënë so ala yeke bi na li ti lo ayeke tâ tënë. Hérode kue awara mbeni ye ape.” (Luc 23:14, 15). Fadeso, ti tara ti zi Jésus, Pilate asara kua na mbeni kode nde, lo tene: “Ala yeke na mbeni ngobo ti ala so ahunda ti tene mbi zi na ala mbeni zo na ngoi ti Pâque. Tongaso, ala ye mbi zi na ala Gbia ti aJuif ni?”—Jean 18:39.

Pilate ahinga so mbeni zo ti kanga ayeke dä so iri ti lo ayeke Barabbas, so azo ahinga lo tongana mbeni zo ti nzi, so aye ti kinda gouvernement ti aRomain nga lo yeke zo ti fango zo. Ni la, Pilate ahunda azo ni atene: “Na popo ti azo so, ala ye mbi zi na ala zo wa? Barabbas wala Jésus, lo so a tene lo yeke Christ?” Teti so aprêtre-mokonzi ni la ayeke pusu azo ni, ala ngbâ ahunda ti tene a zi gi na ala Barabbas ni so, me Jésus ape. Pilate akiri ahunda ala encore, lo tene: “Na popo ti azo use so, ala ye mbi zi na ala zo wa?” Ala ngbâ adekongo atene: “Barabbas.”—Matthieu 27:17, 21.

Teti so lo hinga ye so lo peut ti sara ape, Pilate ahunda ala atene: “Ka mbi sara ande nyen na Jésus so a iri lo Christ?” Azo ni adekongo atene: “Kanga lo na ndo ti keke!” (Matthieu 27:22). A yeke tâ ye ti kamene ti bâ so ala hunda ti tene a fâ mbeni zo so tënë ayeke nga na li ti lo ape. Pilate atene: “Ngbanga ti nyen? Sioni ti nyen la koli so asara? Mbi bâ ti mbi pëpe mbeni ye so lo doit ti kui ndali ni. Tongaso, mbi yeke pika lo na mbi zi lo.”—Luc 23:22.

Atâa a-effort so Pilate asara, gbâ ti azo ni so ayeke na ngonzo abungbi yanga ti ala oko atene: “Kanga lo na ndo ti keke!” (Matthieu 27:23). Amokonzi-nzapa ni ayôro tâ na yâ ti li ti azo ni kota nzara ti bâ mênë. Nga, a yeke pëpe mênë ti mbeni zo so ake ndia, wala ti mbeni zo ti fango zo. Andâ a yeke mênë ti mbeni zo so tënë ayeke na li ti lo ape, so na yâ ti alango oku so ahon, a yamba lani lo na ngia na lingo ti lo na Jérusalem, tongana Gbia. Tongana adisciple ti lo ayeke na ngoi ni, ala zi yanga ape na ala fa tere ti ala na gigi ape.

Pilate abâ so aye so lo ye ti sara alï ngu. Teti so kota wuluwulu alondo, tongaso, lo mû mbeni ngu lo sukula na maboko ti lo na devant ti gbâ ti azo ni kue. Lo tene na ala, lo tene: “Mênë ti koli so ayeke na li ti mbi ape. So a bâ gi ala.” Même so kue achangé tâ bango ndo ti azo ni ape. Ala tene: “Zia mênë ti lo aga na li ti e nga na li ti amolenge ti e.”—Matthieu 27:24, 25.

Pilate aye ti sara gi ye so anzere na lê ti azo ni ahon ti sara ye so lo hinga lo tene ayeke na lege ni. Ni la, ti lingbi na ye so azo ni aye, Pilate azi na ala Barabbas. Lo mû yanga ti tene a zi bongo na tere ti Jésus, na a pika lo.

Na peko ti sioni pika so a pika na Jésus, aturugu ni ague na lo na yâ ti yangbo ti gouverneur ni. Aturugu ni abungbi tere na ala ngbâ gi ti sara pasi na Jésus. Ala mû akî ala leke na couronne, ala zia ni na li ti lo. Ala zia nga sosongo na yâ ti maboko ti Jésus ti koli, ala yü na lo mbeni kota bongo ti violet, mara ti so agbia la ayeke yü ka ni. Ala komanse ti he lo, ala tene: “Bara mo, Gbia ti aJuif!” (Matthieu 27:28, 29). Ye so ayeke tâ sioni mingi ayeke so, ala tuku ngu ti yanga na tere ti lo, ala pika lê ti lo. Ala mû sosongo so ayeke na maboko ti lo, ala pika na li ti lo. Ala kiri asara si “couronne” ti kî ti kamene so alï yâ ti poro ti tere ti lo.

Teti so Jésus ane tere ti lo nga lo kpengba tere ti lo, bê ti Pilate adö si lo ye ti gi encore mbeni lege ti zi Jésus. Lo tene na azo ni, lo tene: “Bâ, mbi yeke sigi na lo na ala ti tene ala hinga so mbi wara mbeni tënë ti fâ ngbanga na li ti lo ndali ni ape.” Wala peut-être Pilate apensé ti lo atene tongana lo sigi na Jésus na gigi, na akä nga na amênë na tere ti lo tongaso, a yeke sara si tere ti azo ni adë kete? Na ngoi so Jésus ayeke luti na devant ti azo ni, so ala yeke na bê ape so, Pilate atene: “Ala bâ, koli ni la!”—Jean 19:4, 5.

Atâa pika nga na akä so ayeke na tere ti Jésus, lo ne tere ti lo nga lo duti gi kpô. Même Pilate kue ahinga ni tongaso, e hinga ni na yâ ti sarango tënë ti lo, so afa so lo ne Jésus nga mawa ti Jésus asara lo.

Atâa apasi nga na hengo ndo kue so ala he na Jésus, a-effort kue so Pilate asara ti zi lo asara ye oko ape na ndo ti aprêtre-mokonzi nga na azo so amû peko ti ala. Ye so ala ye ayeke gi ti tene a fâ Jésus awe. Ala ngbâ ti dekongo atene: “Kanga lo na ndo ti keke! Kanga lo na ndo ti keke!” Pilate angbâ atene na ala: “Ala wani ala mû lo, ala fâ lo na ndo ti keke ni, ndali ti so mbi wara mbeni tënë ti fâ ngbanga na li ti lo ndali ni ape.”—Jean 19:6.

A-Juif abi tënë ti poroso na li ti Jésus ti tene a fâ lo me a sara ye oko ape na ndo ti Pilate. Ka tongana a yeke tënë ti vorongo Nzapa, a yeke tongana nyen? Ala kiri encore gi na ndo ti mbeni tënë so ala bi fade na ndo ti Jésus na ngoi so ala gue na lo na gbele Sanhédrin so ala tene Jésus la azonga Nzapa. Ala tene: “E yeke na mbeni ndia; na lege ti ndia ni so, lo lingbi na kuâ, ndali ti so lo sara tere ti lo molenge ti Nzapa.” (Jean 19:7). Mbeni fini tënë la Pilate akiri amä so.

Pilate akiri alï na yâ ti yangbo ti lo, ti gi encore mbeni lege so lo peut ti zi na koli so, so abâ pasi nga so wali ti lo Pilate ni abâ li na ndo ti lo so (Matthieu 27:19). Ka ti fini tënë ni so aJuif akiri abi na sese so ayeke tongana nyen, so ala tene zo ti kanga ni so ayeke “molenge ti Nzapa” so? Pilate ahinga so Jésus alondo na Galilée (Luc 23:5-7). Me, lo hunda Jésus lo tene: “Mo londo na ndo wa?” (Jean 19:9). Peut-être Pilate ahunda tere ti lo wala Jésus ni ayeke kozo na fini na mbeni ndo nde, peut-être na yayu?

Jésus atene fade na yanga ti lo wani na Pilate lo tene ni yeke mbeni gbia, me Royaume ti ni ayeke ti dunia so ape. Jésus abezoin encore ti kiri na ndo ti tënë so lo tene fade awe so ape, ni la lo duti kpô. So Jésus ake ti zi yanga so, a zingo baba ti Pilate, ni la na ngonzo lo tene na Jésus: “Mo ke ti zi yanga na mbi? Mo hinga ape so mbi yeke na ngangu ti zi mo wala ti fâ mo?”—Jean 19:10.

Jésus angbâ atene gi na lo atene: “Tongana Nzapa la amû na mo komandema ni ape, mo peut ti sara ye oko na mbi ape. Ndani la, koli so azia mbi na maboko ti mo so, ti lo siokpari ni ayeke kota mingi.” (Jean 19:11). Peut-être Jésus ayeke pensé lani gi na zo oko la ape. Me, lo ye ti sara tënë ti Caïphe na azo so amû peko ti lo, nga na Judas Iscariote so sioni ti ala ahon ti Pilate ni.

Fason ti sarango ye ti Jésus na ti sarango tënë ti lo nga na mbeto so Pilate ayeke na ni, so peut-être Jésus alondo na yayu, asara si Pilate atara encore ti gi ti zi Jésus. Me, aJuif ni akiri atene mbeni tënë so azia mbeto na yâ ti Pilate ni, ala tene: “Tongana mo zi koli so, andâ mo yeke kamarade ti César ape. Zo kue so atene ni yeke gbia asara tënë na tere ti César.”—Jean 19:12.

Gouverneur ni angbâ asigi na Jésus na gigi encore, lo duti na ndo ti mbata ti gbia, na lo tene na azo ni lo tene: “Ala bâ, gbia ti ala la!” Me, ala dekongo: “Fâ lo! Fâ lo! Kanga lo na ndo ti keke!” Pilate ni avoro yanga na ala, lo tene: “Ala ye mbi fâ gbia ti ala?” A-Juif aye ka komandema ti Rome ape, me na kamene ape, aprêtre-mokonzi ni angbâ atene: “E yeke na mbeni gbia nde ape, gi César awe.”—Jean 19:14, 15.

Mbeto ti azo asara Pilate si na nda ni lo yeda na ye so aJuif ahunda na lo. Lo mû Jésus na ala. Aturugu azi bongo ti violet so ayeke fade na tere ti Jésus, ala yü na lo mbeni kota bongo ti lo ti ndo ni. Na ngoi so ala yeke gue na Jésus ti fâ lo na ndo ti keke, ala mû na lo keke ti pasi ti lo wani ti tene lo yô ni.

A si fadeso nduru na midi ti vendredi, lango 14 ti Nisan. Ti londo na ndapre ti jeudi so Jésus azingo na ni juska na ndembe ni so, Jésus abâ mara ti apasi nde nde na peko ti tere. So lo yeke tirika na gbe ti nengo keke so ti yô ni, ngangu ti lo ahunzi kue. Ni la, aturugu ni aforcé mbeni koli so ayeke hon ti lo hongo, so iri ti lo ayeke Simon, zo ti kodro ti Cyrène, na Afrika, ti tene lo yô keke ni juska na ndo so a yeke gue ti fâ Jésus dä. Gbâ ti azo amû peko ti ala, na ambeni ayeke pika ndo ti kate ti ala na vundu, nga ala yeke toto ndali ti ye so ayeke si so.

Jésus angbâ atene na awali ni so ayeke toto so, lo tene: “Amolenge-wali ti Jérusalem, ala zia ti toto ndali ti mbi. Me ala toto ndali ti ala wani nga na amolenge ti ala, ndali ti so ngoi ayeke ga so azo ayeke tene ande: ‘Ngia ayeke na awali-ngombo, awali so adü ape nga na ala so amû me na molenge ape!’ Ala yeke tene ande na ahoto: ‘Ala honde ndo ti e!’ nga na akete hoto: ‘Ala honde e!’ Tongana ala sara aye so na ngoi so keke ni angbâ fini, nyen la ayeke si ande tongana keke ni ahule?”—Luc 23:28-31.

Jésus ayeke sara tënë ti mara ti aJuif la. A yeke tongana mbeni keke so angbâ na fini, ndali ti so Jésus angbâ encore na fini na ambeni Juif mingi amä na bê na lo. Me, tongana a zi ala na popo ti tanga ti mara ni, gi mbeni mara so ahule na lege ti yingo la ayeke ngbâ, tongana keke so akui. Na ngoi so Nzapa ayeke zia ande na bê ti aturugu ti Rome ti ga ti futi mara ni, ala yeke toto ande ngangu.

A gue na Jésus na mbeni ndo so ayo pëpe na gbata ni, na ndo so a yeke gue ti fâ lo dä. A mû nga ambeni zo ti nzi use na tere ti Jésus, ti tene a fâ ala. Ndo so a gue na ala dä so, a iri ni Golgotha, wala Ndo ti bio ti li, mbeni ndo so tongana zo “angbâ ayo” lo peut ti bâ ni.—Marc 15:40.

A zi bongo na tere ti akoli ni ota kue. Na pekoni, a mû na ala vin so a zia myrrhe nga na mbeni sengo ye ti tene asara ala tongana mbangi. Âmanke, awali ti Jérusalem la aleke vin ni so, na aturugu ti Rome ni agbanzi pëpe ti tene a mû ni na azo so ala gue ti fâ ala, ngbanga ti so a yeke aidé ala ti hinga songo ti pasi ti ala ni mingi ape. Me na ngoi so Jésus atara ni, lo ke ti nyon ni. Ngbanga ti so Jésus aye si lê ti lo angbâ senge na ngangu ngoi ni so; lo wani lo ye ti hinga songo ti pasi so lo yeke bâ nga tongana nyen la lo ngbâ be-ta-zo juska na kuâ.

A zia Jésus na ndo ti keke (Marc 15:25). Aturugu ni apika amaboko nga na gere ti Jésus na apointe, a lï tâ yâ ti nyama ti tere ti lo, a sara si ye ni ason lo sioni. Na ngoi so ala yô keke ni na nduzu, songo ni akiri aga tâ ngangu mingi ndali ti so nengo ti Jésus ni asara si anyama ti tere ti lo ayeke suru. Me, Jésus asuku nga na aturugu ni ape. Lo sambela gi Nzapa lo tene: “Babâ, pardonné ala, teti ala hinga pëpe ye so ala yeke sara.”—Luc 23:34.

Mingi ni ka aRomain ayeke pika mbeni mbeti na nduzu, so na lê ni a yeke fa sioni so zo ni asara so alingbi na kuâ. Ti so ni so, Pilate asû mbeti so atene: “Jésus, zo ti Nazareth, Gbia ti aJuif.” A sû mbeti ni na Hébreu, Latin nga na Grec, tongaso si azo mingi apeut ti diko ni. Pilate asû mbeti so ti fa kengo so bê ti lo ake na aJuif ni so ahunda gi na lo ti fâ Jésus so. Aprêtre-mokonzi ni aye ye ni so ape, ni la ala tene: “Mo sû mbeti ni mo tene ‘Gbia ti aJuif’ pëpe, me mo sû mo tene so lo tene: ‘Mbi yeke Gbia ti aJuif’” Me, teti so lo ye encore ti tene ala la afa na lo ye so lo doit ti sara ape, Pilate angbâ atene na ala: “Mbeti so mbi sû awe, mbi sû awe.”—Jean 19:19-22.

Aprêtre ni so ngonzo agbu ala ngangu so akiri akiri encore na ndo ti tënë ti mvene so a bi lani na ndo ti Jésus na gbele Sanhédrin. Ni la, même azo so ayeke hon na lege akomanse ti yengere li ti ala, ala he Jésus ala tene: “He, mo so mo tene mo yeke kungbi temple na mo yeke leke ni na lango ota so la; sö fini ti mo wani, londo na ndo ti keke ti pasi so mo descend ma!” Aprêtre-mokonzi ni nga na ascribe ni nga kue ayeke tene na popo ti ala atene: “Zia lo Christ ni, Gbia ti Israël, alondo fadeso na ndo ti keke ti pasi so lo descend ma, tongaso si e bâ na lê ti e nga e mä na bê na lo!” (Marc 15:29-32). Même azo ti nzi so ayeke na mbage ti maboko ti Jésus ti koli nga na ti wali atene tënë ti mbana na lo, atâa so gi lo oko la tënë ayeke na li ti lo ape.

Aturugu osio ti Rome nga kue ahe Jésus. Ala yeke nyon peut-être mbeni kpingo vin, ni la ti he Jésus, ala yôro na lo mbeni, so lo peut nga ti ndu ni ape nga ti nyon ni ape so. Aturugu ti Rome ni asara kua na tënë so a sû ni na li ti Jésus ti tene tënë ti mbana, ala tene: “Tongana mo yeke gbia ti aJuif, mo sö mo wani.” (Luc 23:36, 37). Tara ti gbu li ti mo kete! Koli so a bâ lo tongana lege ni, tâ tënë na fini la fadeso azo ayeke sara pasi na lo nga ala yeke he lo hengo na ngia so! Ye oko, lo yeda ti bâ mara ti pasi ni so sân ti suku na aJuif so ayeke bâ lo, wala na aturugu ti Rome so ayeke he lo, wala na azo ti nzi use so a kanga ala na ndo ti keke legeoko na lo.

Aturugu osio so amû akota bongo ti Jésus ti ndo ni, ala kangbi yâ ni osio. Ala sara mbeni ye ti hinga zo wa la ayeke mû mbage ti bongo wa. Me, ti bongo so Jésus ayü na gbe ni, “ayeke gi mbeni kota bongo oko so a fü ni fungo ape, a kpo ni gi senge tongaso a londo na nduzu juska na gbe ni.” Aturugu ni angbâ atene: “E suru yâ ni ape, me e sara mbeni ye ti bâ zo so bongo ni ayeke ga ti lo.” Ye so ala sara so asara si mbeni prophétie aga tâ tënë, so a tene: “Ala kangbi yâ ti bongo ti mbi na popo ti ala, na ala sara mbeni ye ti bâ wala bongo ti mbi ayeke ga ti zo wa.”—Jean 19:23, 24; Psaume 22:18.

Mbeni oko ti azo ti nzi ni so aga ti bâ so Jésus ayeke biani mbeni gbia. Ni la, lo suku na mba ti lo ni so, lo tene: “Mo kpe mbeto ti Nzapa ape? so mo kue mo yeke na gbe ti oko ngbanga ni so. Ti e, ngbanga ni ayeke na lege ni, ndali ti so e yeke wara ye ti peko ti ye so e sara. Me koli so asara ye ti sioni oko ape.” Na pekoni, lo voro yanga na Jésus, lo tene: “Jésus, dabe ti mo na mbi tongana mo ga gbia na yâ ti Royaume ti mo.”—Luc 23:40-42.

Jésus angbâ akiri tënë na lo atene: “Ti tâ tënë ni, mbi tene na mo laso: Mo yeke duti ande na mbi”, pëpe na yâ ti Royaume ni me “na Paradis.” (Luc 23:43). Zendo ti so ni so ayeke nde na lo so Jésus amû lani na abazengele ti lo, so lo tene ala yeke duti ande na ndo ti atrône legeoko na lo na yâ ti Royaume ni (Matthieu 19:28; Luc 22:29, 30). Me, peut-être Juif ni so amä tënë na ndo ti Paradis so Jéhovah aleke ni lani, ti tene Adam na Ève nga na amolenge ti ala aduti dä. Fadeso, zo ti nzi so ayeke kui me lo yeke na beku ni so na devant ti lo.

A yeke fadeso na “ngbonga omene,” wala na midi. Mbeni vukongo ndo atï “na ndo ti kodro ni kue juska nduru na ngbonga gumbaya”, wala na ngbonga ota ti peko ti midi (Marc 15:33). A yeke nze la aga aluti na popo ti sese na lâ ape. Ye tongaso ayeke si ka na ngoi so nze asigi fini fini, me ngoi ti Pâque la a yeke dä so, ngoi so nze aga kota awe. Nga, vukongo ndo ti so ni so aninga ahon ti so nze akanga lê ti lâ. Nzapa la atokua vukongo ndo ni so!

Tara ti bâ ye so asara na ndo ti azo ti hengo Jésus. Na ngoi ti vukongo ndo ni so, ambeni wali osio aga nduru na keke ti pasi ni. A yeke mama ti Jésus, Salomé, Marie ti Magdala nga na Marie mama ti bazengele Jacques Kete.

Bazengele Jean na mama ti Jésus, so vundu ahon ndo ti lo, “ayeke luti nduru na keke ti pasi” ni. Marie abâ so molenge so lo dü lo nga lo bata lo so la ayeke bâ pasi ge so. Ti lo, a yeke tongana ti so ‘mbeni yongoro épée la akpo’ lo (Jean 19:25; Luc 2:35). Me, atâa so Jésus angbâ ti bâ pasi, nzoni duti ti mama ti lo la agbu bê ti lo. Lo sara effort lo sara li ti lo na mbage ti Jean, na lo tene na mama ti lo, lo tene: “Wali, bâ molenge ti mo la!” Na pekoni, lo sara li ti lo na mbage ti Marie, na lo tene na Jean: “Bâ, mama ti mo la!”—Jean 19:26, 27.

Jésus azia mama ti lo, so peut-être fadeso lo yeke mbeni wali-mua, na tïtî bazengele so lo ye lo mingi, ti tene lo bâ lege ti mama ti lo ni. Jésus ahinga so aita ti lo, so Marie adü, ade ti mä na bê na lo ape. Ni la, lo gi ti leke aye ndali ti nzoni duti ti mama ti lo na lege ti yingo nga na ti mitele kue biani. Pendere tapande la Jésus azia na e so.

Na ngoi so vukongo ndo ni ahunzi, Jésus atene: “Nzara ti ngu asara mbi.” A yeke mbeni prophétie la aga tâ tënë so (Jean 19:28; Psaume 22:15). Jésus ahinga so Babâ ti lo azi ngangu ti lo na ndo ti lo awe, tongaso si a tara dutingo be-ta-zo ti lo nzoni. Jésus adekongo, peut-être na yanga ti Araméen ti Galilée, lo tene: “Eli, Eli, lama sabachthani?”, so nda ni aye ti tene: “Nzapa ti mbi, Nzapa ti mbi, mo zia mbi ngbanga ti nyen?” Me tongana ambeni na popo ti ala so aluti nduru na ndo ni so, amä tënë so, ala tene: “Bâ, lo yeke iri Élie.” Mbeni zo akpe loro, lo ndûru ndokoro na yâ ti kpingo vin, lo zia ni na li ti keke ti sosongo, lo mû ni na lo ti tene lo nyon, lo tene: “Ala zia lo. Zia e bâ wala Élie ayeke ga ti mû lo ti zia lo na sese.”—Marc 15:34-36.

Na pekoni, Jésus adekongo atene: “Ye kue ahunzi awe!” (Jean 19:30). Biani, Jésus asara ye kue so Babâ ti lo atokua lo na sese ge ti sara ni. Na nda ni, Jésus atene: “Babâ, mbi zia yingo ti mbi na maboko ti mo.” (Luc 23:46). Jésus azia fini ti lo na tïtî Jéhovah, ngbanga ti so lo hinga lo tene Nzapa la ayeke kiri ande na lo na fini. Lo yeke tâ na confiance na Nzapa, na pekoni, lo ba li ti lo na lo kui.

Mo ye ti bâ, sese ayengi ngangu, na yâ ti akota tênë asuru. Teti so sese ni ayengi ngangu mingi, yanga ti adû ti kuâ azi na gigi ti Jérusalem, na a bi akuâ ti azo na gigi. Azo so ayeke hon na lege abâ akuâ ti azo na gigi na ala lï na yâ ti “gbata ti nzoni-kue” na ala fa peko ti aye so ala bâ.—Matthieu 12:11; 27:51-53.

Na ngoi so Jésus akui, yâ ti ngangu yongoro rideau ti temple, so akangbi yâ ti Ndo ti nzoni-kue nga na Ndo so ayeke nzoni-kue kue kue, asuru use, a londo na nduzu juska na gbe ni. Ye ni asi tongaso ti fa ngonzo ti Nzapa na tere ti azo so afâ Molenge ti lo, nga a ye ti fa so lege so ague na Ndo so ayeke nzoni-kue kue kue, wala na yayu, azi fadeso awe.—aHébreu 9:2, 3; 10:19, 20.

Mbeto ahon tâ ndo ti azo ni! Turugu ti kota kamba so ayeke na tere ti Jésus atene: “Ti tâ tënë ni, koli so ayeke fade Molenge ti Nzapa.” (Marc 15:39). Peut-être lo yeke lani dä na ngoi so a gue na Jésus na gbele Pilate si tënë so alondo na ndo ti Jésus ti hinga wala lo yeke Molenge ti Nzapa wala pëpe. Fadeso, lo hinga awe so Jésus ayeke zo ti mbilimbili, na so lo yeke Molenge ti Nzapa.

Ti ambeni zo ni, aye ni so asi fade so asara ala nzoni ape si ala kiri na yanga-da ti ala, “ala yeke pika ndo ti kate ti ala” ti fa kota vundu so ala yeke na ni nga na kamene so asara ala (Luc 23:48). Na popo ti azo so aluti ayo si ayeke bâ na aye ni so, mo yeke wara gbâ ti awali, so ayeke adisciple so na ambeni ngoi atambela legeoko na Jésus. Aye ni so ayengi nga ala ngangu mingi.

Peko ti midi ti vendredi lango 14 ti Nisan aga nduru ti hunzi. Tongana lâ alinda, Sabbat ti lango 15 ti Nisan ayeke komanse. Jésus akui ti lo awe, me azo ti nzi use so ayeke na tere ti lo ade ti kui ti ala ape. Na lege ti Ndia, ‘a lingbi akuâ ni angbâ na ndo ti keke ni na bï ni so ape,’ me a lingbi a lu ni na ‘lango ni so’.—Deutéronome 21:22, 23.

Na ndo ni, vendredi na lakui ni ayeke lango ti Lekengo aye, ngbanga ti so azo ayeke leke akobe nga ala yeke sara atanga ti akua kue so a lingbi pëpe ti bata ni ti sara na peko ti Sabbat. Tongana lâ alinda, mbeni Sabbat so yâ ni ayeke use, wala “kota” Sabbat ayeke komanse (Jean 19:31). A iri ni tongaso teti so lango 15 ti Nisan ayeke kozo lango ti lango mbasambala ti matanga ti Amapa so a sara na mama ni ape, na a yeke lakue mbeni Sabbat (Lévitique 23:5, 6). Me ti so ni so, kozo lango ni atï na même lango ti Sabbat ti yenga oko oko, so ti tene mbasambala lango ni.

Ni la, aJuif ahunda na Pilate ti tene a sara mbeni ye tongaso si Jésus na azo ti nzi use so akui hio. Ala ye ti sara nyen? Ala ye ti kungbi gere ti azo ni. Sarango tongaso ayeke kanga lege na ala ti sara kua na gere ti ala ti yô tere ti ala kue na nduzu si ala hu. Aturugu ni aga akungbi gere ti azo ti nzi use so. Me, ala bâ so Jésus akui ti lo awe, tongaso ala kungbi gere ti lo ape. Ye so asara si tënë ti Psaume 34:20 aga tâ tënë, so atene: ‘Lo bata abio ti lo kue; a kungbi mbeni oko ape.’

Me, ti tene kite oko aduti na ndo ti kuâ ti Jésus ape, mbeni turugu ni akpo tere ti kate ti Jésus na likongo, na place so ayeke nduru na bê ti lo. “Hio mênë na ngu asigi.” (Jean 19:34). Ye so asara nga si mbeni prophétie ni nde aga tâ tënë, so atene: ‘Ala yeke bâ ndo na mbage ti lo so ala kpo lo.’—Zacharie 12:10.

Joseph ti gbata ti Arimathée, “mbeni kota zo ti mosoro” nga mbeni membre ti Sanhédrin, ayeke nga na place ni (Matthieu 27:57). A tene “lo yeke nzoni zo nga zo ti mbilimbili”, na “lo nga kue lo yeke ku Royaume ti Nzapa.” Ni la, teti so lo yeke “mbeni disciple ti Jésus, me na hondengo ni ndali ti so mbeto ti aJuif asara lo,” lo yeda pëpe na peko ti ngbanga so a fâ na li ti Jésus (Luc 23:50; Marc 15:43; Jean 19:38). Joseph asara mbeto ape, lo hunda na Pilate ti tene lo mû kuâ ti Jésus. Pilate ahunda ti tene a iri na lo turugu ti kota kamba ni, ti hunda lo wala tâ tënë Jésus akui awe, na turugu ni ayeda. Na pekoni, Pilate ayeda ti tene Joseph amû kuâ ti Jésus ni.

Joseph avo bongo ti lin so avuru pendere, na lo descend kuâ ti Jésus na ndo ti keke ni. Lo zia kuâ ti Jésus na yâ ti lin ni ti tene a gue a lu ni. Nicodème, koli so lani ague abâ Jésus na mbeni bï, amû nga maboko na lekengo kuâ ti Jésus ni (Jean 19:39). Lo ga na kilo 32 tongaso ti myrrhe so a mélangé ni na aloès. A zia kuâ ti Jésus ni na yâ ti bongo so a zia a-épice ni dä so, ti lingbi na fason ti lungo kuâ ti aJuif.

Joseph ayeke na mbeni fini dû ti kuâ so a zi ni na yâ ti tênë, nduru na ndo so ala yeke dä; na a yeke kâ la ala gue azia kuâ ti Jésus na yâ ni. Na pekoni, ala pusu mbeni kota tênë akanga na yanga ti dû ti kuâ ni. Ala sara ni gi na loro loro, ngbanga ti so lango ti Sabbat aga nduru ti komanse. Peut-être Marie ti Magdala nga na Marie mama ti Jacques Kete a-aidé na lekengo kuâ ti Jésus. Ala kpe loro na yanga-da “ti leke a-épice nga na amafuta so afun pendere” ti tene ala kiri aleke ande na kuâ ti Jésus na peko ti Sabbat.—Luc 23:56.

Na ndade ni, na lango ti Sabbat, aprêtre-mokonzi nga na aFarizien ague abâ Pilate, ala tene: “E dabe ti e so na ngoi so zo ti handango azo so angbâ na fini, lo tene: ‘A yeke zingo mbi na kuâ na peko ti lango ota.’ Tongaso, mû yanga si a bata yanga ti dû ti kuâ ni nzoni juska na ota lango ni, si adisciple ti lo ague anzi kuâ ni pëpe na ala tene na azo atene: ‘A zingo lo na kuâ awe!’ Tanga ti tënë ti mvene ni so ayeke hon ti kozoni so ngangu.” Pilate atene na ala: “Bâ aturugu la. Ala gue abata dû ni nzoni.”—Matthieu 27:63-65.

Na dimanche na kota ndapre, Marie ti Magdala, Marie mama ti Jacques nga na ambeni wali ni amû a-épice ague na ni na dû ti kuâ ni ti leke na kuâ ti Jésus. Ala yeke tene na popo ti ala atene: “Zo wa si ayeke pusu ande na e tênë so ayeke na yanga ti dû ti kuâ ni so?” (Marc 16:3). Me, sese ayengi fade. Nga, ange ti Nzapa azi fade tênë so ayeke na yanga ti dû ni awe, aturugu ni kue ahon ti ala awe na yâ ti dû ni ayeke senge!