E te Silafia?
O ai Asueru le Tupu o Peresia lea e taʻua i le Tusi Paia i le tusi o Eseta?
▪ E pei ona taʻua i le tusi o Eseta, na filifilia e Asueru le tamaʻitaʻi Iutaia o Eseta e fai ma ana masiofo, o lē na laveaʻiina lona nuu mai i taumafaiga e faaumatia le nuu uma. Ua leva tausaga o eseese manatu o tagata popoto po o le fea tupu o Peresia, lea e taʻua i le Tusi Paia o Asueru. Peitaʻi, e foliga mai na foʻia le faafitauli i tusitusiga sa tusia i maa faamanatu o Peresia. O nei tusitusiga ua mautinoa ai, o Asueru, o Aretaseta I lava lea, le atalii o Tariu le Sili (Hystaspis). O le auala o loo tusia ai le igoa o Aretaseta i maa faamanatu a Peresia ina ua faaliliuina i le upu i le upu i le gagana Eperu, e toeitiiti tutusa ma le auala o loo tusia ai i tusitusiga Eperu i le tusi o Eseta.
E tutusa lelei mea uma o loo i le tusi o Eseta e faatatau iā Asueru, ma mea o loo i maa faamanatu. E mai i lona laumua i Susa (Susana) i Elama, sa pulea mai ai e le tupu o Peresia ia Metai, ma atunuu e mai i Initia e oo i motu o le Metitirani. (Eseta 1:2, 3; 8:9; 10:1) Ua faapea mai le tagata atamai o Lewis Bayles Paton: “E moni nei mea uma e faatatau iā Aretaseta, e leai se isi tupu o Peresia e faasino i ai nei faamatalaga. E tutusa lelei faamatalaga i le tusi o Eseta e faatatau iā Asueru, ma faamatalaga a Herodotus, ma isi tusitala Eleni e faatatau iā Aretaseta.”
O le ā e faamaonia ai na faia piliki i Aikupito anamua?
▪ O loo taʻua i le Tusi Paia i le tusi o Esoto e faapea, na faafaigaluega e tagata Aikupito a latou pologa Eperu i le faia o piliki. Sa tatau i pologa ona faia piliki ua faatulagaina mo aso taʻitasi, e faaaogā ai le ʻele ma vao mamago.—Esoto 1:14; 5:10-14.
O le gaosiga o piliki e faamamago i le lā, o se galuega tāua i le Vanu o le Naila i taimi o le Tusi Paia. O loo iai pea i Aikupito ni maa faamanatu mai anamua na fausia i na piliki. O se ata o loo tusia i le pā o le tuugamau o Rekhmire i Tese, i le 15 senituri T.L.M., o loo faaalia ai le auala e gaosia ai piliki, e talitutusa ma faamatalaga o loo tusia i le Esoto.
O loo faamatalaina i le The International Standard Bible Encyclopedia, le ata o loo tusia i le pā o le tuugamau e faapea: “E asu mai vai i se vaieli; e palu le palapala ma le vai i se suō, ona utu lea i tamaʻi pusa pūpū e faia ai piliki. A māeʻa, ona sii ese lea o le pusa ae tuu piliki e faamamago i le lā. Afai ua mamago piliki ma ua lava, ona faaputu lea seʻia oo i le taimi e faaaogā ai. O loo faaauau pea ona faia lenā gaoioiga i Sasaʻe Lata Mai.”
E tele faamaumauga eseese mai i le meleniuma lona lua T.L.M., o loo taʻua ai le gaosiga o piliki e pologa, e faaaogā ai vao mamago ma le ʻele, ma le aofaʻi o piliki e gaosia e tagata faigaluega i aso taʻitasi.
[Ata i le itulau 22]
O ata i maa o loo faaalia ai Aretaseta (o loo tū), ma Tariu le Sili (o loo nofo)
[Ē Ana le Ata i le itulau 22]
Werner Forman/Art Resource, NY
[Ata i le itulau 22]
Faamatalaga o le ata o loo i le pā o le tuugamau o Rekhmire
[Ē Ana le Ata]
Erich Lessing/Art Resource, NY