Lomiga Faale-Tusi Paia I LE INITANETI
Lomiga Faale-Tusi Paia
I LE INITANETI
Faa-Samoa
ā
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • ʻ
  • TUSI PAIA
  • LOMIGA
  • SAUNIGA
  • w97 8/15 itu. 8-11
  • Le Auala na Oo Mai ai le Tusi Paia ia i Tatou—Vaega Muamua

Leai se vitiō o maua i lenei vaega.

Faamalie atu na iai se faalētonu i le kopiina o le vitiō.

  • Le Auala na Oo Mai ai le Tusi Paia ia i Tatou—Vaega Muamua
  • Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1997
  • Tamaʻi Ulutala
  • Mataupu e Taitutusa
  • Le Uluai Lomiaina ma le Faaliliuina o le Tusi Paia
  • Uluai Kerisiano na Lomiaina Tusi
  • Tusi Paia Latina ma Slavonic
  • Ua Faasaoina le Tusi Paia Eperu
  • Fesagai le Faaliliuina o le Tusi Paia ma Teteega
  • Aiseā ua Tele ai Tusi Paia?
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova (Lomiga mo le Lautele)—2017
  • Ierome—O Sē na Muaimalae i le Faaliliuina o le Tusi Paia ma sa Fesagai ma Feteenaiga
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1999
  • Le Aogā o le “Septuagint” i Aso ua Mavae ma Aso Nei
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—2002
  • Se Faaliliuga o le Tusi Paia na Suia ai le Lalolagi
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1998
Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1997
w97 8/15 itu. 8-11

Le Auala na Oo Mai ai le Tusi Paia ia i Tatou—Vaega Muamuaa

I SE tamai fale lomitusi, o loo galulue ai se tagata lomitusi ma se tagata o loo aʻoaʻoina i lea matata i le faagaoioia o la la masini e faavaa laupapa e lomia ai tusi, o loo tuuina atu ma le faaeteete ia pepa fou i luga o le masini e lomia ai tusi. A o toe aumaia ia pepa i fafo, e la te siakiina agaʻi i upu na lomia ai. I maea uumi tuaiti o loo tautau mai i le tasi puipui i le isi puipui, e la te tautauina ai pepa ina ia faamamago ai.

Na faafuasei lava ona iai se tuʻituʻi malosi i le faitotoa. I lo la atuatuvale tele, sa tatalaina ai loa e le tagata lomitusi le faitotoa, ma sa lolofi mai ai i totonu se vaega o fitafita e faaauupegaina. Sa latou amata ona sueina atu le ituaiga o lomiga e pito sili ona tauleagaina e faasaina lea faaletulafono—le Tusi Paia i le gagana taatele a tagata!

Sa fai si tuai o lo latou ō mai. Ina ua lapataia i le faalavelave o le a tupu, sa tamomoe atu loa le tagata faaliliu ma lana fesoasoani i le fale lomitusi, ma fuʻe i o la lima le tele o itulau o tusitusiga, ma ua la sosola atu nei agaʻi i luga o le vaitafe o le Rhine. O le mea e sili ai, ona ua la faasaoina se vaega o la la galuega.

O le tagata faaliliu iinei o Viliamu Tiniteli (William Tyndale), sa taumafai e fai lana tusi faa-Peretania o le “New Testament” lea na faasaina i Cologne, i Siamani, i le 1525. O le mea na oo ia te ia, sa o se mea e masani ona tupu. O le faagasologa atoa o le toetoe 1,900 tausaga talu mai le faaumaina o le lomiaina o le Tusi Paia, e toatele tane ma fafine na faamaumau a latou mea totino, ona o le faaliliuina ma le tufaina atu o le Afioga a le Atua. O loo tatou mauaina pea i aso nei aogā o a latou galuega. O le ā na latou faia? Na faapefea e Tusi Paia o loo ia i tatou i aso nei ona oo mai?

Le Uluai Lomiaina ma le Faaliliuina o le Tusi Paia

O auauna faamaoni a le Atua na latou tausia pea lana Afioga i se tulaga e matuā faamamaluina. Ua faailoa mai e le New Catholic Encyclopedia e faapea: “I le pei o o latou augatamā Iutaia, o uluai Kerisiano sa latou faatāuaina le faitauina o Tusi Paia. I le mulimuli atu i le faataitaiga a Iesu (Mata 4.4; 5.18; Lu 24.44; Ioa 5.39), sa olioli Aposetolo i lo latou masani lelei ma le F[eagaiga] T[uai] lea atonu na faaalu ai se taimi umi i le faitauina ma le suesueina, ma sa latou faalaeiauina o latou soo ia faia faapea (Ro 15.4; 2Ti 3:15-17).”

Ona o lena sini, sa tatau ai ona faia ni kopi o le Tusi Paia. I taimi a o lumanai le Faa-Kerisiano, o le tele lava o lenei galuega sa faia e tagata ‘lomitusi atamamai’ e matuā lelei ona aʻoaʻoina, lea e vaai ma le faaeteete ina neʻi iai se mea e sese. (Esera 7:6, 11, 12) Ona o le naunau i le lelei atoatoa o ia kopi, sa latou tuuina atu ai se faatulagaga maualuga mo i latou uma e lomia le Tusi Paia mulimuli ane.

A o faagasolo le senituri lona fa T.L.M., sa tulai mai ai se luʻi. Sa manao Alesana le Sili e aʻoaʻoina tagata uma i le lalolagi i le tu faa-Eleni. O ona manumalo sa faamautuina ai le gagana taatele faa-Eleni, po o le Koine, e avea ma gagana e faaaogā i Sasaʻe Tutotonu atoa. O le iuga, o le toatele o tagata Iutaia na ola aʻe e lei aʻoaʻoina muamua e faitau i le gagana Eperu o lea sa lē mafai ai ona latou faitauina le Tusi Paia. O lea la, pe tusa o le 280 T.L.M., sa faatasitasi ai se vaega o tagata aʻoga Eperu i Alesania, i Aikupito, ina ia faaliliuina le Tusi Paia Eperu i le gagana Koine taatele. Sa lauiloa la latou faaliliuga o le Septuagint, o le taʻu faa-Latina mo le “Toafitugafulu,” lea o loo faatatau atu i le fuainumera aofai o le au faaliliu sa talitonuina lo latou aafia ai. Sa faaumaina lona tusiaina i le pe tusa o le 150 T.L.M.

I le taimi o Iesu, sa faaaogaina pea le gagana Eperu i Palesitina. Peitai na taatele le gagana Eleni iina ma oganuu maotua uma o le malo o Roma. O lea la o Kerisiano na tusiaina le Tusi Paia, sa latou faaaogaina lenei vala taatele o le faa-Eleni ina ia oo atu ai i le tele o tagata e tatau ai o atunuu. E lē gata i lea, sa tele ina latou siiina mau mai le Septuagint ma faaaogaina le tele o ana faaupuga.

Talu ai o uluai Kerisiano o i latou o misionare maelega, e lei umi ae avea i latou ma tagata popoto i le faaaogaina o le Septuagint e faamaonia ai faapea o Iesu o le Mesia lea ua leva ona faatalitalia. Sa faavevesia ai i lenei mea tagata Iutaia ma sa uunaia ai i latou e faia ni faaliliuga fou i le gagana Eleni, sa fuafuaina e taofia ai Kerisiano mai i a latou finauga e ala i le toe teuteuina o a latou uluai tusitusiga ua faamaonia e sili ona latou fiafia i ai. Mo se faataitaiga, i le Isaia 7:14 o loo faaaogā ai e le Septuagint le upu Eleni o lona uiga o le “taupou,” o loo faatatau atu faavaloaga i le tinā o le Mesia. O faaliliuga fou sa faaaogā ai se upu ese faa-Eleni, o lona uiga “tamaitai talavou.” O le faaauau pea ona faaaogā e Kerisiano o le Septuagint na mulimuli ane uunaia ai tagata Iutaia e lafoaia a latou faufauga uma ae toe foi atu i le tusitusiga o i le gagana Eperu. O le iuga, na avea ai lenei gaoioiga o se faamanuiaga i faaliliuga mulimuli ane o le Tusi Paia ona sa fesoasoani e tausia ai pea le olaola o le gagana Eperu.

Uluai Kerisiano na Lomiaina Tusi

O uluai Kerisiano maelega sa latou gaoioi i le tusiaina o kopi o le Tusi Paia i le tele e latou te mafai ai, ma sa tusia uma i lima na kopi. Sa latou uluai faaaogaina foi le faiga o tusi e iai ona itulau e pei o tusi faaonaponei (codex), nai lo le faaauau pea ona faaaogaina o tusi taai. E lē gata ina faafaigofie ona sueina vave ai mau, ae o le codex e mafai ona sili atu ona tele tusi e faamauina ai nai lo se tusi taai—mo se faataitaiga, e ofi uma i ai Tusitusiga paia Eleni ia po o le Tusi Paia atoa foi.

O le kanona o Tusitusiga Paia Eleni sa maeʻa ona tusia i le 98 T.A. faatasi ai ma tusi a le aposetolo mulimuli na soifua o Ioane. O loo iai iina se vaega o le kopi a le evagelia a Ioane, e taʻua o le Rylands Papyrus 457 (P52), na tusia i tuā e lē silia ma le 125 T.A. Ae i tuā pe tusa o le 150 i le 170 T.A., sa faia ai e Tatian, o se tagata aʻoga a Justin Martyr le Diatessaron, o se tuufaatasiga o faamaumauga o le soifuaga o Iesu na aoaoina ma tusia mai i Evagelia e fa o loo mauaina i a tatou Tusi Paia i aso nei.b Ua faaalia ai lona amanaiaina o na Evagelia e maufaatuatuaina ma ua uma ona tufaina atu. Pe tusa o le 170 T.A., o tusitusiga muamua o loo iloaina o le “Feagaiga Fou,” o tusi ia sa faia e taʻua o le Muratorian Fragment. Ua lisiina mai ai le tele o tusi o Tusitusiga Kerisiano Eleni.

O le salalau atu o talitonuga faa-Kerisiano na vave ai ona tulai mai se manaoga mo le faaliliuina o Tusitusiga Kerisiano Eleni faapea foi ma Tusitusiga Eperu. O le tele o faaliliuga i na gagana e pei o le Armenian, Coptic, Georgian, ma le Syriac sa oo ina faia mulimuli ane. E masani lava ona faatulaga aʻe mataitusi o le alafapeta e mo lena lava fuafuaga. Mo se faataitaiga, o Ulfilas, o le epikopo o le Lotu Roma, i le senituri lona fa, e faapea na ia amataina le tusitusiga Gothic e faaliliu ai le Tusi Paia. Peitai sa ia tuuesea tusi o Tupu talu ai sa ia manatu e uunaia ai e ia tusi faanaunauga fia tau o tagata Goths. O lenei gaoioiga sa lei taofia ai le au Goth ua “liliu i le Faa-Kerisiano” mai le osofaia o Roma i le 410 T.A.!

Tusi Paia Latina ma Slavonic

E oo ane i lena taimi, ua oo ina tāua le gagana Latina, ma o le tele o faaliliuga Tuai Latina ua oo ina aliae. Ae e eseese i le faatulagaga ma le saʻo aʻiaʻi. O lea i le 382 T.A., sa faatonu ai e Pope Damasus lana failautusi, o Ierome, ina ia saunia se Tusi Paia aloaia i le gagana Latina.

Sa amata e Ierome e ala i le toe teuteuina o faaliliuga i le gagana Latina o Tusitusiga Kerisiano Eleni. Peitai i Tusitusiga Eperu, sa ia maumauai ai e faaliliuina mai i le uluai tusitusiga i le gagana Eperu. O lea i le 386 T.A., sa ia siitia atu ai i Peteleema e aʻoaʻoina le faa-Eperu ma ia sailia se fesoasoani a se tagata rapi. O lenei gaoioiga, sa ia lāgā ai le tele o feteenaiga i totonu o tagata lotu. O nisi, e aofia ai se tasi sa la tupulaga faatasi o Aokusotino, sa ia talitonu e faapea o le Septuagint e faagaeeina, ma sa latou tuuaia Ierome i lona “alu atu fua i tagata Iutaia mo se fesoasoani.” I lona agaigai pea i luma, sa faaumaina ai e Ierome lana galuega i le pe ā ma le 400 T.A. E ala i le latalata atu tele i le amataga o le uluai gagana ma faamaumauga ma le toe faafoisia i le gagana o loo olaola i lena taimi, sa faaauilumaina ai e Ierome le auala o faaliliuga faaonaponei pe tusa o le afe tausaga. Sa oo ina lauiloa lana tusi o le Vulgate po o le Common Version, ma sa aogā i tagata mo le tele o senituri.

O Kerisinetoma o i le itu i sasaʻe o Europa, o loo mafai pea ona faitau i le Septuagint ma Tusitusiga Kerisiano Eleni. Peitai, mulimuli ane, i vaega i sasaʻe o Europa, na oo ai ina taatele ona faaaogā e aiga gagana (languages ma dialects) Slavonic, po o Slavic. I le 863 T.A., o se auuso tama se toalua e tāutala i le gagana Eleni, o Cyril ma Methodius, sa la ō atu i Moravia, lea o loo i le Malo o Czech. Sa amata ona la faaliliu le Tusi Paia i le gagana Slavonic Tuai. Ina ia faia lena mea sa la faatulagaina ai se alafapeta o le gagana Glagolitic, lea na mulimuli ane suia e le alafapeta Cyrillic, e faaigoa i le igoa o Cyril. O le puna lena o tusitusiga i gagana Rusia, Ukraine, Serbia, ma tusitusiga Bulgaria i ona po nei. Sa tautuaina e le Tusi Paia i le gagana Slavonic ia tagata i lena vaipanoa mo augatupulaga. O lea na oo i le taimi, a o suia gagana, sa oo ai ina faigata ona malamalama i ai tagata lautele.

Ua Faasaoina le Tusi Paia Eperu

A o faagasolo lenei vaitaimi, amata mai pe ā ma le lona ono i le lona sefulu senituri T.A., o se vaega o tagata Iutaia e lauiloa o le au Masoreta sa latou ati ae se faiga e faia ai kopi e faasaoina ai uluai Tusitusiga Eperu. O le mamao na latou oo atu i ai o le faitauina lea o laina ma e oo lava foi i mataitusi taitasi, mātau lelei le eseesega o loo iai i manusikulipi, o nei mea uma sa faia ina ia faasaoina ai le saʻo aʻiaʻi o uluai tusitusiga. Sa taulau a latou taumafaiga. I le taʻua o se tasi o faataitaiga, o le faatusatusaina o uluai tusitusiga Masoreta ma Tusi Taai o le Sami Mate, lea sa tusia i le va o le 250 T.L.M. ma le 50 T.A., ua faaalia ai e leai se suiga tau aʻoaʻoga i le silia i le 1,000 tausaga o va ai.c

I Europa, o tupulaga e i tausaga mai i le 500 T.A. seia oo i le 1500 T.A. sa lauiloa lo latou uiga tutusa ma tupulaga o le pouliuli. O le faitau ma aʻoaʻoina sa fai si paʻū maulalo i tagata lautele. Mulimuli ane, e oo lava i taʻitaʻi lotu, i le tele o taimi, sa oo ina lē iloa faitau le gagana Latina i le lotu ma sa masani ona oo i la latou lava gagana na lē iloa foi faitau. O le taimi lava foi lenei i Europa sa tutuli faamalosia ai tagata Siu ina ia nonofo i se nofoaga e tasi. Ona o lenei faaesea, sa faatumauina ai le malamalama i le gagana Eperu o le Tusi Paia. Peitai, ona o le faailoga tagata ma le masalosalovale, o le poto o tagata Iutaia sa masani ona lē oo atu ia i latou e lē o ni Iutaia. I Europa i sisifo, o le malamalama i le gagana Eleni sa faaitiitia foi. Ona o lenei tulaga sa oo atu ai ina leaga tele mea ona o le aloaia tele e Lotu i le itu i Sisifo o le Tusi Paia Vulgate a Ierome. Sa manatu i ai le lautele e na o le pau lena o le tusitusiga aloaia, e ui lava ina oo ane i le iuga o le vaitaimi o le Masoreta, ua tau lē faaaogaina le gagana Latina. O lea la, ona o le faanaunauga ina ia iloa le Tusi Paia ua oo ina tuputupu aʻe, sa faataatia ai iina se faavae mo fefinauaiga tetele.

Fesagai le Faaliliuina o le Tusi Paia ma Teteega

I le 1079, sa tuuina atu ai le uluai faatonuga faalelotu e Pope Kelekolio VII, o le amataga lea o le mau faatonuga o lena vaitaimi, ina ia faasaina ai le lomiaina o le Tusi Paia, ma i nisi taimi sa oo lava ina faasaina le iai i se tasi o faaliliuga o le Tusi Paia i lana lava gagana. Sa ia aveesea le faatagaga mo Misasa e faia ai i le gagana Slavonic ona o talitonuga ina neʻi manaomia ai se vaega o le Tusi Paia e faaliliuina. I le matuā eseese lava ma le tulaga na iai uluai Kerisiano, sa ia tusia faapea: “O le finagalo o le Atua e Ona le Malosi Uma Lava e faapea e tatau i tusitusiga paia ona natia i ni nofoaga patino.” Ona o lenei mea na avea ma tulaga aloaia o le lotu, o i latou la na taumafai e faaauilumaina le faitauina o le Tusi Paia sa manatu tele i ai o ni ē e matautia.

E ui i ia tulaga faigata, ae sa faaauau pea le siiina ma le faaliliuina o le Tusi Paia i gagana taatele. O faaliliuga i le tele o gagana sa tufaina atu faananā i Europa. O nei mea uma sa tusia i lima, talu ai o masini lomitusi sa lei mauaina i Europa seia oo mai i le taulotoaiga o vaitausaga mai le 1400. Ae peitai o lomiga sa taugata ma faatapulaaina lona aofaiga, so o se tasi e mauaina na o se vaega o se tusi o le Tusi Paia po o ni nai laupepa foi, atonu e manatu o ia o se mea e fiafia ai. O nisi sa latou aʻoaʻoina ni vaega tetelē o le Tusi Paia e ala i le taulotoina, e oo lava i le vaega atoa o Tusitusiga Kerisiano Eleni!

Peitai, na oo atu i le taimi sa tulai mai ai gaoioiga faalauaitele mo le toe fuataiina o le lotu. Sa uunaia nei gaoioiga ona o le toe faafouina o le iloa o le tāua o le Afioga a le Atua i olaga i lea aso ma lea aso. Na faapefea e nei gaoioiga ma le faaleleia atili o le tulaga o lomiga ona aafia ai le Tusi Paia? Ma o le ā na oo ia Viliamu Tiniteli ma lana faaliliuga, e pei ona taʻua i le amataga? O le a tatou mulimuli atu i lenei tala mataina seia oo mai i o tatou aso i lomiga o le a maua i le lumanai.

[Faaopoopoga i lalo]

a Vaega e 2 ma le 3 o le a faasolo mai i le lomiga o Setema 15 ma Oketopa 15.

b O le tusi Le Tagata Silisili o Ē Uma na Soifua Mai, na lomia e le Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., o se faataitaiga na i aso nei o le autasi o Evagelia e fa.

c Tagai i le Insight on the Scriptures, Tusi e 2 itulau e 315, lomia ma faasalalauina e le Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

[Siata i le itulau 8, 9]

O Aso Autū i le Siiina o le Tusi Paia

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

TAUSAGA LUMANAl LE MESIA (T.L.M.)

Tusitusiga faa-Eperu na maeʻa i le tusa o le 443 T.L.M.

400 T.L.M.

Alesana le Sili (d. 323 T.L.M.)

300 T.L.M.

Amata le Septuagint i le tusa o le 280 T.L.M

200 T.L.M.

100 T.L.M. O le Tele o Tusi Taai o le Sami Mate e mai i le tusa o le i le 68 T.A.

TAUSAGA O LE ALII (T.A.)

Faaumatia Ierusalema i le 70 T.A.

Tusitusiga faa-Eleni na maeʻa i le 98 T.A.

100 T.A.

Rylands Papyrus a Ioane (b. 125 T.A.)

200 T.A.

300 T.A.

400 T.A. Tusitusiga Latina a Ierome tusa o le 400 T.A

500 T.A.

600 T.A.

Sauniunia o le Tusitusiga Masoreta

700 T.A.

800 T.A.

Cyril i Moravia 863 T.A.

900 T.A.

1000 T.A.

Faatonuga e taofia ai le Tusi Paia i gagana a tagata lautele 1079 T.A.

1100 T.A.

1200 T.A.

1300 T.A.

[Ata i le itulau 9]

Sa uluai faaaogaina e Kerisiano anamua tusi e iai ona itulau (codex)

[Ata i le itulau 10]

Sa alu atu Ierome i Peteleema e aʻoaʻoina le faa-Eperu

    Lomiga Faa-Samoa (1971-2026)
    Log Out
    Log In
    • Faa-Samoa
    • Lafo Faamatalaga
    • Faapolokalame
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Aiāiga Faapitoa
    • Aiā Faaletulafono
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Lafo Faamatalaga