“Ia Matuā ʻAlo ese i le Mea Faafefete a le Au Faresaio ma le Au Satukaio”
INA ua fetalai Iesu Keriso i na upu i le sili atu i le 19 senituri ua mavae, na ia lapataia ōna soo e faatatau i aʻoaʻoga ma faiga tau tapuaiga e faaleagaina ai. (Mataio 16:6, 12) Ua patino mai i le faamaumauga i le Mareko 8:15 e faapea: “Ia matuā ʻalo ese i le mea faafefete a le au faresaio, ma le mea faafefete a Herota.” Aisea na taʻua ai Herota? Talu ai o nisi o le au Satukaio o ni tagata Herotiano, o se vaega faapolotiki.
Aisea na manaomia ai sea lapataiga faapitoa? Pe na lē tetee aʻiaʻi ea le au Faresaio ma le au Satukaio i a Iesu? (Mataio 16:21; Ioane 11:45-50) Ioe, sa latou tetee i a te ia. Ae na talia mulimuli ane e nisi o i latou le Faa-Kerisiano ma taumafai ai e uunai o latou manatu i le faapotopotoga Kerisiano.—Galuega 15:5.
Sa iai foi le lamatiaga e faapea, atonu e taumafai soo e faataitai i taʻitaʻi lotu ia na latou ola aʻe ai i a latou taaʻiga. I nisi taimi, na avea lea ituaiga o talaaga ma faalavelave i lo latou mauaina o le malamalamaga i aʻoaʻoga a Iesu.
Aisea na avea ai faiga a le au Faresaio ma le au Satukaio ma mea e matuā lamatia ai? O le a mafai ona tatou iloa pe a tatou vaai i tulaga tau tapuaiga i aso o Iesu.
Lē Autasi Tau Tapuaiga
Na faapea mai sē tasi e tusia talafaasolopito, o Max Radin, e faatatau i tagata Iutaia i le uluai senituri T.A.: “Sa iai faapotopotoga Iutaia i se tulaga tutoatasi mai isi, ma sa tausisia foi lea tulaga. . . . O le tulaga masani, a faapea e matuā tuu le faamamafaga i le āva mo le malumalu ma le aai paia, ona faaalia ai lea o se matuā manatu faatauvaa mo i latou o i tulaga pule o le mālō i le nuu o ō latou augatama.”
Pagā se tulaga faanoanoa faaleagaga na oo i ai! O ā nisi o vala na māfua ai ona faapea? E lē na o Palesitina na nonofo ai tagata Iutaia. O aafiaga foi mai aganuu Eleni, lea na lē avea ai ositaulaga ma taʻitaʻi o le nuu, na iai sana vaega e faaitiitia ai le faaaloalo mo le fuafuaga a Ieova e tusa ai ma le faiva faaositaulaga. (Esoto 28:29; 40:12-15) Ma ia aua foi neʻi faagaloina ia tagata lautele ua aʻoaʻoina, ma le au tusiupu.
Le Au Faresaio
O le igoa Faresaio, po o Peru·shimʹ, atonu o lona uiga o “ē ua vavaeesea.” Sa manatu le au Faresaio i a i latou lava o nisi e mulimuli i a Mose. Sa faavaeina la latou lava auuso (faa-Eperu, chavu·rahʹ). Ina ia avea se tasi ma sui o lea auuso, e manaomia ona tauto i luma o ni tagata se toatolu o lea auuso, ia maumauai i le tausia o le mamā tau sa Levī, ia taumamao ese mai le aufaatasi ma ʽam-ha·ʼaʹrets (tagata lautele lē aʻoaʻoina), ma ia toaga e totogi sefuluai. O loo taʻua i le Mareko 2:16 (NW) ia “le au tusiupu a le au faresaio.” O nisi o lenei vaega (le au Faresaio) na agavaa i le tusiupu ma aʻoaʻo atu, ae o nisi, na faia aʻe ai le aulotu.—Mataio 23:1-7.
Na talitonu le au Faresaio e iai le Atua i mea uma. Na latou manatu e faapea, talu ai e “iai le Atua i mea uma, e mafai ona tapuaia o Ia i totonu ma fafo atu o le Malumalu, ma e lē na o taulaga e mafai ai ona faatalosaga atu i a te ia. O lea, na latou faaauilumaina ai le sunako e avea ma nofoaga e tapuai, suesue, ma tatalo ai, ma siitia i se tulaga autū ma tāua i le olaga o tagata, e faatavā atu i le Malumalu.”—Encyclopaedia Judaica.
Sa lē talisapaia e le au Faresaio le malumalu o Ieova. E mafai ona iloa lea tulaga mai upu a Iesu e faapea: “Oi talofa ia te outou taʻitaʻi tauaso! O e fai mai, Ai sē tauto i le malumalu, ua leai lea; ao sē tauto i le auro o le malumalu, ua mau lea. Tagata vālea e ma le tauaso; auā o le fea ua sili, o le auro ea, po o le malumalu ua paia ai le auro? I le ma lea, Ai sē tauto i le fata faitaulaga, ua leai lea; a o sē tauto i le taulaga ua i ona luga, ua mau lea. Tagata vālea e ma le tauaso; auā o le fea ua sili, o le taulaga ea, po o le fata faitaulaga ua paia ai le taulaga? O lenei, o lē tauto i le fata faitaulaga, ua ia tauto i ai, ma mea uma ua i ona luga.”—Mataio 23:16-20.
Na faapefea ona matuā sala ese mafaufauga o le au Faresaio? O le ā le mea na galo i a i latou? Ia mātau le sosooga o le faamatalaga a Iesu. “O lē tauto foi i le malumalu, ua ia tauto i ai, ma lē o afio ai.” (Mataio 23:21) E tusa ai o lenei mau, ua faapea mai le tagata suesue o E. P. Sanders: “Na paia le malumalu ona e lē gata na tapuaia ai i inā le Atua paia, ae na ia iai foi i inā.” (Judaism: Practice and Belief, 63 BCE—66 CE) Peitai ane, e faatauvaa le tāua o le afio ai faapitoa o Ieova, i a i latou o ē manatu o loo iai o ia i mea uma.
Sa talitonu foi le au Faresaio i se talitonuga e tuufaatasia ai talitonuga ia e lua, o le iuga tuupoina, ma le filifiliga saoloto. I se isi faaupuga, “ua uma ona fuafuaina mea uma e tutupu, ae ua aumaia foi ma le saolotoga e filifili ai.” I lea, na latou talitonu ai e faapea na uluai fuafuaina e agasala Atamu ma Eva, ma e oo lava i sina lavea o le tamatamai lima, na fuafuaina foi e tupu.
Atonu o manatu sese faapena na mafaufau i ai Iesu ina ua ia tautala e faatatau i le soloia o le ʻolo lea na maliliu ai tagata e sefulu ma le valu. Na ia fesili e faapea: “Fa te outou ea, ua sili a latou [ē na maliliu] agasala i tagata uma e na nonofo i Ierusalema?” (Luka 13:4) E pei lava ona moni i le tele o faalavelave, ua māfua lea ona o le “tausaga ma le mea e tupu ai [“e lē mailoa,” NW],” ae lē ona ua fuafuaina, e pei ona aʻoaʻoina ai e le au Faresaio. (Failauga 9:11) O le a faapefea i lenei vaega faafiapopoto ona latou taulimaina poloaiga faale-Tusi Paia?
O i Latou na Faaofi Maia Aʻoaʻoga Fou Tau Tapuaiga
Na tausisi le au Faresaio e faapea o poloaiga faale-Tusi Paia e tatau ona faauigaina e rapi o tupulaga taitasi e tusa ai ma manatu fou o le taimi lava ia. O lea ua faapea mai ai le Encyclopaedia Judaica “e leʻi faigata i a i latou ona faafetaui aʻoaʻoga mai le Tora (Tulafono) ma ā latou aʻoaʻoga fou, po o le faapea o loo faatatau pe faauiga ia upu o le Tora i ā latou aʻoaʻoga.”
E tusa ai ma le faamanatuina faaletausaga o le Aso o le Togiola, na latou fesuiai le pule e togiolaina ai agasala, mai le ositaulaga sili, i le aso lava ia. (Levitiko 16:30, 33) I le faamanatuga o le Paseka, na sili atu lo latou faatāua o le taulotoina o mataupu mai faamaumauga o le Esoto a o tagofia le uaina ma le areto, na i lo le tamai mamoe o le Paseka.
Na oo lava ina mautofi le au Faresaio i le malumalu. Ona latou faavaeina loa lea o se solo mo le aumaia o le vai mai le taelega i Seloa ma le liligiina o ia vai i le Tausamiga o le Faaputugāfua, e faapena foi ma le sasaina o le fata faitaulaga i laau o le sapasapa i le faaiuga o le tausamiga, ma tatalo e faia e lē aunoa i aso taitasi sa lē lagolagoina e le Tulafono.
Ua faapea mai le Jewish Encyclopedia, “Sa sili ona mataina ia tulafono fou a le au Faresaio e tusa ai o le Sapati.” Sa faamoemoeina le avā e na te faafeiloaia le Sapati e ala lea i le tutuina o lamepa. Afai e foliga mai e ono mafai ona oo atu se gaoioiga i se tulaga e avea ai ma galuega e lē tatau ma le tulafono, ona faasāina loa lea e le au Faresaio. Na oo lava ina latou faatonutonuina togafitiga faafomai ma faaalia le feita i faamalologa faavavega na faia e Iesu i le Sapati. (Mataio 12:9-14; Ioane 5:1-16) Peitai ane, e leʻi gata ai faiga a nei tagata lotu fai tulafono i le faavaeina o ni faiga fou, i ā latou taumafaiga e ati aʻe se pa auā le puipuia o tulafono faale-Tusi Paia.
Aveesea e Ala i Pule Faamalosi
Na faapea mai le au Faresaio e i a te i latou le pule e faasalavei pe aveesea ai tulafono faale-Tusi Paia. Ua faaatagia mai ō latou manatu i se mataupu silisili mai le Talmud e faapea: “E sili atu ona aveesea se tulafono e tasi na i lo le faagaloina o le Tora atoa.” O se faataitaiga o lea mea, o le faamutaina lea o le faamanatuina o le Iupeli ona o le fefe ina neʻi lē iloa ana mea auā pe a taulata mai lena vaitaimi [Iupeli], o le a leai se isi e nonō atu ni āna mea ma lē e mativa.—Levitiko, mataupu 25.
O nisi faataitaiga, o le solofua lea o le faamasinoga o se fafine na masalomia i le mulilua, ma le lē faataunuuina ona faia o se sala a se fasiotiga tagata e leʻi mafai ona maua se iuga. (Numera 5:11-31; Teuteronome 21:1-9) Sa leʻi umi ae aveesea e le au Faresaio le faatonuga faale-Tusi Paia e tusa ai o le tausia o mātua o loo manaomia se fesoasoani.—Esoto 20:12; Mataio 15:3-6.
Na lapatai mai Iesu: “Ia outou ma le mea faafefete a le au faresaio, o le faafiaamiotonu.” (Luka 12:1) O faiga faa-Faresaio, faatasi ma ōna manatu e lē faatiokarate, e mautinoa lava e na o le faagutugutulua lava o iai—o se mea e mautinoa e lē manaomia ona aumaia i totonu o le faapotopotoga Kerisiano. Peitai ane, ua feololo faamatalaga e faatatau i le au Faresaio na i lo le au Satukaio e tusa ai ma faamaumauga i tusi a tagata Siū. Seʻi ō tatou tagaʻi loa i lenei vaega e sili atu ona tausi tulafono.
Le Au Satukaio
Atonu o le igoa o le au Satukaio, e mai i a Satoka, le ositaulaga sili i aso o Solomona. (1 Tupu 2:35, faamatalaga i lalo) Na faatuina e le au Satukaio se vaega tausi tulafono e fai ma sui auā le lelei o le malumalu ma le faiva ositaulaga. E ese ai mai le au Faresaio o ē na faavae lo latou tulaga pule i le aʻoaʻoga ma le faamaoni faalelotu, na faavae i gafa ma tulaga, le pulega a le au Satukaio. Sa latou teena talitonuga fou a le au Faresaio seia oo mai lava i le faaumatiaga o le malumalu i le 70 T.A.
E lē gata ina latou teena le talitonuga i iuga ua uluai fuafuaina, sa lē talia foi e le au Satukaio se aʻoaʻoga e lē faavaea mai i le Penetatuka, e tusa lava po o taʻua i se isi vaega o le Afioga a le Atua. O le mea moni, na latou “manatu o se uiga lelei le finau” i nei mataupu. (The Jewish Encyclopedia) E manatua ai le taimi na latou luia ai Iesu e faatatau i le toetu.
I le faaaogaina o le tala faatusa e faatatau i le fafine na nofo i tane e toafitu, na fesili atu le au Satukaio: “A oo i le toe tu, o ai so latou o le toafitu e fai māna le avā?” O le mea moni, e leai lava se eseesega pe 14 pe 21 ia tane a lenei fafine ua oti lana tane. Na faamatala atu faapea e Iesu: “A oo i le toe tu latou te le fai avā, pe nofo tane.”—Mataio 22:23-30.
Talu ai na ia silafia e teena e le au Satukaio isi tusitala faagaeeina vagana ai Mose, na faamaonia e Iesu lona manatu e ala i le sii mai i le Penetatuka. Na ia fetalai e faapea: “A o e ua oti, ma lo latou toe tu, ua outou le faitau ai ea i le tusi a Mose, i le laau talatala, na fetalai mai le Atua ia te ia, ua faapea, O aʻu o le Atua o Aperaamo,o le Atua foi o Isaako, o le Atua foi Iakopo? E le o le Atua ia o e ua oti, a o le Atua o e ola.”—Mareko 12:26, 27.
O Ē na Sauaina Iesu ma Ōna Soo
Na talitonu le au Satukaio i le faaaogaina o faiga faaupufai e feutagai ai ma isi malo na i lo le faatali mo le Mesia—pe afai latou te talitonu i lona toe afio mai. I sa latou maliega ma Roma, na faagaoioia ai e le au Satukaio galuega o le malumalu ma na latou lē mananao i se Mesia e faalavelave atu. I la latou vaaiga, na avea Iesu ma sē e faalavelave i lo latou tulaga, ma na latou aufaatasi ai ma le au Faresaio e taupulepulea lona maliu.—Mataio 26:59-66; Ioane 11:45-50.
Talu ai e mātele i le faapolotiki, na faapena ai ona latou avea le lē faamaoni i a Roma ma mataupu o tuuaiga, ma na latou alalaga atu e faapea: “E leai so matou tupu, na o Kaisara.” (Ioane 19:6, 12-15) Ina ua mavae le maliu ma le toetu o Iesu, na taulamua ai le au Satukaio i taumafaiga e taofia le salalau atu o le Faa-Kerisiano. (Galuega 4:1-23; 5:17-42; 9:14) Na lē toe iai lea vaega, ina ua mavae le faatafunaina o le malumalu i le 70 T.A.
Manaomia ona Tumau i le Mataala
Maeu le faamaonia o le ono ma tatau o le lapataiga a Iesu! Ioe, e manaomia ona tatou “matuā ʻalo ese i le mea faafefete a le au faresaio ma au satukaio.” E lē faigata ona iloa ona fua leaga i tagata Siū ma Kerisinetoma i aso nei.
Peitai ane, ua matuā ese mai ai toeaina Kerisiano agavaa i le sili atu i le 75,500 faapotopotoga a Molimau a Ieova i le lalolagi, i lo latou ‘uai i a i latou lava ma la latou aʻoaʻo atu.’ (1 Timoteo 4:16) E latou te talia le Tusi Paia atoa, o le Afioga faagaeeina lea a le Atua. (2 Timoteo 3:16) Na i lo lo latou faaofi mai o manatu fou ma faiga faalotu, latou te galulue autasi i lalo o le taitaiga a le faalapotopotoga ua faavae mai le Tusi Paia, o loo faaaogaina lenei mekasini e avea ma auala autū e aʻoaʻo atu ai.—Mataio 24:45-47.
O le ā le iuga? E faitau miliona tagata i le lalolagi aoao ua faagaeeina faaleagaga pe a oo ina latou malamalama i le Tusi Paia, faatatauina i o latou olaga, ma aʻoaʻoina atu i isi. Ina ia e molimauina le faataunuuina o lenei mea, aisea e lē asiasi atu ai i se faapotopotoga o loo lata ane a Molimau a Ieova pe tusi atu foi i ē lomia lenei mekasini?
[Pusa i le itulau 26]
NA MANATUNATU IESU I LANA AOFIA
NA AʻOAʻO Iesu Keriso ma le manino, ma manatua talitonuga a lana au faalogologo. Mo se faataitaiga, na ia faia faapea ina ua ia talanoa atu i le Faresaio o Nikotemo e faatatau i le mataupu o le toe “fanauina.” Na fesili atu Nikotemo e faapea: “E mafai ea faapefea ona fanau o le tagata ua toeaina? E mafai ea ona toe ofi i le manava o lona tinā, e fanau mai ai?” (Ioane 3:1-5) O le ā le mafuaaga o le lē malamalama o Nikotemo, talu ai na talitonu le au Faresaio e manaomia ona toe fanau i latou o ē fia liliu i le faa-Iutaia, ma e tusa ai ma se faaupuga faarapi, na faatusaina se tagata liulotu i “se tamaitiiti faatoʻā fanau”?
Ua aumaia se faamalamalamaga e le Commentary on the New Testament From the Talmud and Hebraica, na tusia e John Lightfoot e faapea: “O loo tamau pea i le mafaufau o lenei tagata Faresaio . . . le manatu taatele o tagata Iutaia e faatatau i mea ua taʻu agavaa ai se tasi e avea ma tagata Isaraelu” o lē na lē “faigofie ona aveesea ona uiga faailoga tagata . . . : ‘E ui ina iai i tagata Isaraelu . . . le aiā e ulu atu ai i le malo o le Mesia, po o lona uiga ea o lau faamatalaga, e manaomia e se tasi ona ulu faalua i le manava o lona tinā ina ia toe avea ai o ia ma tagata fou o Isaraelu?’”—Faatusatusa i le Mataio 3:9.
E ui ina ioe Nikotemo e manaomia le toe fanauina o ē liliu i le faa-Iutaia, ae na manatu e matuā lē mafai ona faia lea mea e tagata Iutaia moni—o le toe ulu lea i le manava e pei ona iai muamua.
I se isi mea na tupu, e toatele na lē malilie ina ua fetalai atu Iesu e faatatau i le ‘ʻai i lona tino ma inu i lona toto.’ (Ioane 6:48-55) Peitai ane, ua faapea mai Lightfoot, “o se mea masani i aʻoga a Iutaia le faatatauina o le ‘ʻai ma le inu’ i se auala faafaatusa.” Na ia taʻua foi le faaupuga o loo i le Talmud e faapea e “ʻaina le Mesia.”
Na faapena ona matuā aafia vaaiga faa-Iutaia i le uluai senituri i manatu o le au Faresaio ma le au Satukaio. E ui i lea, na talafeagai pea lava ona manatua e Iesu le malamalamaaga ma le poto masani o lana au faalogologo. O se tasi lea o vala na ala ai ona avea o ia ma Faiaoga Sili.