E Tumau e Faavavau le Afioga a le Atua
“A o le afioga a lo tatou Atua, e tumau lea e faavavau.”—ISAIA 40:8.
1. (a) O le ā e uiga i ai “le afioga a lo tatou Atua” iinei? (e) E faapefea ona faatusatusa ia folafolaga a tagata ma le afioga a le Atua?
E MATELE ina tuu atu e tagata o latou faamoemoega i folafolaga a tane ma fafine o ē aloaia. Ae e tusa lava po o le ā le faatosina o nei folafolaga i tagata o ē ua leva ona faanaunau ia faaleleia mea i o latou olaga, ae pei nei folafolaga o ni fugalaau mamae pe a faatusatusa i le afioga a lo tatou Atua. (Salamo 146:3, 4) Ua sili atu i le 2,700 tausaga ua mavae, na faagaeeina ai e Ieova le Atua le perofeta o Isaia e tusia e faapea: “O tagata uma o le mutia i latou, ma lo latou lelei uma, e tusa lea ma le fuga o le vao; e magumagu le mutia, e toulu le fuga; a o le afioga a lo tatou Atua, e tumau lea e faavavau.” (Isaia 40:6, 8) O le ā lenei “afioga” e tumau? O le fetalaiga a le Atua e faatatau i lana fuafuaga. Ua tatou maua lena “afioga” ua tusia i aso nei i le Tusi Paia.—1 Peteru 1:24, 25.
2. O ā ituaiga uiga ma amioga sa iai i le taimi na faataunuuina ai e Ieova lana afioga agaʻi ia Isaraelu ma Iuta anamua?
2 Sa molimauina e tagata sa ola ai i Isaraelu anamua le moni o upu sa tusia e Isaia. Na valoia e Ieova e ala i ana perofeta e faapea, ona o le matuā lē faamaoni atu ia te ia, o le a muamua ona ave faatagataotauaina ai le malo o ituaiga e sefulu o Isaraelu ona sosoo ai lea ma le malo o ituaiga e lua o Iuta. (Ieremia 20:4; Amosa 5:2, 27) E ui lava sa latou sauāina ma fasiotia perofeta a Ieova, susunu le tusi taai sa iai le feau lapatai a le Atua, ma talosaga atu i Aikupito mo se fesoasoani faavaegaau ina ia taofia ai le faataunuuina o le valoaga, ae sa taulau le afioga a Ieova. (Ieremia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) E lē gata i lena, sa iai se faataunuuga mataina o le folafolaga a le Atua e toe faafoi mai se vaega totoe ua salamō o tagata Iutaia i lo latou nuu.—Isaia, mataupu 35.
3. (a) O ā folafolaga sa tusia e Isaia e faapitoa lo tatou naunau i ai? (e) Aisea ua e talitonu ai o le a taunuu moni lava nei mea?
3 Sa folafola foi e Ieova e ala mai ia Isaia le puleaina i le amiotonu o le fanau a tagata e le Mesia, le laveaiina mai le agasala ma le oti, atoa ma le faaliliuina o le lalolagi ia avea ma parataiso. (Isaia 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Po o nei ea mea o le a iu foi ina faataunuuina? O le a faapea lava! “E le mafai ona tala pepelo [le Atua].” Ua ia tusia lana afioga faavaloaga e aogā ia i tatou, ma ua ia faamautinoa ua faasaoina mai.—Tito 1:2; Roma 15:4.
4. E ui lava e lē o faasaoina mai ia muai manusikulipi o le Tusi Paia, ua faapefea ona moni o loo “ola” le Afioga a le Atua?
4 E lei faasaoina mai e Ieova ia uluai manusikulipi ia na tusia ai e ana tusitala anamua na valoaga. Ae o lana “afioga,” lana fuafuaga ua faaalia, ua faamaonia le avea ma afioga ola. O loo agaʻi pea i luma ma le lē mataofiofia lena fuafuaga, ma a o faia faapea, o uunaiga ma manatu o tagata o ē o loo pāʻia ai o latou olaga ua matuā faaalia mai. (Eperu 4:12) E lē gata i lea, ua faaalia i faamaumauga o le tala faasolopito e faapea o le faasaoina mai ma le faaliliuina o Tusitusiga faagaeeina na mafai ona o le taitaiga tauatua.
Ina ua Feagai ma Taumafaiga e Taofiaina
5. (a)O le ā le taumafaiga sa fai e se tupu Suria e faaumatia Tusitusiga Eperu? (e) Aisea na ia lē taulau ai?
5 E tele taimi sa taumafai ai ē na avea ma pule e faaumatia ia tusitusiga faagaeeina. I le 168 T.L.M., na faatūina ai e le tupu mai Suria o Antiochus Epiphanes (e pei ona faaalia i le itulau 10) se fata faitaulaga mo Seu i totonu o le malumalu lea sa tuuina atu ia Ieova. Sa ia saili atu foi i ‘tusi o le Tulafono,’ susunuina, ma faalauiloa atu o le a fasiotia so o se tasi e maua i ai ia Tusitusiga Paia. Po o le ā lava le tele o kopi na ia susunuina i Ierusalema ma Iutaia, e lei mafai ona ia taofia Tusitusiga Paia. O le taimi lena ua salalau atu le tele o Vaega o Iutaia i isi atunuu, ma sa tofu lava ia sunako ma se aofaiga o tusi taai.—Faatusatusa i le Galuega 13:14, 15.
6. (a) O le ā le taumafaiga tele sa fai ina ia faaumatia Tusitusiga Paia sa faaaogā e uluai Kerisiano? (e) O le ā na iu i ai?
6 I le 303 T.A., na faalauiloa ai foi e le Emeperoa Roma o Dioecletian e faapea ia faaleagaina uma nofoaga e fai ai sauniga a Kerisiano ma o a latou ‘Tusitusiga Paia ia susunuina i le afi.’ Sa faaauau lenei faatamaiaga mo le sefulu o tausaga. E ui lava i le matautia o sauaga sa iai, e lei taulau ia Diocletian i le faaumatiaina atoatoa o le Faa-Kerisiano, ma e lei faatagaina foi e le Atua ia sui o le emeperoa e faaumatia aʻiaʻi kopi uma o so vaega o Lana Afioga faagaeeina. Peitai e ala i a latou gaoioiga agaʻi i le faasalalauina atu ma le talaʻia o le Afioga a le Atua, ua faaalia ai e ē tetee mea o i o latou loto. Ua latou faailoaina mai ai o i latou o tagata ua faatauasoina e Satani ma o loo latou faia lona manao.—Ioane 8:44; 1 Ioane 3:10-12.
7. (a) O ā taumafaiga sa fai ina ia taofia ai le faasalalauina atu o le poto o le Tusi Paia i Europa i sisifo? (e) O le ā na mafai ona taulau i le faaliliuina ma le lomiaina o le Tusi Paia?
7 Sa iai se isi auala na faia ai taumafaiga ina ia taofia le faasalalauina atu o le poto i le Tusi Paia. Ina ua mou atu le avea o le gagana Latina ma gagana masani i aso taitasi, e lē o ni pule faapaupau ae o ē na faapea mai o ni Kerisiano—le Pope o Kelekolio VII (1073-1085) ma Pope Inoseni III (1198-1216)—o ē sa matuā tetee malosi i le faaliliuina o le Tusi Paia i gagana sa faaaogā e tagata lautele. I ni taumafaiga ina ia taofiofia ni faaseā i le pule a le lotu, na faailoa mai ai e le Taupulega a le Katoliko Roma i Toulouse, i Falani, i le 1229 e faapea, e lē mafai e se tagata o le aulotu ona iai ni ana tusi o le Tusi Paia i le gagana masani a tagata lautele. Sa faaaogā Sauaga Faalotu e matuā faamalosia ai lena poloaiga. Peitai ane, ina mavae atu le 400 tausaga o Sauaga Faalotu, ua faaliliuina e tagata naunau i le Afioga a le Atua le Tusi Paia atoa ma tufatufaina atu ni ona lomiga i gagana e 20, ma nisi gagana faaopoopo, atoa ma se vaega tele i isi gagana e 16.
8. O le ā na tupu i ē sa faaliliuina ma tufatufaina atu le Tusi Paia i Rusia, i le senituri e 19?
8 Sa lē na o le Lotu Katoliko Roma sa taumafai e taofia le Tusi Paia mai i tagata lautele. I le amataga o le senituri e 19, na faaliliuina ai e Pavsky, o se polofesa i le St. Petersburg Academy of Divinity le Evagelia a Mataio mai le gagana Eleni i le gagana Rusia. Sa faaliliuina foi isi tusi o Tusitusiga Eleni i le gagana Rusia, ma sa avea ai Pavsky ma faatonu. Sa matuā tele ma mamao le faasalalauina atu o nei tusi seia oo ina toe fetuunai mea i le pulega a le lotu, o lea i le 1826 na faatonuina ai e le taʻitaʻi o le malo ina ia see mai le Sosaiete o le Tusi Paia a Rusia i lalo o le pulega a le “Sinoti Paia” a le Lotu Orthodox i Rusia, lea na latou taulau ai i le taofia o galuega a le Sosaiete o le Tusi Paia a Rusia. Mulimuli ane, na faaliliuina ai e Pavsky ia Tusitusiga Eperu mai le gagana Eperu i le gagana Rusia. I le taimi lava foi lena, na faaliliuina ai e Makarios, o se misionare o le Lotu Orthodox, ia Tusitusiga Eperu mai le gagana Eperu i le gagana Rusia. Sa faasalaina uma i laua ona o a la taumafaiga, ma o a la faaliliuga sa teuina e le lotu. Sa taumafai le lotu ina ia tausisi pea le Tusi Paia i le gagana maotua o le Slavonic, lea e oo ane i lena taimi e lē mafai ona faitau ma malamalama i ai tagata lautele. Ina ua lē mafai ona toe taofia taumafaiga a tagata ina ia maua le poto o le Tusi Paia, ona faatoʻā amata ai loa e le “Sinoti Paia” i le 1856, lana ia lava faaliliuga e faatonutonu mai e le lotu, sa mulimuli i taiala sa saunia ma le faaeteete ina ia mautinoa o faaupuga sa faaaogā e fetaui ma manatu o le lotu. O lea la, ona o le salalau atu o le Afioga a le Atua, na aliali mai ai ni eseesega i foliga vaaia o taʻitaʻi lotu ma o latou faanaunauga moni, e pei ona faaalia i a latou upu ma gaoioiga.—2 Tesalonia 2:3, 4.
Le Puipuiina o le Afioga Ina Neʻi Suia le Uiga
9. Sa faapefea ona faaalia e nisi tagata faaliliu o le Tusi Paia lo latou naunau i le Afioga a le Atua?
9 Sa aofia ai ia i latou o ē na faaliliuina ma toe siiina mai le Tusi Paia ia tane o ē e naunau moni lava i le Afioga a le Atua ma sa latou faia taumafaiga filigā ina ia mafai ai ona maua e tagata uma. Sa faamaturoina ia Viliamu Tiniteli (i le 1536) ona o mea sa ia faia ina ia maua ai le Tusi Paia i le gagana Peretania. O Francisco de Enzinas na faafalepuipuiina i sauaga faalotu a le Katoliko (ina ua mavae le 1544) ona o lona faaliliuina ma lomiaina o Tusitusiga Kerisiano Eleni i le gagana Sepania. Sa matuā lamatia lava foi le soifua o Robert Morrison (mai le 1807 i le 1818) a o ia faaliliuina le Tusi Paia i le gagana Saina.
10. O ā faataitaiga e faaalia ai sa iai nisi o le au faaliliu na uunaia ona o nisi taaʻiga e ese mai le alofa mo le Afioga a le Atua?
10 Peitai ane, i nisi taimi, ona o nisi mafuaaga e ese mai le alofa mo le Afioga a le Atua sa taaina ai galuega a nisi o ē na faaliliu ma siiina mai le Tusi Paia. Seʻi iloilo ni faataitaiga se fa: (1) Na fausia e tagata Samaria se malumalu i le Mauga o Keresema e faatavā ai i le malumalu i Ierusalema. Ina ia lagolagoina lena gaoioiga, sa fai ai se suiga i le Esoto 20:17 i le Penetatuka Samaria. Sa faaopoopo i ai se faatonuga, ma faafoliga mai o se vaega o le Tulafono mai lava i le amataga, ina ia fausia se fata faitaulaga i maa i le Mauga o Keresema ma ia osi ai taulaga iina. (2) O le tagata na muamua ona faaliliuina le tusi o Tanielu mo le Septuagint i le gagana Eleni sa saoloto o ia e faaali ona manatu. Na ia faaopoopo i ai faamatalaga na ia manatu o le a faamalamalama pe faamanino ai manatu o loo i mau Eperu. Sa ia aveesea foi faamatalaga na ia manatu e lē taliaina e le au faitau. Ina ua ia faaliliuina le valoaga e faatatau i le taimi e aliali mai ai le Mesia, lea o loo i le Tanielu 9:24-27, na ia faaseseina le taimi e pei ona taʻua ae faaopoopo, toe fetuunai, ma toe faatulaga upu, atonu ma le manatu ina ia lagolagoina e le valoaga ia taumafaiga a le au Makapaio. (3) I le senituri lona fa T.A., ona o ni faamatalaga faa-Latina, e foliga mai sa faaopoopo ai e se isi o sē sa soona faatāuaina le talitonuga i le Tasitolu ia upu nei “i le lagi, o le Tamā, ma le Lokou, atoa ma le Agaga Paia; o i latou nei foi e toatolu e toatasi lava ia” ma foliga mai ai o nei manatu e sii mai i le 1 Ioane 5:7, (LT). Mulimuli ane sa tuuina atu lena manatu i le mau o le manusikulipi i le Tusi Paia Latina. (4) O Lui XIII (1610-1643) i Falani, na ia faatonuina ia Jacques Corbin e faaliliu le Tusi Paia i le gagana Falani ina ia faapaleni ai taumafaiga a tagata Porotesano. E tusa ai o lena fuafuaga, na faaopoopo ai e Corbin ni fetuunaiga i nisi mau, e aofia ai faamatalaga i le “taulaga paia o le Misasa” i le Galuega 13:2.
11. (a) Ua faapefea ona tumau le Afioga a le Atua e ui i le lē faamaoni o nisi tagata faaliliu? (e) O le ā le tele o faamaoniga o iai mai i manusikulipi anamua e faamaonia ai mea na uluai tusia i le Tusi Paia? (Tagai i le pusa.)
11 Sa lei taofia e Ieova nei faiga sa aiāina ai lana Afioga, e lei suia ai foi lana fuafuaga. O ā ni aafiaga na oo i ai? O faamatalaga faaopoopo sa fai i le Mauga o Keresema sa lei faapogaia ai le tapuaiga a tagata Samaria e avea ma meafaigaluega a le Atua mo le faamanuiaina o tagata. Nai lo lena, na aumai ai faamaoniga e faapea, e ui lava ina faapea mai le lotu Samaria e latou te talitonu i le Penetatuka, ae sa lē faalagolago atu i ai mo le aʻoaʻoina o le upu moni. (Ioane 4:20-24) O le toe fesuiaia foi o upu i le Septuagint e lei taofia ai le Mesia i le afio mai i le taimi na valoia e le perofeta o Tanielu. E lē gata i lena, e ui lava sa faaaogā le Septuagint i le uluai senituri, e foliga sa masani tagata Iutaia i le faalogologo i le Tusi Paia a o faitau i le faa-Eperu i o latou sunako. O le iuga, “sa faatalitali le nuu” ina ua latalata le taimi e faataunuu ai le valoaga. (Luka 3:15) A o manatu faaopoopo ia o loo i le 1 Ioane 5:7 ina ia lagolagoina ai le Tasitolu atoa ma le Galuega 13:2 ina ia faamaonia ai le aʻoaʻoga o le Misasa, e lei suia e nei mea le upu moni ua uma ona iai. Ma na oo mai le taimi na matuā faaalialia ai i lumāmea nei faiga taufaasese. O loo mafai ona maua le anoanoai o manusikulipi o le Tusi Paia i ona gagana amata e mafai ona faaaogā e siaki ai le moni o so o se faaliliuga.
12. (a) O ā nisi o suiga tugā sa faia e nisi au faaliliu o le Tusi Paia? (e) O le ā le mamao na oo i ai nei mea?
12 O nisi taumafaiga ina ia suia le Tusi Paia sa lē na o le toe faaupu o ni nai fuaiupu na aofia ai. Sa aofia ai se osofaiga i le Atua moni po o ai o ia. O le agaga atoa ma le tele o nei suiga ua matuā manino mai ai faamaoniga moni e faapea o loo taaina e se puna e sili atu ona malosi i lo se tagata po o se faalapotopotoga a tagata—ioe, taaʻiga mai le fili sili o Ieova, o Satani le Tiapolo. I le lolo atu i lena taaʻiga, na amata ai e ē na faaliliuina ma siiina mai ona aveese le suafa totino o le Atua, o Ieova, mai i lana Afioga faagaeeina i le faitau afe o vaega sa tatau ona iai, o nisi sa fai ma le loto, ae o nisi sa faatalatū ona fai. Mai lava i le amataga, o nisi sa faaliliuina mai le gagana Eperu i le gagana Eleni, Latina, Siamani, Peretania, Italia, ma Holani, atoa ma isi, sa latou matuā aveesea uma lava le suafa tauatua ia po o le tuu ai pea i ni nai vaega. Sa aveesea foi mai kopi o Tusitusiga Kerisiano Eleni.
13. Aisea sa lē avea ai le lautele o le salalau atu o taumafaiga e toe fetuunai le Tusi Paia ma auala e aveesea ai le suafa o le Atua mai i manatu o tagata?
13 Ae e ui i lea, sa lei aveesea mai lena suafa mamalu mai i manatu o tagata. O ē na faaliliuina Tusitusiga Eperu i le gagana Sepania, Potukali, Siamani, Peretania, Falani, atoa foi ma isi gagana, sa latou faaaofia ai ma le faamaoni le suafa totino o le Atua. E oo mai i le senituri e 16, ua amata ona toe aliali mai le suafa totino o le Atua i faaliliuga eseese o Tusitusiga Kerisiano Eleni i le gagana Eperu, sa faapena i le senituri e 18 i le gagana Siamani; le senituri e 19 i le gagana Croatia ma le faa-Peretania. E ui lava ina taumafai tagata e nanā pe tuuese le suafa o le Atua, ae pe a oo mai le “aso o Ieova,” o le a pei lava ona folafola mai e le Atua, ‘o le a iloa ai e nuu uma o aʻu lava o Ieova.’ O lena fuafuaga ua faalauiloa mai a le Atua o le a lē mafai ona lē taulau.—2 Peteru 3:10; Esekielu 38:23; Isaia 11:9; 55:11.
Ua Oo Atu le Feau i le Lalolagi Atoa
14. (a) E oo mai i le 20 senituri, e fia gagana i Europa i sisifo ua uma ona lomia ai le Tusi Paia, ma o ā ni aafiaga na iai? (e) E oo mai i le iuga o le 1914, e fia ni gagana i Aferika ua maua ai le Tusi Paia?
14 E oo mai i le amataga o le 20 senituri, ua uma ona lomia le Tusi Paia i gagana e 94 i Europa. Na iloa ai e tagata aʻoga o le Tusi Paia o ē sa iai i lena itu o le lalolagi le mea moni e faapea o mea tutupu e gatete ai le lalolagi e ō mai faatasi ma le iuga o le Taimi o Nuu Ese i le 1914, ma o le mea tonu lena na tupu! (Luka 21:24) A o lei mavae le tausaga mataina o le 1914, ae ua uma ona lomia, a lē o se vaega, ia o le Tusi Paia atoa, i gagana e 157 i Aferika, e faaopoopo atu i le gagana Peretania, Falani, ma le gagana Potukali, o gagana e taatele lo latou faaaogaina. O lea na faataatia ai se faavae mo le aʻoaʻoina o upu moni faaleagaga mai le Tusi Paia e faasaolotoina ai ē lotomaulalo mai i le tele o ituaiga ma vaega o atunuu o loo soifua ai iina.
15. A o amata aso o le iuga, o le ā le tele ua maua ai le Tusi Paia i gagana a tagata Amerika?
15 A o ulu atu le lalolagi i aso e gata ai na valoia mai, sa taatele le Tusi Paia i Amerika. O tagata sa faimalaga i Amerika mai i Europa na ō mai ma aumai le Tusi Paia i a latou gagana eseese. Sa iai se polokalame tele tau aʻoaʻoga o le Tusi Paia, ma lauga i le lautele, atoa ma se taumafaiga tele lava e tufatufaina atu ia lomiga faale-Tusi Paia na lomia e le International Bible Students, e pei ona sa iloa ai Molimau a Ieova i lena taimi. E faaopoopo atu i lena, o le taimi lea ua amata ona lolomiina e le sosaiete o le Tusi Paia ia le Tusi Paia i isi gagana e 57 ina ia tali ai le manao o tagata sa aināina ai le itu i Sisifo o le Lalolagi.
16, 17. (a) O le ā le tele ua mafai ona maua ai le Tusi Paia ina ua oo mai le taimi mo le talaʻiga i le lalolagi atoa? (e) Ua faapefea ona faamaonia moni lava le Tusi Paia o se tusi e tumau ma taaina ai?
16 Ina ua oo mai le taimi mo le talaʻiina o le tala lelei ‘a o lei oo mai le iuga,’ sa lei avea le Tusi Paia o se mea e fou i tagata i Asia atoa ma atumotu o le Pasefika. (Mataio 24:14) Ua uma ona lomia i gagana e 232 e patino lava i na vaega o le lalolagi. O nisi sa mafai ona maua le Tusi Paia atoa; o le tele lava o faaliliuga o Tusitusiga Kerisiano Eleni; o nisi ua na o se tusi e tasi o le Tusi Paia.
17 Ma le manino lava, e lei faasaoina mai le Tusi Paia ona faapea o se tusi anamua e tau ina matamata i ai. Ua sili atu ona tele lona faaliliuina ma lona tufatufaina atu nai lo se isi lava tusi o iai. I le ogatusa ma le mea moni o loo iai le finagalo lelei tauatua, o mea uma o loo tusia ai ua oo lava ina faataunuuina. O ana aʻoaʻoga ma le agaga o loo faagaeeina ai o loo iai ni aafiaga tumau i soifuaga o tagata i le tele o atunuu. (1 Peteru 1:24, 25) Ae e iai isi mea e tele o loo mulimuli mai—e matuā tele lava.
Pe E te Manatua?
◻ O le ā “le afioga a lo tatou Atua” lea e tumau e faavavau?
◻ O ā taumafaiga sa iai ina ia taofia le Tusi Paia, ma o le ā na iu i ai?
◻ Sa faapefea ona puipuia mai le faamaoni o le Tusi Paia?
◻ Ua faapefea ona avea ma afioga ola le fetalaiga a le Atua i lana fuafuaga?
[Pusa i le itulau 12]
Po o Tatou Iloa Moni Mea na Uluai Fai Mai ai le Tusi Paia?
Pe tusa ma le 6,000 manusikulipi tusilima Eperu o loo molimauina le moni o mea o loo i Tusitusiga Eperu. O nisi manusikulipi e oo atu lava le leva i tuā a o lumanai le vaitaimi o Kerisiano. Pe ā ma le 19 manusikulipi mataina o Tusitusiga Eperu atoa, e mai lava i le taimi a o lei iai ni faiga faaonaponei e lolomi ai le Tusi Paia. E faaopoopo atu i ai, mai foi i le taimi lava lena, o loo i ai isi faaliliuga sa faia i isi gagana e 28.
E faatatau i Tusitusiga Kerisiano Eleni, pe tusa ma le 5,000 manusikulipi i le faa-Eleni sa faatulagaina. O se tasi o nei manusikulipi na tusia a o lumanai le 125 T.A., o lona uiga e na o ni nai tausaga lava talu mai le taimi na uluai tusia ai. Ma o nisi vaega e manatu i ai na tusia i se taimi ua leva muamua atu. O le 22 mai le 27 o tusi faagaeeina, pe ā ma le 10 i le 19 manusikulipi atoatoa, sa tusia i le faiga e taʻua o le uncial. O le aofai aupito i laitiiti lava o manusikulipi atoatoa sa tusia faapea mo so o se tusi i lenei vaega o le Tusi Paia, e tolu—mo le Faaaliga. O se tasi o manusikulipi atoa o Tusitusiga Eleni na tusia i le senituri lona fa T.A.
E leai se isi tusi mai anamua ua faamaoniaina mai e le anoanoai o faamatalaga tusitusia mai anamua.