Māfuaaga e Faatuatuaina ai le Tusi Paia

1. Saʻo Aʻiaʻi o Talafaasolopito

E faigatā ona talitonuina se tusi e tele ni mea lē saʻo e maua ai. Seʻi faapea o loo e faitau i se tusi o talafaasolopito, ma na faapea mai na faia le taua lona lua a le lalolagi i le 1800, po o le faapea mai foʻi e taʻua le peresitene o Amerika o se tupu. Pe le fesiligia ea e lou mafaufau le maufaatuatuaina o lenā tusi ona o le lē saʻo o ana faamatalaga?

E LEAI ma se tasi ua taulau i le taumafai e faapea e lē saʻo talafaasolopito o loo i le Tusi Paia. O loo faasino atu i tagata moni ma mea moni na tutupu.

Tagata. Na fesiligia e nisi tagata pe na iai moni ia Ponotio Pilato lea na taʻua i le Tusi Paia, o ia o le kovana Roma i Iutaia lea na tuuina atu Iesu e fasiotia. (Mataio 27:1-26) O le faamaoniga na pule Pilato i Iutaia, o loo tāina i se maa [1] na maua i Kaisareia i le 1961.

A o leʻi oo i le 1993, e leai ma se faamaoniga e ese mai le Tusi Paia e lagolagoina ai na ola moni Tavita, o se leoleo mamoe toa lea na avea mulimuli ma tupu o Isaraelu. I le tausaga lava lenā, na maua ai i Isaraelu i mātū e se ʻausuʻesuʻe se maa [2], lea e mai le senituri lona iva T.L.M., ma na faapea mai tagata suʻesuʻe o loo tusia i lenā maa faaupuga nei “Fale o Tavita” ma le “tupu o Isaraelu.”

Mea na Tutupu. E leʻi leva tele atu, na masalosalo ai tagata suʻesuʻe i le saʻo o faamatalaga a le Tusi Paia e faatatau i le nuu o Etoma lea na tau ma Isaraelu i vaitaimi o Tavita. (2 Samuelu 8:13, 14) Na latou finau mai, o Etoma ua na o ni tagata leoleo mamoe i lenā taimi, ma e leʻi lava tapena i latou, pe lava foʻi lo latou malosi e faamataʻu ai iā Isaraelu seʻia oo i se taimi umi mulimuli ane. Peitaʻi, na faaalia mai mea na eli aʻe o “Etoma o se nuu e faitau senituri o i ai [nai lo talitonuga lea na iai muamua], e pei ona faailoa mai e le Tusi Paia,” o faamatalaga ia mai le tusi Biblical Archaeology Review.

Igoa Saʻo. E tele taʻitaʻi na iai i le senituri lona 16 i le taimi a o tusia le Tusi Paia. Pe a faasino atu le Tusi Paia i se taʻitaʻi, e na te faaaogā lava lona igoa saʻo. O se faaaʻoaʻoga, na faasino atu ma le saʻo iā Herota Anetipa o le ‘pule i le itumalo’ ma Kaliona o le “suikonesula.” (Luka 3:1; Galuega 18:12) O loo faasino atu le Esera 5:6 iā Tatenai, o le kovana o le itumalo o Peresia “i tala atu o le Vaitafe,” le Vaitafe o Eufirate. O se tupe na faia i le senituri lona fā T.L.M., o loo iai se faamatalaga e taitutusa, lea e faailoa mai ai le kovana o Peresia o Maalaelu o le pule o le itumalo “i tala atu o le Vaitafe.”

O le saʻo aʻiaʻi o faamatalaga laiti e lē tatau ona manatu māmā i ai. Pe afai e tatou te talitonuina tusitala o le Tusi Paia i faamatalaga laiti, pe lē faamalosia atili ai lo tatou mautinoa i isi mea na latou tusia?

[Ata i le itulau 5]

[Ē Ana le Ata i le itulau 23]

1: Ata © Fale Mataaga i Isaraelu, Ierusalema; courtesy of Israel Antiquities Authority; 2: HUC, Tel Dan Excavations; ata: Zeev Radovan