Taulaga i Tamaiti—Ai se ā E Inosia ai?

“Ua faia foi e i latou mea maualuluga i Tofeta, ua i le vanu o le atalii o Hinoma, e susunu ai o latou atalii ma o latou afafine i le afi; o le mea ou te lei poloai atu ai, ou te lei manatu foi i ai.”—Ieremia 7:31.

I ASO o tupu o Iuta o Aasa ma Manase, na paʻū atu ai le nuu o Isaraelu i le mailei o le faaseseina o tapuaʻiga a ō latou nuu tuoi. Sa aofia ai i lenei mea le faataulagaina o a latou fanau i a Moloka. (2 Nofoaiga a Tupu 28:3; 33:6, 9) E ui lava na faagataina mulimuli ane e le Tupu o Iosia le tele o mea “leaga” na faia, “e lei liliueseina e Ieova lona toasa matuā tele na ia toasa ai ia Iuta, ona o mea faaonoono uma na faaonoono ai Manase ia te ia.” (2 Tupu 23:10, 26) Ai se ā? O le ā na avea ai le solitulafono o se mea matuā “faaonoono” ua lē mafai ai ona faaamagaloina?

Ua faapea mai le Fund and Wagnalls Jewish Encyclopedia, “o le faia o taulaga i tamaiti o se vala lauiloa lea o le tapuaʻiga a Phoenician Malik-Baal-Kronos.” O tagata Phoenicia na uluaʻi nofoia lava itu i matu tu matafaga o Kanana. I le avea o ni tagata folau i le vasa, sa latou faatuina ai kolone i le atu Metitirani, ma o fea lava e o i ai latou te tauaveina ai lava la latou tu inosia lea o le faia o taulaga i tamaiti. O se suʻesuʻega lata mai nei i mea o tanumia i le eleele ua maua ai i Carthage le aai Phoenicia anamua (ua avea nei ma pitonuu o Tunis i Tunisia, i Afesika i Matu) le vavala mai o se malamalamaga i le loloto o le leaga o lenei faiga.

Na uluaʻi mauaina le tulaga lea i le 1921. Peitaʻi o le 1970 na amata ai le eliina ma le faaeteete o le eleele ona o le faalauteleina o le aai faaonapo nei agaʻi atu i lea vaega eleele. O lenei eliga eleele na maua ai se lua o se fanua tanu tele lava mo vaega na totoe o tamaiti sa fai ai taulaga. Ua lipotia mai e le nusipepa o le Biblical Archeaology Review e faapea: E mai i le senituri lona lua T.A. o i inei sa tanumia ai e tamā ma tinā Carthage ponaivi o a latou fanau sa fai ai taulaga i le atua o Paala Amoni ma i le atua o fafine o Tanita. E oo mai i le senituri lona fa T.A. o le Tofeta (mai Tofeta faale-Tusi Paia) atonu sa tusa ma le 64,800 futu faatafafā (6,000 mita faatafafā), faatasi ma le atu iva o tanuga.”

E faapena foʻi se isi ogaeleele na mauaina i Sicily, i Sardinia ma se isi mea i Tunisia. I se tasi taimi, sa avea uma ai ma kolone o Phoenicia. I le fanua tanu o tagata Carthage, na maua ai e tagata suʻesuʻe le anoanoaʻi o papa faailogaina o loo togitogi ai foliga o le atua fafine o Tanita, o lē sa iloaina faatasi ma le atua fafine o tagata Kanana o Aserota, le avā a Paala. Sa maua foʻi i lalo papa faailogaina ni ipu e faia i palapala, o nisi ipu e feilafi le teuteuina, o loo i ai ponaivi mu o ē sa fai ai taulaga.

E fai ma faataʻitaʻiga o le tele o lea faiga, ua faapea mai le lipoti: “I le faaaogāina o le faitau aofaʻi o ipu na i ai le lefulefu o tagata oti i la matou ogaeleele na eliina, matou te fuaina ai faapea pe tusa e 20,000 ipu faapea sa tuu i ai i le va o le 400 ma le 200 T.A.” O lenei numera sili ona tele e faateʻia ai pe a teu i le loto o se tasi faapea, o totonu o le vaitaimi tele o faitauaofaʻiga sa na o le 250,000 le faitauaofaʻi o tagata Carthage, e tusa ai ma le mataupu.

O faamaumauga togitogi i luga o papa e faaalia ai sa faia taulaga i tamaiti ina ia faataunuu ai tautoga na faia e o latou mātua ia Paala po o Tanita ina ia maua mai ai ni o latou manuia. O tulaga tofi ma taʻu sa tusia i papa e faaalia ai o lea amioga na pito i taatele lava i tagata maualuluga, e faigofie ai ona valaau atu mo faamanuiaga a atua ia latou taumafaiga ina ia faataulau ma tumau lo latou tamaoaiga ma le mamalu. O nisi ipu o lefulefu maua o loo i ai toega o ni tamaiti se toalua pe toatolu, atonu pe mai se aiga e tasi e tusa ma le iloiloga i le eseese o ō latou tausaga.

Afai la o le amioga a tagata Phoenicia e faateʻia ai, ona manatua lea na “faasese foi e Manase ia Iuta ma e ua nonofo i Ierusalema e fai le amio leaga e sili i le amio a nuu na faaumatia e Ieova i luga o le fanauga a Isaraelu.” (2 Nofoaiga a Tupu 33:9) Sa leʻi faateleina e Ieova le leaga ina ua ia fetalai: “Ua latou faatumuina lenei mea i le toto o e le sala.” (Ieremia 19:4) Ma le tatau lava, ua matauina faapea e le mataupu o le Review: “O le tuputupu aʻe o faamaoniga o suʻesuʻega i mea o tanumia i le eleele ma tusitusiga na saunia lava e tagata Carthage latou, ua matuā maumaututu ai le manatu faapea sa silafia lelei e tusitala o le Tusi Paia ma tusitala popoto mea sa latou tautatala i ai.”

O lea, e pei ona sa “faaumatia” e Ieova ē ifo i tupua o “nuu” o Kanana, sa ia leʻi faasaoina Isaraelu lē faatuatua. Na latou mauaina lava lo latou taui ua tatau ai e ala mai lima o Papelonia i le 607 T.L.M. O le a faapena foʻi la ona ia matauina uma i latou i aso nei o ē o loo sasaa le toto i se ala tuusaʻo pe leai o le miliona ma miliona, e ala i ia ituaiga o gaoioiga e pei o taua, fasioti tagata, ma le faapaʻū tama.—Faaaliga 19:11-15.