Mataupu 18

E Faapefea Ona Faaleleia Oʻu Togi i le Aʻoga?

INA ua fesiligia nisi o tamaiti o aʻoga tulagalua, ʻO le ā le mea e sili ona e popole ai?’ e 51 pasene na tali mai, “O oʻu togi”!

E lētioa lava a avea togi i le aʻoga o se puna sili o popolega i talavou. O togi e mafai ona iloa ai le eseesega i le va o le faauu lelei mai le aʻoga ma le leʻi faauu, i le va o le mauaina o se galuega e telē le totogi ma se galuega e itiiti le totogi, i le va o le viiviia e mātua ma le faatupuina ai o lo latou ita. E mautinoa lava, e iai le aogā o togi ma suʻega. Ioe, sa masani foʻi ona tofotofoina e Iesu Keriso le malamalamaga o ona soo i nisi o mataupu. (Luka 9:18) Ma e pei ona fai mai le tusi Measurement and Evaluation in the Schools: “O iʻuga o suʻega e mafai ona faaalia ai vaega o loo malosi ma vaivai ai tamaiti aʻoga taʻitoʻatasi ma e avea o ni auala e uunaʻia ai le suʻesuʻe atili i le lumanaʻi.” O ou togi foʻi e mafai ai ona taʻu atu i ou mātua po o faapefea mai oe i le aʻoga—po o lelei po o leaga.

Le Mauaina o le Paleni

Peitaʻi, o le soona popole tele i togi, e mafai ona faapogaia ai mafatiaga matuiā ma faatupu aʻe ai lagona aasa fia faatavā. E mātauina e se tasi o tusi e faatatau i talavou e faapea, o tamaiti aʻoga o loo fuafua e ulu atu i kolisi e mafai ona matuā “aafia i tauvāga e faatāuaina ai togi ma tulaga i totonu o vasega na i lo le aʻoaʻoina.” O le iʻuga, i le siiina mai o upu a Dr. William Glasser e faapea, o tamaiti aʻoga “ua vave ona latou aʻoaʻoina i aʻoga ina ia fesili po o ā mea o le a iai i le suʻega ma . . . suʻesuʻeina loa na o lena mataupu.”

Na lapataʻi mai le tupu o Solomona e faapea: ‘Ua ou matauina galuega mamafa uma, ma tomai uma i galuega; o lona iʻuga ua faatavā le tasi i le isi; o le mea faatauvaa foʻi lea, ma le ʻai i le matagi.’ (Failauga 4:4, NW) O le soona tauvā, pe mo tamaoaiga faaletino pe mo ni faailoga tau aʻoaʻoga, e lē aogā. Ua iloa e talavou o ē matataʻu i le Atua le manaʻoga o le tauivi malosi i aʻoga. Ae na i lo le avea o aʻoaʻoga ma mea e aupito sili ona tāua i le olaga, ua latou tuliloaina manaʻoga faaleagaga, i le faatuatua atu i le Atua na te tausia o latou manaʻoga faaletino.—Mataio 6:33; tagaʻi i le Mataupu 22 i le filifilia o galuega.

E lē gata i lena, e sili atu se isi tāua o aʻoaʻoga na i lo le taumafai ia sili ona maualuluga togi i suʻega. E faauiga atu i le atiina aʻe o le mea na taʻua e Solomona o le ‘tomai e mafaufau ai,’ o le tomai e mauaina mai ai ni faamatalaga fou ma faia ai ni faaiʻuga e talafeagai ma aogā. (Faataoto 1:4) O se talavou e mafai ona ia maua togi e pasi ai e ala i le taumatemate, i le faatoʻā totope o ni suʻesuʻega i le taimi mulimuli, pe kopi foʻi, e lē taitai ona ia aʻoaʻoina lelei le auala e mafaufau ai. Ma o le ā le lelei o le maualuluga o togi i le numera pe afai e mulimuli ane e te lē mafaia ona faapaleni se tusi siaki?

O lea e tāua ai lou vaai atu i togi, e lē o le faaiʻuga lena, ae o se ala aogā e fua i ai lou agaʻigaʻi i luma i le aʻoga. E mafai la faapefea, ona e ausia togi e mafai ona faaatagia mai ai ou tomai?

Ia Talia Tiute Tauave mo le Aʻoaʻoina!

E tusa ai ma le faiaʻoga o Linda Nielsen, o tamaiti valelea e matele ina latou “tuuaʻia le leaga o a latou taumafaiga i le [aʻoga] i ni mea faapea e matuā lē mafai ona latou gafatia: o le lē fea o fesili o suʻega, le faaʻauʻau o le faiaʻoga, ua lē fiti se laki, o iʻuga ua uma ona tuupoina, po o le tau foʻi.” Ae ua fai mai le Tusi Paia e faapea: “Ua tuʻinanau le loto o le paie, a e leai se mea e maua.” (Faataoto 13:4) Ioe, o le paie e masani lava ona avea o le māfuaaga moni mo le maualalo o togi.

Peitaʻi ane, o tamaiti aʻoga lelei, latou te taliaina le tiute tauave mo a latou aʻoaʻoga. E iai se taimi na faatalanoa ai e le mekasini o le ’Teen nisi o tamaiti aʻoga mai aʻoga maualuluga o ē sa maualuluga o latou togi. O le ā la latou auala? “O au lava uunaʻiga totino e fesoasoani ia te oe ina ia e faamalosi ai pea,” o le tala lena a se isi. “O le faia o sau faasologa ma faatulaga lelei ou taimi,” o le tala lea a le tasi. “E ao ona e faatutū ni sini mo oe lava,” o le tala lea a le isi. Ioe, o le lelei o ou togi e faalagolago tele atu, e lē i mea e te lē o gafatia, ae o OE lava—po o le ā le tele o loo e naunautaʻi e suʻesuʻe ma e tauivi ai i le aʻoga.

‘Ae o Loo Suʻesuʻe Aʻu Meaaʻoga’

Atonu o le taofi lena o nisi talavou. E iai lo latou lagona moni ua uma ona latou matuā galulue mamafa ae lē o lelei lava ni iʻuga o maua. Peitaʻi ane, i ni tausaga ua mavae atu, na faatalanoa ai e ni tagata suʻesuʻe a le Stanford University (Iunaite Setete o Amerika) ni tamaiti aʻoga e 770 ma fesiligia po o le ā le tele o a latou taumafaiga na fai i a latou meaaʻoga. O se mea e uigaese ona sa manatu tamaiti o ē maualalo o latou togi faapea na latou galulue mamafa e pei o isi tagata uma! Ae ina ua iloiloina o latou uiga masani i le faia o meaaʻoga, na iloa ai e matuā itiiti lava meaaʻoga sa latou faia na i lo meaaʻoga na fai e a latou uō aʻoʻoga lea o loo maualuluga o latou togi.

O le ā le lesona? Pe atonu foʻi o lena e te lē o matuā suʻesuʻe mamafa e pei ona e manatu o loo e faia, ma atonu e iai ni suiga e manaʻomia ona faia. Na faaalia mai e se mataupu i le Journal of Educational Psychology e faapea o le tau lava ina faia o “se faatelega i le taimi o loo faaalu i meaaʻoga ua iai se aafiaga lelei i togi o se tamaitiiti o loo i le aʻoga maualuga.” Auā o le mea moni, “i le 1 i le 3 itula lea e fai ai meaaʻoga i le vaiaso, e mafai ai e se tamaitiiti e maualalo le faatatauga o lona tomai ona ia ausia ni togi e tutusa ma togi e maua e se tamaitiiti e feololo lona tomai o sē e lē faia ni ana meaaʻoga.”

Sa tatau i le aposetolo o Paulo i se tulaga faafaatusa ona ia ‘faatoilaloina lona tino’ ina ia ausia ai ona sini. (1 Korinito 9:27) Atonu e faapena foʻi ona e faavaeina se tulafono o lou matuā maumauaʻi ia te oe lava, aemaise pe afai o le TV ma isi faatosinaga e faigofie lava ona tataʻi ese ai lou mafaufau mai au meaaʻoga. Atonu e lelei foʻi ona e tuu se faasilasilaga i luga o le TV e faapea lona faaupuga, “Leai se TV seʻiloga ua uma meaaʻoga!”

Le Siʻomaga o Loo Fai ai Au Meaaʻoga

O le toʻatele o i tatou e maua aogā pe a faatulaga ese se nofoaga toʻafilemu e fai ai meaaʻoga. Pe afai e iai ma nisi tou te potu faatasi pe lē lava foʻi le telē o le avanoa i le tou fale, ia fai se isi fuafuaga! Atonu pe mafai ona fai au meaaʻoga i le umukuka po o le potu o se isi, mo se itula pe ā i afiafi taʻitasi. Pe afai lava ua leai se isi avanoa, ia faaaogā le faletusi faitele po o le fale o sau uō.

Pe afai o iai, ia faaaogā se kesi po o se laulau e telē se avanoa e fofola uma ai i luga au meaaʻoga. Ia lava se sapalai o iai ia te oe o mea e pei o penitala ma pepa ina ia e lē tau tū soo ai i luga e tau saʻili mai. Ma e faanoanoa e faapea atu, o le kiina o le TV po o le leitiō e masani lava ona faafaigatā ona uaʻi atu, e pei foʻi o le talanoa i le telefoni po o nisi e asiasi atu.

Ia mautinoa foʻi, o loo talafeagai se malamalama o le molī o loo e maua. O le malamalama lelei o le molī e faaitiitia ai le augatā e suʻesuʻe ma puipuia ai foʻi ou mata. Ma pe afai e mafai, ia siaki le faataamilosaga o le ea ma le māfanafana o le potu. O se potu e mālū e saunia ai se siʻomaga e sili atu ona ala ai le suʻesuʻe, na i lo le tulaga o se potu e vevela.

Ae faapefea pe afai e te lē o fia suʻesuʻe? E seāseā i le olaga ona tatou maua ai se saʻolotoga e tafili saunoa ai i le tele o ni lagona. I se galuega totogi, o le a e galue i aso uma—e tusa pe te fiafia i ai pe leai. O lea ia vaai i meaaʻoga o se toleniga lea o le aʻoaʻia o oe lava, o se faataʻitaʻiga o le mea o le a tupu mulimuli ane pe a faigaluega. Ia faaalia i ai uiga e pei o se tagata faipisinisi. Ua faatū mai e se tasi faiaʻoga se manatu: “Pe afai e mafai, e tatau lava ona tutusa le nofoaga ma tutusa le taimi e fai ai meaaʻoga i aso taʻitasi. O lena mea, o le a avea ai le suʻesuʻe e lē aunoa o se mea e masani aʻi, ma . . . o le a faaitiitia ai lou musu e faimeaaʻoga.”

Lau Faasologa Masani e Suʻesuʻe Ai

I le Filipi 3:16 (LT), na faalaeiau ai e Paulo Kerisiano ina ia “savavali faatatau i lea lava mataupu.” Sa tautala Paulo i le mataupu po o le faasologa masani o le olaga faa-Kerisiano. Peitaʻi ane, e aogā foʻi se faasologa masani, po o le auala e faia ai mea, e tusa ai ma le auala o loo e suʻesuʻe ai. Mo se faataʻitaʻiga, ia taumafai, e faamaopoopo mea o le a e suʻesuʻeina. ʻAlofia le sosoo lava o le suʻesuʻeina o ni mataupu e tutusa (e pei o ni gagana eseese se lua). Ia fuafua ni mālōlōga pupuu i le va o mataupu, aemaise pe afai o loo tele au meaaʻoga.

Afai o au meaaʻoga e tele se faitautusi e manaʻomia ai, e mafai ona e faataʻitaʻia le auala lenei. Muamua, AUTILO ATOA lau mataupu. Tilofaʻia vave le mataupu ua filifilia, tagaʻi atu i tamaʻi ulutala, i faafanua ma faamatalaga i le siʻomaga, ma isi mea faapena, ina ia mafai ai ona maua le aano atoa o le mataupu. Sosoo ai, ma le faia o ni FESILI e faavae aʻe i ulutala o mataupu po o fuaiupu o loo faatāua i le mataupu. (O lenei faiga e taulaʻi atu ai lou mafaufau i mea o loo e faitauina.) Ona, FAITAU lea, ma suʻe tali i nei fesili. Pe a uma palakalafa taʻitasi po o vaega, ia MANATUA, pe te taʻu ifo ia te oe lava mea o loo e manatuaina, mea ua e faitau i ai, e aunoa ma le tilotilo i le tusi. Ma pe afai ua māeʻa lau mataupu atoa, ia TOE AUTALU e ala i le faasolo i ulutala ma tofotofo ai lou manatuaina o manatu mai vaega taʻitasi. Ua faapea mai nisi o lenei metotia ua fesoasoani i tamaiti aʻoga e manatuaina ai pe ā ma le 80 pasene o mea na latou faitau i ai!

Ua faapea atili mai se tasi faiaʻoga: “E tāua le iloaina e le tamaitiiti aʻoga faapea, e lē maua se mea moni i le na o se faamatalaga e tasi ae masani lava ona fesootaʻi atu i isi faamatalaga.” O lea la, taumafai e faafesootaʻi atu mea ua e suʻesuʻeina i mea ua uma ona e iloa ma ua uma ona e faatinoina. Saʻili mo aogā talafeagai o mea o loo e aʻoaʻoina.

E mautinoa lava, o talavou e matataʻu i le Atua e latou te maua se aogā moni i lenei mea. Auā ua faapea mai le Tusi Paia: “O le mataʻu ia Ieova, o le amataga lea o le poto.” (Faataoto 1:7) Mo se faaaʻoaʻoga, o le aʻoaʻoina o tulafono i mea tau malosiaga o le natura o mea (physics), atonu e foliga mai o se galuega e matuā fiu ai le mafaufau. Peitaʻi o le iloaina faapea, e ala i le foafoaga ua ‘mafai ai ona vaaia manino uiga o le Atua ia e lē mafai ona vaaia,’ e aumaia ai se uiga faaopoopo i mea o loo e aʻoaʻoina. (Roma 1:20) Ua faapena foʻi i le talafaasolopito ona talanoaina soo ai le faagaoioiga o fuafuaga a Ieova. O malo malolosi e fitu o le lalolagi (e aofia ai le malo soofaatasi o loo iai nei o Amerika ma Peretania) o loo talanoaina foʻi i le Tusi Paia!—Faaaliga 17:10; Tanielu, mataupu e 7.

E ala i lou faafesootaʻi atu o mea ua e aʻoaʻoina i mea ua e iloa, pe faafesootaʻi atu i lou faatuatuaga faa-Kerisiano, e amata ai ona uigā ia te oe mea moni, ma tuputupu aʻe ai le poto e avea ma malamalamaga. Ma e pei ona mātauina e Solomona, “E faigofie le poto i le ua lagona.”—Faataoto 14:6.

‘O le a Faia le Suʻega i le Vaiaso Lea’

E lē manaʻomia ona e popole i nei upu. Muamua lava, taumafai ia e iloa mai faamatalaga a lau faiaʻoga po o le ā le ituaiga o suʻega, pe o se tusigatala po o ni fesili e filifili ai le tali saʻo. I aso foʻi a o lumanaʻi le suʻega, ia faalogologo lelei mo ni faasinoga po o ā mea o le a faaaogā mai i le suʻega. (O le faapea mai, “O le manatu lenei e sosoo mai e tāua tele” pe “Ia mautinoa o loo e manatuaina,” o ni fesoasoani na ua masani aʻi, o le faamatalaga lena a le mekasini o le Senior Scholastic.) Ona sosoo ai lea ma le autaluina o au faamaumauga, au tusi aʻoga, ma au meaaʻoga sa fai.

Ua faamanatu mai e Solomona ia i tatou: “E maamaai le uamea i le uamea, e faapea foʻi ona faamāfanafana o le tagata i lana uo.” (Faataoto 27:17) Atonu pe o le a malie sau uō po o se tasi o ou mātua e fai mai ni fesili pe faalogologo mai ia te oe a o e toe faamatalaina mataupu o loo e aʻoaʻoina i le aʻoga. Ma i le po a o lumanaʻi le suʻega, ia toʻa lelei ma taumafai ia lava lelei lau moe. Na fesili Iesu: “O ai ea so outou na te mafaia i lona popole ona faasiliina lona umi i se aga e tasi?”—Mataio 6:27.

Ua Lē Pasi

O le lē pasi o le suʻega—aemaise pe afai na taumafai malosi ia pasi—e mafai ona matuā faaleagaina ai ou lagona mautinoa ia te oe lava. Ae ua faamanatu mai e le faiaʻoga o Max Rafferty ia i tatou e faapea: “Po o le ā lava le umi tatou te ola ai, e togiina i tatou e tusa ma mea ua tatou iloa, le lelei ua tatou faia ia maua ai ni iʻuga . . . O se aʻoga e ooleina tamaiti ina ia mafaufau faapea o le a matuā matagofie mea uma o le olaga, e lē o se aʻoga lena mea. Ua na o se miti.” O lagona masiasi i le lē pasi i se suʻega e sili ona aogā pe a uunaʻia ai oe e aʻoaʻo mai ai i ni au measesē ma toe faaleleia ai.

Ae faapefea le fesagaʻia o mātua ua lē fiafia ona o se lipoti leaga? O nisi taimi, o le fefe i lenei mea e oo atu ai i le faia o ni togafiti tetele. E manatua e se tasi talavou faapea: “E masani ona ou faataatia loʻu lipoti i luga o le laulau i le umukuka, ona ou alu lea i luga i loʻu potu ma taumafai e moe seʻi oo i le aso e sosoo ai.” Ua faapea mai le isi: “O laʻu mea e fai, ou te faatali seʻi oo i le taimi mulimuli lava ona faaali atu lea i loʻu tinā. Ou te avea ia te ia i le taeao i le taimi lava o le a alu ese atu ai mo lana galuega, ona ou fai atu lea i ai, ‘Tago mai lava seʻi e sainia loʻu lipoti lea.’ Sa lē lava sona taimi e ma te faafesagaʻi ai”—e lelei mo lea taimi. O nisi talavou ua latou tusi pepelo ni togi lē saʻo i o latou lipoti!

E ui i lea, ua iai i ou mātua le aiā e iloa ai po o faapeī mai au galuega i le aʻoga. O le tulaga masani, la te faatalitalia ou togi e atagia mai ai ou tomai, ma pe a maualalo ou togi, e tatau foʻi la ona e faatalitalia se aʻoaʻiga ua talafeagai ona fai ia te oe. O lea ia e faamaoni i ou mātua. Ma ia “faalogo . . . i le aʻoaʻo atu a lou tamā; aua foi e te tuulafoaiina le upu a lou tinā.” (Faataoto 1:8) Afai e te manatu ua la soona faatalitalia ni mea se tele mai ia te oe, ia e talanoa atu ia i laʻua i lena mea.—Tagaʻi i le mataupu faaopoopo lena o loo faaulutalaina “E Mafai Faapefea Ona Ou Taʻuina i Oʻu Mātua?” i le Mataupu 2.

E ui ina tāua togi, ae lē o le faaiʻuga mulimuli lena e iloa ai lou aogā o se tagata. E ui i lea, ia faaaogā tatau le taimi o loo e iai i le aʻoga, ma ia aʻoaʻoina le tele o mea e te mafaia. E masani lava ona faaalia mai na taumafaiga i togi o le a—faafiafiaina ai ma faamalieina ai oe—ma ou mātua.

Fesili mo Talanoaga

◻ O le ā le aogā o le faia o togi, ma aiseā e tāua ai le iai o se vaaiga paleni i ai?

◻ Aiseā e tāua ai lou talia o lau lava tiute tauave mo le aʻoaʻoina o mea?

◻ O ā nisi o mea e manatunatu i ai e faatatau i gaoioiga pe a tuua le aʻoga?

◻ O ā nisi o auala e mafai ona e faaleleia ai ou togi?

◻ E mafai faapefea ona e sauniuni mo suʻega?

◻ O le ā lau vaaiga e tatau ona iai pe a e lē pasi, ma pe tatau ea ona e nanāina i ou mātua lena lē pasi?

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 141]

O se talavou e mauaina togi e pasi ai e ala i le taumatemate, i suʻesuʻega faatopetope, pe kopi foʻi, e lē aʻoaʻoina lelei e ia le auala e mafaufau ai

[Pusa i le itulau 144, 145]

Ae Faapefea Mea e Fai pe a Tuua le Aʻoga?

E toʻatele talavou e manatu o mea ia e fai pe a tuua le aʻoga i aso taʻitasi e avatu ai ia i latou se lagona taulau. E manatua e se tasi tama mai Baltimore, i Maryland (Iunaite Setete) e faapea: “E toetoe lava o kalapu uma na iai sa ou auai atu i ai. Sa ou maua ai se lagona lelei i le faia o ni mea na ou fiafia i ai. Sa ou auai i le kalapu mo taavale auā ou te fiafia e galue i taavale. Sa ou fiafia i komepiuta, o lea sa ou auai ai foʻi i lena kalapu. Sa ou fiafia i mea tau faasalalauga, o lea sa ou auai atu ai i lena kalapu.” O tamaiti o loo fuafua e auai atu i kolisi ua uunaʻia le auai atu i gaoioiga eseese pe a tuua le aʻoga.

Peitaʻi, o se tagata ofisa maualuga o le malo o le lotoifale o le Iunaite Setete—sa muaʻi avea o ia ma faiaʻoga—sa ia taʻu atu faapea i le Ala Mai!: “Atonu e sili atu le taimi e faaalu e tamaiti i gaoioiga e ese mai galuega a le aʻoga, ua faafaigatā ai ona lelei togi.” Ioe, e lē faigofie ona faatumauina le paleni pe a auai i isi gaoioiga. Ua faapea mai se teine e igoa ia Katerina o lē sa masani ona taalo i se ʻau pesipolo a le aʻoga: “Pe a uma a matou toleniga, sa ou matuā lē lavā lava e toe fai se isi mea. Na aafia ai aʻu meaaʻoga. O lea sa ou lē auai i le ʻau pesipolo i lenei tausaga.”

E iai foʻi lamatiaga faaleagaga. Ua faapea mai se tasi tane Kerisiano i le toe tepa atu i ona tausaga talavou: “Sa ou manatu sa ono mafai ona ou faia faatasia ni galuega se tolu: galuega faaleaʻoaʻoga, toleniga ma le ʻau taaalo, ma galuega faaleagaga. Ae o le vala faaleagaga o loʻu olaga sa faataulagaina i so o se taimi lava sa feteenaʻi ai vaega ia e tolu.”

O le talavou o Filemoni, o lē sa aafia i ʻau taalo e lua a le aʻoga, e ioe: “Sa lē mafai ona ou auai i sauniga i le Maota [o le Malo] [mo aʻoaʻoga faaleagaga] ona o Aso Lua sa matou ō ese ai ma le taulaga, o Aso Tofi sa matou ō ese ai ma le taulaga, o Aso Toonai e matou te ō ese ai ma le taulaga ma e faatoʻā matou foʻi mai i le lua i le vaveao.” E ui lava ina “itiiti le aogā o toleniga mo le tino,” ae tāua le manatua faapea “o le tuutoina i le Atua e aogā lea i mea uma lava.”—1 Timoteo 4:8, NW.

Ia mafaufau foʻi, i le lamatiaga o amioga tatau. Po o le a e auaufaatasi ea ma ni uō lelei o ē ono avea ma taaʻiga lelei i amioga tatau? O le ā o le a avea ma mataupu o talanoaga? Pe ono avea ea le aafiaga o au aumea taaalo po o sui o se kalapu ma se taaʻiga lē lelei ia te oe? “O le feoai ma e amio leaga e leaga ai amio lelei,” o upu ia a le 1 Korinito 15:33.

O se mea e mataʻina, o le toʻatele o talavou a Molimau a Ieova ua latou filifili e faaaogā o latou taimi pe a tuua le aʻoga mo se isi mea e sili atu ona aogā na i lo taaloga: o le fesoasoani atu lea i isi ina ia iloa Lē na Foafoaina Mea. Ua fautua mai le Kolose 4:5 e faapea: “Ia savavali ma le poto i e o i tua, ma faaaogaina e outou aso o lenei olaga.”

[Ata i le itulau 143]

E masani lava ona maua e tamaiti e paiē e fai meaaʻoga . . . togi maualalo

[Ata i le itulau 146]

E lē faigofie le faapaleniina o mea e fai pe a tuua le aʻoga ma au meaaʻoga

[Ata i le itulau 148]

E mautinoa le lē fiafia o mātua pe a leaga togi o le lipoti. Ae afai e te manatu ua la soona faatalitalia ni mea se tele mai ia te oe, ia e talanoa atu ia i laʻua i lena mea