Lomiga Faale-Tusi Paia I LE INITANETI
Lomiga Faale-Tusi Paia
I LE INITANETI
Faa-Samoa
ā
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • ʻ
  • TUSI PAIA
  • LOMIGA
  • SAUNIGA
  • w98 11/15 itu. 21-24
  • O Ai le Au Makapaio?

Leai se vitiō o maua i lenei vaega.

Faamalie atu na iai se faalētonu i le kopiina o le vitiō.

  • O Ai le Au Makapaio?
  • Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1998
  • Tamaʻi Ulutala
  • Mataupu e Taitutusa
  • Le Taifanaʻe o Faiga Faa-Eleni Anamua
  • Gaoioiga Faapiopio a Ositaulaga
  • Ua Gaoioi Antiochus
  • Ua Gaoioi le Au Makapaio
  • Ua Toe Faafou le Malumalu
  • Ua Sili Atu Polotiki i lo Mea Paia
  • Le ‘Au Hasamonia ma Āuga na Tutupu Mai Ai
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—2001
  • Feteena‘iga a Tupu e To‘alua
    Uaʻi Atu i le Valoaga a Tanielu!
  • Ua Faaiua e le Malamalama Tausaga o le Pogisa
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1996
  • O Ulua‘i Kerisiano i Nuu e Tautatala i le Gagana Eleni
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—2008
Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1998
w98 11/15 itu. 21-24

O Ai le Au Makapaio?

E MANATU le toatele o tagata faapea, o le vaitaimi o le au Makapaio e tai pei o se vaitaimi e lē o tele se iloa i ai i faamatalaga autū i mea na tutupu, e i le va o le taimi na maeʻa ai le tusiaina o tusi mulimuli o Tusitusiga Eperu ma le afio mai o Iesu Keriso. E pei lava o se vaalele pe a paʻū, e faatoʻā manino mai faamatalaga patino o le mafuaaga na paʻū ai pe a suesueina le pusa faalilolilo lea e iai ona faamatalaga autū, e faapena foi la ona faatoʻā maua nisi malamalamaga, pe a tagai totoʻa atu i le vaitaimi o le au Makapaio—o se vaitaimi o fesiitaiga ma fesuiaiga mo le nuu o Iutaia.

O ai le au Makapaio? Sa faapefea ona latou faia ni aafiaga i le faiga o mea faa-Iutaia a o lei afio mai le Mesia folafolaina?—Tanielu 9:25, 26.

Le Taifanaʻe o Faiga Faa-Eleni Anamua

Sa faatoilalo ma puleaina e Alesana le Sili oganuu e faasolo mai Eleni e oo atu i Initia (336-323 T.L.M.). O le tele o vaipanoa na oo atu i ai le pulega a lona malo sa avea lena ma auala e faasalalau atu ai faiga faa-Eleni anamua (Hellenism)—le gagana ma aganuu a Eleni. Sa faaipoipo atu ofisa sili ma fitafita o vaegaau a Alesana i fafine o na nuu, ma amata ai ona fusia faatasi aganuu a Eleni ma aganuu a isi nuu. Ina ua maliu Alesana, ona vaevaeina lea o lona malo e pule ai ana taʻitaʻiʻau. I le amataga o le senituri lona lua T.L.M., na faoa mai ai e Antiochus III o le aigatupu a le au Grecian Seleucid i Suria, Isaraelu mai le pulega o le aigatupu a le au Greek Ptolemies o Eleni o Aikupito. Na faapefea ona aafia ai tagata Iutaia i Isaraelu ona o pulega a le au Eleni anamua?

Ua tusia e se tasi tusitala o talafaasolopito e faapea: “Talu ai sa lē mafai ona alofia e tagata Iutaia a latou fesootaiga ma o latou tuaoi o kolone Eleni i Palesitina, ma sa lē mafai foi ona alofia fesootaiga ma o latou uso Iutaia ua talia le faa-Eleni i fafo atu o Palesitina, o lea sa lē mafai ai ona alofia le taaʻia o o latou olaga i aganuu ma mafaufauga faa-Eleni. . . . O le ola i vaitaimi o faiga faa-Eleni anamua sa aofia ai le matuā faataitai atu i aganuu faa-Eleni!” Sa faaaogā e tagata Iutaia igoa faa-Eleni. I vala eseese pe itiiti pe tele, sa latou faataitai i tu masani ma lavalava faa-Eleni. Sa faateteleina le malosi o le faatosinaga ina ia latou faia ni suiga.

Gaoioiga Faapiopio a Ositaulaga

O isi na aofia i tagata Iutaia na sili ona lolo atu i taaʻiga faa-Eleni anamua, o le au ositaulaga ia. O le toatele o i latou e manatu faapea, o le taliaina o faiga faa-Eleni anamua o lona uiga o le faataga o faiga faa-Iutaia e taufetuli faatasi ma le suiga o taimi. O se tasi o na tagata Iutaia, o Iasona (o Iosua i le faa-Eperu), le uso laitiiti o le ositaulaga sili o Onias III. A o toesea Onias i Anetioka, sa ofo atu e Iasona ni tupe e faatogafalea ai pule o Eleni. Aisea? Ina ia faaoso i latou e tofia o ia (Iasona) e fai ma ositaulaga sili e suia Onias. Sa talia lelei e le pule Eleni o le au Seleucid o Antiochus Epiphanes (175-164 T.L.M.) le ofo. Sa lei iai lava se taimi muamua na aiā ane ai pule o Eleni i le faiva faaositaulaga sili a Iutaia, peitai na manaomia e Antiochus ni tupe mo ana fuafuaga faavaegaau. Sa fiafia foi o ia e mauaina se taʻitaʻi Iutaia o lē na te uunaia atili faiga faa-Eleni anamua. E tusa ai la o le faatalosaga a Iasona, na fai ai e Antiochus ia Ierusalema e avea ma se aai faalemalo o Eleni (polis). Sa faafesuiai lena meaalofa e Iasona e ala i lona fausia o se faletaalo tele e fai ai taaloga tauvā a talavou Iutaia ma e oo lava foi i ositaulaga na auai i na tauvaga.

Na toe taui lava le faalata i le faalata. I le tolu tausaga mulimuli ane, na ofo atu ai e Menelaus, atonu e lē tau o ia i le gafa faaositaulaga, se faatogafalea e sili atu ona telē, ma na sola ese ai loa Iasona. Na faaaogā e Menelaus se aofaiga tele o tupe mai le pusa tupe o le malumalu ina ia totogi ai Antiochus. Talu ai sa matuā tautala tetee mai Onias III (lea na faaaunuua i Anetioka) i lenei mea, ona fuafua ai lea o Menelaus e fasiotia o ia.

Ina ua salalau tala salatua faapea ua maliu Antiochus, sa toe foi ane Iasona i Ierusalema faatasi ma ni tane se toaafe, ina ia taumafai e fāoa le faiva faaositaulaga sili mai ia Menelaus. Peitai e lei maliu Antiochus. Ina ua logotala Antiochus i le gaoioiga a Iasona, ma vevesi na iai i le va o tagata Iutaia a o taumafai e tetee atu i ana tulafono faa-Eleni anamua, sa tali ane loa i ai Antiochus i se toasa tele.

Ua Gaoioi Antiochus

I lana tusi The Maccabees, ua tusi ai Moshe Pearlman e faapea: “E ui e lē o matuā manino atoatoa mai faamaumauga, ae foliga mai sa toe faapea ifo le manatu o Antiochus, o le faatagaina o faiga faalotu a Iutaia o se gaoioiga sese faapolotiki. I lona manatu, o le fouvale pito lata mai i Ierusalema sa lei amata mai i ni uunaiga lelei faalotu, ae na amata ona ua taatele mafaufauga faa-Aikupito i totonu o Iutaia, ma o nei faanaunauga i faiga faapolotiki sa matuā fai ma lamatiaga talu ai, sa na o tagata Iutaia na latou saili ma maua le faatagaga e faia ai se vaega tele o a latou faiga faalotu. . . . Ona ia filifili ai lea, o le a faamuta.”

Ua otooto mai e se tagata e faia upu o le malo o Isaraelu ma o se tagata aʻoga atamai, o Abba Eban, le manatu o loo sosoo mai: “I se soloaiga vave na faia a o faagasolo tausaga e 168 ma le 167 [T.L.M.], sa fasiotia faamoʻamoʻa ai tagata Iutaia, na faaleagaina le Malumalu ma gaoia mea na iai, na faasaina faiga faalotu a Iutaia. Sa faasala i le oti so o se tagata peritomeina, e pei o faasalaga pe a tausia le Sapati. Na sili ona inosia le gaoioiga na faia ia Tesema i le 167, ina ua avatu le faatonuga a Antiochus e faatūina le fata e fai ai taulaga i le atua o Seu i totonu o le Malumalu, ma faatonuina tagata Iutaia ina ia faia taulaga i aano o puaa—o mea e lē mamā e tusa ai o le tulafono a Iutaia—i le atua o tagata Eleni.” I lena vaitaimi, sa galulue pea Menelaus ma isi tagata Iutaia o ē na aafia i faiga faa-Eleni anamua i o latou tofiga, i le faia o auaunaga i totonu o le malumalu lea ua avea nei o se malumalu lē paia.

A o taliaina e le toatele o tagata Iutaia faiga faa-Eleni anamua, sa iai se vaega fou na latou faaigoa i latou o faiga Hasidim (se vaega o ni tagata Iutaia sa tetee i faiga faa-Eleni anamua)—o ē paia—sa latou faamalosia le usitai maumauai atu i le Tulafono a Mose. Talu ai le matuā ʻinoʻino i ositaulaga faa-Eleni anamua, na amata ai ona faatoateleina pea lava pea tagata lautele e lagolago atu i le faiga Hasidim. Na oo mai se vaitaimi o le faamaturoina a o faamalosia tagata Iutaia sa iai i le atunuu ina ia latou faataitai atu i tū masani ma faiga taulaga faapaupau, po o le fasiotia o i latou. I tusi faaapokalifa a le au Makapaio, e anoanoai tala ua latou tusia ai e faatatau i tane, o fafine, ma tamaiti o ē na sili ia i latou le oti na i lo le lolo atu.

Ua Gaoioi le Au Makapaio

O gaoioiga matautia a Antiochus na uunaia ai tagata Iutaia e tau mo le puipuia o le latou lotu. I Modiʼin, i le itu i mātū i sisifo o Ierusalema e latalata i le aai faaonaponei o Lod, na aami ai se ositaulaga sili e igoa ia Matatia ina ia oo ane i le malae o le aai. Sa faaaloalogia tele Matatia e tagata o le aai, o lea na taumafai ai lē na suitulaga ane i le tupu, e uunaia Matatia e auai i se faiga taulaga faapaupau—ina ia faasaoina ai lona lava ola ma faataatia ai se faaaoaoga mo isi tagata uma o le aai. Ina ua musu Matatia, ona faailoa ane lea e se isi tagata Iutaia, lona nofosauni e lolo atu. Sa matuā ita Matatia i lea mea, o lea na ia seʻi mai ai se auupega ma fasiotia ai lea tagata. Ona ua matuā faateʻia i le gaoioiga sauā a lenei toeaina matua, sa tuai ai ona gaoioi fitafita a Eleni. I le na o ni nai sekone lava la, ae fasiotia foi e Matatia le ofisa sili a Eleni. Ona faatoilalo ai lea e atalii e toalima o Matatia ma isi tagata uma na nonofo ai i le aai autau a Eleni a o lei mafai e na autau ona latou puipuia i latou lava.

Na alaga atu Matatia: ‘Ia mulimuli mai ia te au i latou uma o loo maelega mo le Tulafono.’ Ina ia alofia le faasalaina o i latou i le mea na latou faia, o lea na sosola ai Matatia ma ona atalii i vaega maugā o le atunuu. Ma a o salalau atu tala o a latou gaoioiga, sa auai ane loa i ai tagata Iutaia (e aofia ai tagata o le faiga Hasidim e toatele) ia i latou.

Na tofia e Matatia lona atalii o Iuta na te pulea le vaegaau. Atonu pe ona o le atamai o Iuta i mea tau vaegaau, o lea na faaigoa ai o ia o Makapaio, o lona uiga o le “samala.” Sa faaigoa Matatia ma ona atalii o le au Hasamonia, o se igoa na maua mai le taulaga o Hasamoni po o le igoa lea o so latou augātamā na faaigoa i lea igoa. (Iosua 15:27) Ae peitai, talu ai le avea o Iuta Makapaio ma tagata lauiloa i le vaitaimi o le fouvalega, na iu ai ina faaigoa le aiga atoa o le au Makapaio.

Ua Toe Faafou le Malumalu

A o faagasolo le tausaga muamua o le fouvalega, sa mafai e Matatia ma ona atalii ona faamaopoopo sina autau laitiiti. E sili atu i le faatasi ona osofai ane e fitafita Eleni tagata tau a le au Hasidim i le Sapati. E ui sa mafai ona latou puipuia i latou lava, peitai sa latou lē solia le Sapati. O le iuga e matuā toatele na fasiotia ai. Ae ona o Matatia—o lē sa manatu i ai e iai lana pule i tulaga faalelotu—sa ia faatūina ai se tulafono na faataga ai tagata Iutaia latou te puipuia i latou lava i le Sapati. O le tulafono lenei sa lē gata ina maua ai se faasaoina tele mai le fouvalega ae na faatulaga ai foi se faaaoaoga i le faa-Iutaia o le faataga o taʻitaʻi faalelotu e fetuunai le tulafono faa-Iutaia pe a iai ni suiga i tulaga o mea. O loo atagia mai i le Talmud lenei suiga i le vaega mulimuli o le fuaiupu: “Ia latou solia le paia o le Sapati e tasi ina ia mafai ai ona latou faapaiaina Sapati e tele.”—Yoma 85e.

Ina ua maliu lona tamā matua, sa mautu le avea o Iuta Makapaio ma taʻitaʻi o le fouvalega. Na ia iloa lelei e leai sona tomai e faatoilalo ai ona fili i se taua e tauina i ni nofoaga taalaelae, o lea na amata ai ona ia fafau aʻe ni auala fou, e pei o faiga taua a tagata faatupu faalavelave lalafi solo e pei ona iai i le vaitaimi nei. Sa ia osofaia le autau a Antiochus i vaipanoa sa lē mafai ai e lena autau ona faaaogā a latou auala masani e tetee mai ai. I taua uma la sa faagasolo, na manumalo ai Iuta i le faatoilaloina o vaegaau sa sili mamao atu ona toatele na i lo lana vaegaau.

I le fesagaia o fetauaiga i totonu lava o le emepaea ma le faateleina o le malosi o Roma, na amata ai ona tau lē popole tele pule o le emepaea a le au Seleucid i le faamalosia o tulafono e faasā ai faiga faa-Iutaia. O iina na maua ai le avanoa mo Iuta e alu atu ai lana osofaiga i ala tatala o Ierusalema. Ia Tesema o le 165 T.L.M. (po o le pe ā o le 164 T.L.M.), na pulea ai e ia ma ana fitafita le malumalu, faamamā ona ipu, ma toe faapaiaina—o le aso lena e atoa i ai le tolu o tausaga talu ona solia. E faamanatu la e tagata Iutaia lenei mea na tupu i tausaga uma i le taimi o le Hanuka, o le tausamiga lea o le faapaiaga.

Ua Sili Atu Polotiki i lo Mea Paia

Sa taulau le sini na māfua ai le fouvalega. Na toe soloia ese faasasaaga na fai faasaga i faiga faa-Iutaia. Sa toe faaauau le faia o tapuaiga ma taulaga i le malumalu. Ona o lea ua faamalieina, sa tuu atu ai loa e tagata Hasidim le puleaina o le vaegaau ia Iuta Makapaio ae toe taliu i lo latou nuu. Peitai sa iai nisi fuafuaga a Iuta. Sa iai sana autau na lelei ona aʻoaʻoina, ma ua ia manatu ai, aisea e lē faaaogā ai ina ia faavae se malo tutoatasi o Iutaia lava ia? O pogai faalelotu sa muai māfua ai le fouvalega, ua suia nei i ni uunaiga faapolotiki. O lea na faaauau ai pea le tauiviga.

I le sailiga mo se lagolagosua i lana taua faasaga i le pulega a le au Seleucid, na faia ai e Iuta Makapaio se feagaiga ma Roma. E ui na fasiotia o ia i le taua i le 160 T.L.M., ae sa faaauau pea e ona uso le taua. Na iai ni fesuiaiga i le tulaga o mea na faia e Ionatana le uso o Iuta, ina ia malilie ai pule o le au Seleucid e tofia o ia e avea ma ositaulaga sili ma pule i totonu o Iutaia, e ui ina iai pea i lalo o le pulega sili a le au Seleucid. Ina ua faalataina Ionatana, puea, ma fasiotia i se mailei na faia e Suria, ona faaauau lea o le pule e lona uso o Simeona—o le uii lea i le auso o le au Makapaio. I le pulega a Simeona, na aveesea ai toega mulimuli o le pulega a le au Seleucid (i le 141 T.L.M.). Sa toe faaolaola e Simeona le feagaiga sa fai ma Roma, ma taliaina ai o ia e le pulega a Iutaia ina ia avea o se pule ma o se ositaulaga sili. O iina loa na faavaeina ai le nofoaiga tutoatasi a le au Hasamonia i le taitaiga a le au Makapaio.

Sa toe faavae e le au Makapaio le tapuaiga i le malumalu a o lei afio mai le Mesia. (Faatusatusa i le Ioane 1:41, 42; 2:13-17.) Peitai, e pei lava ona faalēaogaina le maufaatuatuaina o le faiva faaositaulaga ona o gaoioiga a ositaulaga o le au Eleni anamua, na faapena foi ona toe faalēaogaina atili i lalo o le pulega a le au Hasamonia. O le mea moni, o se pulega e pulea e ni ositaulaga ua faapolotiki o latou mafaufauga, na i lo le pulea e se tupu mai le gafa o Tavita le tagata faamaoni, sa lei aumaia ai ni faamanuiaga moni i tagata Iutaia.—2 Samuelu 7:16; Salamo 89:3, 4, 35, 36.

[Ata i le itulau 21]

Na alaga atu Matatia, le tamā o Iuta Makapaio: ‘Ia mulimuli mai ia te au i latou uma o loo maelega mo le Tulafono’

[Ē Ana le Ata]

O loo augani atu Matatia i tagata sulufai Iutaia/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications

    Lomiga Faa-Samoa (1971-2026)
    Log Out
    Log In
    • Faa-Samoa
    • Lafo Faamatalaga
    • Faapolokalame
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Aiāiga Faapitoa
    • Aiā Faaletulafono
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Lafo Faamatalaga