E Iai Mea e Gata Mai ai le Faasaienisi

E leʻi leva talu ai nei ona iai ni tusi e faaalia ai manatu o ē e lē talitonu e iai se Atua. Ua uaʻi atu le toʻatele i na tusi, ma ua tele ai talanoaga ma finauga. E tusa ai ma lea tulaga, na tusi le saienitisi o David Eagleman: ʻE manatu nisi o le ʻaufaitau, ua iloa e saienitisi tali o mataupu uma.’ Na ia toe faapea mai: “Ae o le faasaienisi moni e fetālaʻi le mafaufau, ma e tele ni mea fou mataʻina e maua mai i a latou suʻesuʻega.”

A o faagasolo taimi, ua maua e saienitisi atamamai ni tali o a latou saʻiliʻiliga i fesili faigatā e faatatau i le natura. Peitaʻi, o nisi na matuā sesē suʻesuʻega na latou faia. O Isaac Newton o se saienitisi e aupito i lauiloa. Na maua i ana suʻesuʻega le auala e taofi faatasi ai e le kalave ia paneta, fetu, ma aniva i le vateatea. Sa ia amataina le faiga faamatematika o le calculus, lea e faaaogā i le faiga o komepiuta, faigāmalaga i le vanimonimo, ma le suʻesuʻeina o niukilia. Ae sa faaauau foʻi e Newton se faiga faasaienisi e lē faavaea, lea e faaaogā ai suʻesuʻega i le vateatea ma faiga faataulāitu, e taumafai ai e liua uʻamea eseese ina ia avea ma auro.

I le silia i le 1,500 tausaga a o leʻi iai Newton, na suʻesuʻe ai e Ptolemy, o se tasi e suʻesuʻeina le vateatea, ia mea o i le lagi e faaaogā ai na o ona mata. Na ia mātauina le tulaga o paneta i le pō, ma sa atamai i le tusiaina o faafanua. Peitaʻi, sa ia talitonu foʻi o le lalolagi o le ogatotonu o mea uma i le vateatea. Na tusi le saienitisi o Carl Sagan e faatatau iā Ptolemy: ʻE 1,500 tausaga o faasesēina tagata i lana aʻoaʻoga e faapea, o le lalolagi o le ogatotonu o mea uma i le vateatea. Ua faamanatu mai ai i lenei mea, e lē faapea a atamai se tasi, ona faapea ai lea e lē mafai ona sesē ana suʻesuʻega e faia.’

E iai luʻi o loo fesagaʻi foʻi ma saienitisi i aso nei. Po o le a mafai ona latou faamatala mai ma le manino le vateatea? E ui e talafeagai ona amanaʻia le agaʻi i luma o le faasaienisi ma aogā ua tatou maua mai ai, ae e tatau ona manatua e iai mea e gata mai ai lo latou malamalama. Na taʻua e le saienitisi o Paul Davies: “E lē mafai ona maua se faamatalaga e faatatau i le vateatea e tatou te malamalama atoatoa i ai ma e ōgatusa lelei.” Ua iloa mai ai le mea moni e faapea: E lē mafai ona malamalama atoatoa tagata e faatatau i mea i le lalolagi ma le vateatea. Pe a iai la ni faalauiloaga e faapea o le a mafai e le faasaienisi ona aumaia se faamatalaga auʻiliʻili o mea uma o loo iai, e lē talafeagai ona tatou talitonu i na faalauiloaga uma.

E tusa ai ma mea mataʻina o le natura, ua taʻua i le Iopu 26:14: “Faauta! O ni vaega itiiti nei o ana galuega, e itiiti foʻi mea ua tatou faalogo ai iā te ia!” E lē mafaitaulia isi mea e leʻi taitai ona oo i ai le malamalama o tagata. Ua moni ai upu a Paulo ia na tusia i le pe ā ma le 2,000 tausaga ua mavae: “Maʻeu le tele o le tamaoaiga, ma le atamai atoa ma le silafaga a le Atua! E lē masuʻesuʻeina ana faamasinoga, ma e lē mafai foʻi ona iloa ona ala!”​—Roma 11:33.