Alame Suude Soorrino Ola

Mittu xibbi diri albaanni, lowo miliyoone ikkitannoti aja ooso teesse heedhanno qaensa agurte olaho gaaddino. Insa gigisse masse olu giddora eessinohu, base baalate nooho ilammoonni gobba baxilli dambalaati. Umisi hasiꞌre gaadinohu mittu Ameeriku wottaaddarchi 1914⁠nni togo yee borreessino: “Albankeenni noota hagiirsiissanno yanna hedeemmo wote lowo geeshsha tashshi yaannoe.”

Ikkollana, kuni hagiirri gari geeshshano keeshshikki dadilleho soorrami. Hatti lowo saraawite Beeljiyemetenna Faransayete leepho giddo amadante haammata diro keeshshitanno yee hedinonku dino. Hatte yannara mannu konne ola, “Bayira Ola” yee suꞌmino. Xaa yannara kuni oli umiha alamete ola yaamamanno.

Umihu alamete oli yannara goofino manni kiiro hendiro, kuni oli addinta bayiraho. Konni olinni goofino manni 10 miliyoone, biso xea ikkino manni kayinni 20 miliyoone ikkikki digatino. Konni olira kora ikkitinoti balalletenni loosantino soꞌrooti. Awuroppunniri poletiku marooti addi addi gobbara kaꞌino gaance lexxitanni hadhe alame woꞌmate olira soorrantannota hoola didandiitino. Kuni “Bayiru Oli” alame higge higgannokki gede asse daafino. Hakkawaro iillitino gawajjo ninkera nafa tuqqino.

ADDAXXA HOOLTINO SOꞌRO

Umihu alamete oli kainohu alba badhe laꞌꞌa gatteennaati. Awuroppu marooti, “1914⁠nni gaꞌlabbite hawadi woggara, goxichu wodaninni heeꞌre kae haꞌranni afikki balete uwino manchi gede ikkitino” yee mittu maxaafi xawisino. (Ze Foll ov ze Dayinasitiis—Ze Kollapsi ov ze Old Orderi 1905-1922).

Boode lamala saꞌu gedensaanni, Ostiriyunniha zuufaanete ragiꞌraancho shinita, jajjabba Awuroppu mangistubba heddinokki oli giddora garri-garimmo laꞌukki eꞌu. Olu kaihunni shiimu barri gedensaanni, Jarmanenniha ministerootu roorricha “Kuni baalunkuri hiitto ikke ikki?” yine xaꞌminoonni. Isi qole, “Anfoommoro mayi qarri no?” yee dadille coyiꞌrino.

Olu giddora eessinoha gariweelo coye wossantu marooti, assootinsa lowore daafara dandaannota dihuwattino. Ikkirono, mishshigete giddo noo wottaaddarootira coyi hiikka hige haꞌranni nooro mulenni baxxe leellinsa. Kuri wottaaddarooti poletiku marooti irraawissinonsata, qeesootu dogginonsata, hattono gaadu sooreeyye sayisse hirtinonsata huwattu. Kuni ikkinohu hiittoonniiti?

Poletiku marooti kuni oli haaronna woyyaabbino alame dagganno gede faro fananno yite qaale eꞌino. Jarmanennihu ministerootu roorrichi togo yiino: “Industirenke salaametenni dancha guma laaltanno gede, kaajju hundi budinke agaramanno gedenna albillittete yannanke seekkanno gede olammeemmo.” Wiidirow Wilsen yinannihu Ameeriku Pirezidaantichi qole, kuni oli “dimokiraase alamete aana halaꞌlitanno gede assanno” yaanno adawarshi qixxaawanno gede kaaꞌlino. Biritaaniyu gobbara qole mannu, kuni oli “olu layinkita heeꞌrannokki gede assanno ola ikkanno” yee hedino. Tini baalanti kayinni soꞌrote.

Qeesootu qolte konni olira diinaggaabbe kaaꞌlitino. Ze Kolombiya Histiriy ov ze Worlidi yinanni maxaafi togo yiino: “Maganu qaalira agare ikkitinori olaho gaadisiissannore ikkitino. Daga gudisante olantinohu kuni oli basete baalira kuꞌu koꞌoye giwanno gede assino.” Ammaꞌnote marooti qolte tenne baarigaarimma qiissa agurte, lexxitanni hadhanno gede assitino. Kiristaanu Xagge yinanni maxaafi togo yaano: “Qeesootu Kiristinnu ammana gobbansa baxate simmeetenni roortanno gede assa didandiitino; qolteno roore anga tenne assa dihasidhino. Rooriidi shota doogo doodhitino, hattono Kiristinna ilantino gobba baxilli ledo taashshitino. Baalante ammaꞌnote gaamo giddo noori Kiristaanu wottaaddarooti Gatisaanchinsa suꞌminni kuꞌu koꞌoye shitanno gede kulloonninsa.”

Gaadu sooreeyye qeelle anga iima afiꞌneemmo yite qaale eꞌino; kuni kayinni ikkikki gatino. Gari geeshshano keeshshikki, duuchante garo widoonni noo wottaaddarooti anga aannohu nookkiha buutote gaari giddora eꞌu. Hakkiinnino, lowo miliyoone ikkanno wottaaddari ‘manchi beettira iillinohu kabbaade coyi baalunkunni roortino shetto giddora eino’ yee mittu xaggete fullahaanchi coyiꞌrino. Lowo manni goofanni nooha ikkirono, gaadu sooreeyye wottaaddaransa utaame shiwonni huxxinoonni battalanna xiyyiite xeenimma dirritanni noo base soya diagurtino. Konni daafira, duuchawa wottaaddaru sooreeyyensara maahoyye yaa giwino.

Umihu alamete oli dagooma gawajjinohu ma garinniiti? Mittu xaggete maxaafi konni oli yannara olaminohu mittu manchi togo yiinota xawisino: “Kuni oli . . . hatte ilama hedonna akata daafino.” Addaho, konni olinni kainohunni mitu gashshooti gudisiꞌre baino. Kuni dadillisanno gaari, mannu ooso xagge giddo wolu baalunkunni roore olunni lowo mundee duꞌnantino sani jammaranno gede assino. Hakkuyinku jammarte, gashshoote soorrate assinanni millimmonna gaance baalawa rosantinota ikkitino.

Kuni oli alame togo umo lekkicho soorrinohu mayiraati? Kuni hedeweelcholla kaino olaati? Tenne xaꞌmuwa dawaro albillittete yannare kultannori heeꞌrakka?