Na Faapefea ona Ou Manumalo I Loʻu Fiasili Vilivilitaʻi

Faamatalaina e Waikato Gray

O LOʻU FANAU mai ia Tesema 2, 1928, e lei aunoa ma ni ona lava faailoga uigā. O se fanauga seelā semanu ou te oti ai faapena foʻi ma loʻu tinā. O le iʻuga, sa ou fanau mai ma oʻu vae e pipiʻo. Sa manuia ona o se tausoga matua o loʻu tinā na fesoasoani mai ia te aʻu ma iu ai ina sasaʻo oʻu vae. Mo le olaga o le a ou ola ai o se tagata Maori i Niu Sila, sa sili ai ona tāua o lana fesoasoani.

Ma o loʻu tamā, o Clark Gary, e mai le ituaiga o Ngati-Tuwharetoa o Maori ma o loʻu tinā, o Hore Teree, e mai le ituaiga o Ngati-Kahungunu. E tusa ai o gafa o Maori anamua, e lelei loʻu tupuga, mai ituaiga e lua o alii fiasisili. Ona avea foʻi lea o le fiasili ma uunaiga malosi i loʻu olaga.

Manumalo i le Olaga Mativa

O aʻu o lona tolu o le fanau e toavalu i lo matou aiga. O se vaitaimi o le Limavaivai Tele, ma sa matuā matitiva lava oʻu mātua. O le toasefulu o i matou sa nonofo faatasi i se fale e lua-potu i Bay View e latalata i Napier, i le Motu i Matu, o Niu Sila. O le taetafe fafie mai le matafaga ma asuina o vai i se atigi apa kalasini e fa kalone (15 L) mai le vaieli o lo matou tuaoi, sa avea o ni galuega masani o loo mafai ona ou manatua lelei. Sa matou savavali e leai ni seevae mo le lima maila (8 km) i le aʻoga, i le taumafanafana ma le taumalulu.

Na uunaia e lenei mativa loʻu fiasili vilivilitaʻi e faavae se lumanaʻi e sili ona lelei—ia maua se aʻoaʻoga lelei ma ia avea ma tagata lauiloa. O le aʻoga lea na amata ai. A o faauau pea aʻu suʻesuʻega i mea tau le aʻoga, sa amata foʻi ona oʻu iloga i mea tau afeleti ma le lakapi. Sa avea aʻu ma tagata sili ona saosaoa i laʻu aʻoga maualuga ma e leʻi pine lava a e fai aʻu ma sui o lea au lakapi. I le aʻoga atoa, o loʻu taʻutaʻua i le lakapi o se uigi e sili ona iloga, sa oo ina aave tala i le Motu i Matu.

Mai le aʻoga na ou ulu atu ai i le kolisi faafaiaʻoga i Ueligitone ma e tasi foʻi loʻu tausaga i le Iunivesite o Vitoria ona ou faiaʻoga loa le i le Aoga Maualuga a le Itumalo i Manutahi. A o oʻu i ai i ina, sa filifilia aʻu e avea o se tagata taalo faataʻitaʻi i le au lakapi a Maori o le All Blacks. Sa avea ma miti a le toatele o tagata Maori le fia taaalo i lea au lakapi aoao a Niu Sila. O se mea sili ona siitia mo aʻu le faia o saʻu vaega i nei filiga o au.

Ua faataunuuina loʻu fiasili vilivilitaʻi. Na avea aʻu o se faiaʻoga Maori ma i lea foʻi ua mafai ai ona lauiloa i tulaga tau aʻoaʻoga ma i mea tau taaloga. Ua fai ifo le mativa—maeʻu se tulaga siitia ua oo i ai mai le tama Maori mativa o le 1930!

E te Iloa le Suafa o le Atua?

A o oʻu i ai i le kolisi, sa i ai se mafuaaga na ou vaavaai totoʻa ai i tapuaʻiga. Na ou ola aʻe o se tasi o lotu Egelani. O le mea moni, o isi taimi sa faia ai sauniga faalelotu i lo matou aiga. Sa oo mai se tofotofoga iloga ina ua maliu loʻu tamā. Sa ou tuufesili ifo ia te aʻu pe ai se ā ua aveesea ai e le Atua loʻu tamā a e o lea o loo matuā manaomia tele o ia e loʻu tinā ma lana fanau e toʻavalu. Na foliga mai e lē fetaui.

O le taimi lena na amata ai ona ʻau atu loʻu tina i suʻesuʻega faale-Tusi Paia sa faia e Molimau a Ieova ma o matou tuoi. Sa ou matuā ita ma ʻinoʻino. Na i ai la matou lava faatuatuaga, a e ai se ā ua ia manao ai e amanaia fua na Molimau?

Ua oo i le tasi aso, ona sau lea o se Molimau o Rudolph Rawiri e asiasi mai ia te aʻu. Sa ou filifili loa o le a ou faasaʻoina nei o ia. A e o lona laufofoga ataata ma lana amio solia na ou siilima ai. Sa ia fesili mai i se fesili faigofie, “E te silafia le suafa le Atua?” Sa ou tali atu, “O Iesu.” Na ia valaaulia lea o aʻu e suʻe i laʻu Tusi Paia King James i le Salamo 83:18. O se mea e ofo ai! O lena sa i ai le suafa o le Atua i laʻu lava Tusi Paia: “Ina ia iloa e i latou, o oe, e ou le suafa o IEOVA, na o oe lava o le Silisili ese i le lalolagi uma.”

Na faateʻia aʻu. Ai se ā na lē faamamafa mai ai e laʻu lotu lena suafa paia? Mulimuli ane, ona sau ai lea o le isi Molimau Maori o Charles Tareha, ma faia se suʻesuʻega faale-Tusi Paia e lē aunoa ma i matou. Na matou iloa le tagitagi mai o upu moni o le Tusi Paia ma motusia ai loa so o se soʻotaga ma le Lotu Egelani. Sa avea aʻu ma Molimau papatisoina i le 1955.

O le Pogai ua Fetaui ai le Upu Moni ia te Aʻu

Talu ai ona sa ou tupu aʻe o se tagata lotu Egelani, ai se ā na fetaui ai ia te aʻu aʻoaʻoga a Molimau a Ieova? A o latou faamatala mai le Afioga a le Atua, sa ou fiafia ona o le figofie ma le fetaui. E moni, o lena faigofie ua avea o se toʻatugā i le toatele o tagata. A e sa oo ina ou iloa faapea e i ai mataupu silisili faavae o le Tusi Paia, tulafono, ma taʻiala mo so o se faafitauli atonu e mapuna aʻe i le olaga.—Faatusatusa le Salamo 119.

Sa matuā moni lenei mea i le olaga faaipoipoina. I le Tusi Paia, sa ou maua ai taʻiala mo se faaipoipoga manuia. Sa fesoasoani ia te aʻu e iloa po o fea itu e mafai ai ona faaleleia aʻu i le avea o se tane ma se tamā i le talia o oʻu tiute tauave. E moni, sa sili ona ou manuia ina ua ou maua se avā lelei faapenā e pei o Hinewaka, mai le Iutaiga o Ngati-Porou i Talafatai i Sasaʻe. Na ma faaipoipo i le 1954. Sa nofo sauni o ia e talia le upu moni ma o le Tusi Paia, na ma felagolagomaʻi o le tasi i le isi i le faatatauina o mataupu silisili o le Afioga a le Atua.—Tagai i le Faataoto 31:10-31.

Sa sili foʻi ona ou maofa i le maualuga o tulaga tau amio o loo mulimuli ai Molimau. Ina ia maua se tulaga faamanuiaina i luma o Ieova, e tatau ona lafoaʻi ese amoiga leaga uma—o le faitaaga, mulilua, pepelo gaoi, sauā, fasioti tagata, ʻinoʻino ma le faailoga lanu e taʻuvaleaina uma e le Afioga a le Atua. Sa mafai ona ou vaaia le aogā o le amio lelei ia te aʻu atoa foʻi ma isi. E leai ni fua leaga e faanoanoa ai.—1 Korinito 6:9,10.

Saʻoloto Mai Faiga Faataulaitu

E ō faatasi lava faiga faataulaitu ma tupuaga faa-Maori. Sa matou fefefe tele i agaga o tagata oti, ma o le aʻoaʻoga a le lotu Egelani e uiga i le ola pea o le solu sa na ona avea ma mea na faateleina ai loʻu fefe o se Maori. Petiaʻi, ina ua amata ona oʻu suʻesuʻe i le Tusi Paia ma Molimau, sa ou aʻoaʻoina ai le fetalaiga a Iesu: “E iloa foi e outou le mea moni, e tuu saʻoloto foi outou e le upu moni.” (Ioane 8:32) Ioe, o le poto saʻo mai le Afioga a le Atua na faasaolotoina aʻu mai noataga o faiga faataulaitu faa-Maori.

Ou te manatua lava se mea na tupu e pei o lenei. Na maliu le tamā o loʻu tinā, ma i le 48 itula, a e maliu foʻi ma le tinā o loʻu tinā—ona o le loto mafatia. Sa faataoto o ia i luga o le fola o le fale i le potu malolo, i tafatafa o le toeaina matua sa i totonu o le pusa maliu. E toatele tagata Maori matutua na tutū faataaliolio i le tino, a e ina ua fesiligia e le tausi maliu mo se fesoasoani ina ia tuʻu le tinā matua i le pusa maliu, sa vave lava ona ninimo atu i latou mai le potu! A e ona o loʻu malamalamaga i le upu moni, semanū ou te sola foʻi ma aʻu. I le iloa, o ē ua oti o loo na ona momoe i le oti, sa ou lē faatalatū ai i le fesoasoani atu e sii le tino o le tinā pele o loʻu tinā i lona pusa maliu.

Talu mai lena taimi, i le avea o se faifeau Molimau a Ieova, sa ou taʻitaʻia ai le tele o ni sauniga o maliu ma mafai ona faamafanafana atu i le toatele i aʻoaʻoga faigofie a le Tusi Paia e uiga i e ua oti. Ou te manatu ona o le faigofie tele o le faamatalaga i le Ioane 11:11-44 ua ia matuā faamanino mai ai le mataupu. Sa faatusatusa ai e Iesu le oti i le moe. E leai se puapuaga, na o le faatalitali mo le toetu, e pei lava o moe.

O se Tofo o le Faamoni

O le loloto o le poto i le Tusi Paia ma le faaaʻoaʻoga a Keriso na amata ai na tofoina aʻu. O le fiasili sa avea pea o se uunaiga malosi i loʻu olaga. O le galuega faiaʻoga ma taaloga na aumaia ia mea uma lava na mafai e se tasi ona faanaunau i ai. Peitaʻi ua i ai nei se filifiliga e ao ona faia i le va o le ola i se olaga faigofie, loto maulalo o se molimau Kerisiano a Ieova po o le taumafai e faaofi atu loʻu fiasili vilivilitaʻi i loʻu faatuatuaga fou.

I le 1957 na ou fesagaʻi ai ma se filifiliga faigata, o se tofo moni o loʻu faamaoni i le Atua. Sa ou mauaina se tofiga e taulimaina ai le lauga faale-Tusi Paia i se tauaofiaga itumalo a Molimau a Ieova e faia i Lower Hutt. Peitaʻi i le avea o se faiaʻoga, e tatau ona talosagaina saʻu malologa faapitoa ina ia auai i le tauaofiaga. Na leʻi talia e le Komiti Aʻoga i Hawkes Bay laʻu talosaga.

Ua ou tu nei i se auala valalua—pe o le a ou nofo pea i le aʻoga ma fulitua i le tofiga o le tauaofiaga? Pe o le a afaina ai pe a aveesea laʻu galuega ma auai i le tauaofiaga e aunoa e aunoa ma se faatagana? Sa lē faigofie ona filifili. Na ou fiafia i le aʻoaʻo atu, ma sa faalagolago ia te aʻu ma tamaiti ma mātua. Ua aioi mai ia te aʻu le ulu o le aʻoga ina ia ou nofo i le aʻoga. A e sa oʻu manatua upu a Iesu: “O se le ave lona satauro, ma le lē mulimuli mai ia te au, e le aoga foi lea ia te aʻu.” (Mataio 10:38) Pe ua ou loto malie e faia se faataulagaina faaletino ina ia ou mauaina se faamanuiaga faaleagaga? Po o le tele o loʻu fiasili o le a faalavelaveina ai?

Sa ou osi toilalo i le fiasili o loʻu olaga ma le galuega na ou alofa i ai, o le a aʻoaoʻina o tamaiti. Na ou alu i le tauaofiaga faa-Kerisiano ma aveesea ai laʻu galuega o le faiaʻoga. Peitaʻi pe a ou te tepa i tua, ua ou iloa ai na ou faia le filifiliga saʻo. Sa oʻu tuu ese atu le aʻoaʻoina o tamaiti, a e na leʻi pine ona taʻitaʻiina e sili atu ona telē. Ina ia tausia loʻu aiga, sa ou faia galuega o le faamamā ma tausia togalaau. E leʻi pine foʻi a e ou le faia se galuega faavaitaimi i ofisa ma faleoloa, lea sa mafai ona ou faaalu ai le tele o loʻu taimi i le faiva.

Tofo Mataʻutia o le Soifua Maloloina

I se vaitaimi, a matuā leaga loʻu tino. E masani lava ona ou tausia lelei loʻu tino a o avea aʻu ma tagata afeleti. Ma le leʻi faatalitalia o se mea faapea, na taia aʻu i le faamaʻi o tagata papae—o le māmā pala. Sa tuʻu aʻu i le nofoaga faapitoa mo ia ituaiga o maʻi i Waipukurau ina ia taumafai ai e togafitia loʻu maʻi. Sa lē mafai ona tali loʻu māmā i togafitiga a le fomaʻi aapea e tatau ona faia soʻu taotoga ina ia aveese le itu i luga o loʻu māmā tauagavale. Sa lē mafai e le fomaʻi tipitipi ona faia le taotoga e aunoa ma se tuiga toto. O mataupu silisili faale-Tusi Paia na lē mafai ai ona ou faatagaina le toto o se tasi i totonu o loʻu tino. (Galuega 15:28, 29) Na ou fautuaina le fomaʻi e mafai ona ia tuiina mea e sui ai le toto auā ou te taliaina. Sa na leʻi taliaina lena mea. Na ou tuuina atu lea o le mataupu ia Ieova i le tatalo.

Na filifili lea o fomaʻi o le a taofia so o se togafitiga faafomaʻi. Na i lo lea, sa tuuina mai ia te aʻu se ituaiga o togafitiga e faia i le savali faamalositino mo le lua vaiaso. Ina ua mavae lena sa faaataina loa aʻu ma valaaulia i le ofisa o le pule mo le faaiʻuga. Pagā le popole! “Ua lelei lou māmā. Ua mafai ona e alu i le fale,” sa ia fai mai ai. Na talia laʻu tatalo, ma ou toe foʻi atu loa i le aiga i loʻu toalua ma loʻu atalii.

Loto Malie i le Auaunaga, A e lē o le Fiasili

A o oʻu agaʻigaʻi i luma o se Molimau, sa oo ina faamalieina aʻu i mea tatau o le olaga na i lo o le fiasili po o le manao i le amanaia mai fafo i mea o le lalolagi. E 28 tausaga sa ou auauna ai o se toeaina i le Faapotopotoga o Molimau a Ieova i Wairoa. O Wairoa o se aai e na o le 4,000 ona tagata, ma le 7,000 o le aofaʻiga i isi isi nuu i tua. O i latou uma lava o ni tagata Maori, ma e pei lava o tagata Polenisia uma, e faauō, e faifai malie, ma e limafoaʻi. O lenei agaga sa atagia i la matou faapotopotoga, lea na tupu aʻe i le sili atui le 90 le autalaʻi tiotio o le tala lelei.

O se vaega faapitoa o laʻu faiva o le fesoasoani atu lea i tane lē talitonu. O se tasi o i latou o John McAnderw, o sē e malosi tele le ulaula ma le inu pia, sa lauiloa o se tagata sili ona leaga ma sili ona malosi i le aai. Peitaʻi o upu moni o le Tusi Paia na liua ai o ia, ma ua auauna nei o le ovasia taʻitaʻi i le Faapotopotoga i Wairoa.

O se tasi tane lē talitonu o John Salmon, o se tagata fai-pisinisi o lē na sii atu i Wairoa ona o le manao ia aveese lana avā mai i Molimau. Ina ua ou feiloai atu ia te ia, sa loto malie o ia e talanoa pe afai o le a ou faaaogā na o le Tusi Paia King James. Sa lē avea lena ma faafitauli. I lo mea uma lava, o le faaliliuga sili lena sa faaaogā muamua e Molimau a Ieova seʻia oo i le 1950, a o leʻi muaʻi faasalalauina le New World Translation. O lea, i lana lava Tusi Paia, sa fesoasoani atu ai ia te ia e iloa ma talia le upu moni.

O Tutura Waihape o se tagata uiga ese foʻi, o se Maori talavou ua faaipoipo ma i ai sona faamoemoe pupula e uiga i le lakapi. Ina ua amata ona ma suʻesuʻe i le Tusi Paia, sa uumi lona ulu ou te leʻi vaaia lava muamua faapea i se tamāloa. A o ia agaʻigaʻi i luma i le poto e uiga ia Ieova ma Keriso Iesu, na suia ona uiga. Sa sili ona tāua lona alofa mo le upu moni, na i lo o le fia tu ese ona o lona ulu uumi, sa ia otiina loa. I aso nei, o loo ia auauna o se auauna o le faiva i le faapotopotoga.

Galuega Sauatoa o le Aʻoaʻo Atu

Mo le sefulu tausaga ua mavae, sa ou auauna ai o se faifeau paeonia sauatoa, e tuuina atu le faatatau e 90 itula i masina taʻitasi i le faiva. Sa avea foʻi loʻu toalua o se paeonia mo le 15 tausaga, ma sa tofo foʻi i ai laʻu fanau e toatolu i le paeonia ina ua uma a latou aʻoga.

O le taualuga o la ma auauna ia Ieova, o loo ma auauna nei ma loʻu toalua i le mea o loo tele ai le manaomia o se fesoasoani i le motu o Niue. O le motu lenei e mamao ese i le itu i matu o Niu Sila, i totonu o le Pasefika. Ua ma iloa e toʻaitiiti le faitauaofaʻi e faamaopoopo le faapotopotoga toʻaitiiti e i ai.

Ua ou ese atu loʻu fiasili vilivlitaʻi mo le agaʻigaʻi i luma totino ma le fia viia. Ua ou iloa nei o le viiga e tatau ona avatu e tagata uma ia Ieova le Atua e sili atu ona tāua. E pei ona sa faailoa mai e le Tupu o Tavita: “Outou o itu aiga o le nuu, ia outou avatua ia Ieova, ia avatu ia Ieova le viiga ma le malosi. Ia outou avatua ia Ieova le viiga o le lona suafa.” I inei i si o matou tamaʻi motu o Niue, o le mea lena o loo matou taumafai e fai.—1 Nofoaiga a Tupu 16:28, 29.

[Ata i le itulau 12]

I se ofu faaleaganuu a Maori