bophelo. Lingaka li ka bolela liketsahalo tse ngata tseo ho tsona motho e mong a ileng a lahleheloa ke mali ka tšohanyetso empa eare ha a tšeloa mali a hlaphoheloa ka potlako. Kahoo u ka ’na ua ipotsa, ‘See se bohlale kapa se booatla hakae phekolong ea meriana?’ Ho hlahisoa bopaki ba phekolo ea meriana ho tšehetsa phekolo ea mali. Ka hona, ho molemong oa hao hore u fumane linnete e le hore u etse khetho mabapi le mali u e-na le tsebo.

Litšelo Tsa Mali—Li Sireletsehile Hakae?

Pele motho ea nahanang a amohela mokhoa ofe kapa ofe o tebileng oa phekolo ea meriana, o tla ithuta melemo le likotsi tse ka ’nang tsa hlaha. Ho thoe’ng ka litšelo tsa mali? Hona joale ke eona kofuto ea sehlooho phekolong ea meriana. Lingaka tse ngata tse nang le thahasello ea sebele ho bakuli ba tsona li ka ’na tsa se ke tsa tsila-tsila mabapi le ho fana ka mali. A ’nile a bitsoa mpho ea bophelo.

Ba limillione ba ’nile ba nehelana ka mali kapa ba a amohela. Bakeng sa 1986-87 Canada e ne e e-na le batho ba fanang ka mali ba limillione tse 1,3 har’a baahi ba limillione tse 25. “[Selemong] se seng morao-rao tjena seo lipalo tsa sona li ntseng li le teng, United States feela ho ile ha sebelisoa litekanyo tsa mali tse pakeng tsa limillione tse 12 le limillione tse 14 litšelong tsa mali.”—The New York Times, ea February 18, 1990.

Dr. Louise J. Keating o re: “Mali a ’nile a ba le tšobotsi ‘ea matla a mohlolo.’ Lilemong tse 46 tse qalang tsa ho sebelisoa ha ’ona, lingaka le sechaba li ne li utloisisa hore phepelo ea mali e sireletsehile ho feta kamoo e neng e hlile e sireletsehile ka teng.” (Cleveland Clinic Journal of Medicine, May 1989) Boemo e ne e le bofe ka nako eo, hona ke bofe hona joale?

Esita le lilemong tse 30 tse fetileng, litsebi tsa mafu le batho ba sebetsang libankeng tsa mali ba ile ba eletsoa: “Mali a na le matla a maholo! A ka tlisa molemo o moholo kapa kotsi e khōlō. Lenane la ba bolaoang ke tšelo ea mali le lekana le lenane la ba bolaoang ke ho robatsoa ka sethethefatsi se bitsoang ether kapa ba bolaoang ke tšebetso ea ho ntšoa lelana. Ho boleloa hore ho shoa hoo e ka bang motho a le mong litšelong tsa mali tse 1 000 ho ea ho tse 3 000 kapa mohlomong tse 5 000. Tikolohong ea London ho tlalehiloe hore libotlolong tse ling le tse ling tse 13 000 tsa mali ao batho ba ileng ba a tšeloa ho ile ha e-shoa motho a le mong.”—New York State Journal of Medicine, January 15, 1960.

Na ho tloha nakong eo ho tla fihlela hona joale ho se ho felisitsoe likotsi hoo joale litšelo tsa mali li seng li sireletsehile? Ka ho toba, selemo se seng le se seng mali a batho ba makholo a likete a loantšana le mali ao ba a tšeloang, ’me ba bangata baa shoa. Ka lebaka la litlhaloso tse ka holimo, ho ka ’nang ha tla mohopolong oa hao ke mafu a tsamaisoang ke mali. Pele u hlahloba karolo ena, ak’u nahane ka likotsi tse ling tseo ba bangata ba sa li tsebeng.

MALI LE BOITŠIRELETSO BA ’MELE OA HAO MAFUNG

Mathoasong a lekholo la bo20 la lilemo, bo-rasaense ba ile ba etsa hore kutloisiso ea motho ka ho rarahana ho tsotehang ha mali e be e tebileng haholoanyane. Ba ile ba ithuta hore ho na le mefuta e fapaneng ea mali. Ho hlahloba hore na mali a motho ea faneng ka mali le mali a mokuli aa lumellana ke habohlokoahali litšelong tsa mali. Haeba motho ea nang le mali a mofuta oa A a amohela mofuta oa B, mali a hae a ka ’na a loantšana le mali ao a a tšetsoeng. Sena se ka bolaea lisele tsa hae tse khubelu ’me sa ’molaea ka potlako. Le hoja ho aroloa ha mali ka mefuta ea ’ona le ho hlahloba hore na aa lumellana e se e le mosebetsi o tloaelehileng kajeno, liphoso lia etsahala. Selemo se seng le se seng batho ba bolaoa ke ho loantšana ha mali a bona le mali ao ba a tšetsoeng.

Linnete li bontša hore taba ea ho se lumellane ha mali e ama ho hongata haholo ho feta mefuta e seng mekae feela ea mali eo lipetlele li lekang ho hlahloba hore na ea lumellana. Hobane’ng? Sehloohong sa hae se reng “Litšelo tsa Mali: Tšebeliso, Tšebeliso e Mpe, le Likotsi,” Dr. Douglas H. Posey, e Monyenyane, oa ngola: “Hoo e ka bang lilemong tse 30 tse fetileng Sampson o ile a hlalosa tšelo ea mali e le mokhoa oo ha ho bapisoa e leng o kotsi . . . [Ho tloha ka nako eo] ho ile ha fumanoa ha ba ha khetholloa bonyane metsoako e meng e 400 ea lisele tse khubelu tsa mali e bitsoang li-antigen. Ha ho pelaelo hore lenane leo le tla tsoela pele ho eketseha hobane lera la sele e khubelu le rarahane haholo.”—Journal of the National Medical Association, July 1989.

Hona joale bo-rasaense ba ntse ba ithuta hore na mali a tšetsoeng ’meleng a qetella a entse’ng tsamaisong ea ’mele ea toantšo ea mafu, boitšireletso mafung. Seo se ka ’na sa bolela eng ho uena kapa ho mong ka uena ea hlokang ho buuoa?

Ha lingaka li fetisetsa pelo, sebete, kapa setho se seng sa motho e mong ho e mong, tsamaiso ea boitšireletso mafung ea motho eo ho fetisetsoang setho seo ho eena e ka ’na ea utloa hore ho kentsoe nama ea motho e mong ’meleng eaba ea e hana. Empa, tšelo ea mali ke ho fetisetsa nama ea motho e mong ho e mong. Esita le mali ao ho hlahlobiloeng “ka mokhoa o nepahetseng” hore na aa lumellana a ka hatella tsamaiso ea ’mele ea boitšireletso mafung. Sebokeng sa litsebi tsa mafu, ho ile ha hlahisoa ntlha ea hore lipampiri tsa phekolo ea meriana tse makholo-kholo “li ’nile tsa amahanya litšelo tsa mali le ho fetoha ha boitšireletso ba ’mele mafung.”—“Ho Hlaha Mabaka a Hanyetsang Litšelo tsa Mali,” Medical World News, December 11, 1989.

Mosebetsi o ka sehloohong oa tsamaiso ea ’mele oa hao ea boitšireletso mafung ke ho utloa hore na lisele tse bolaeang (tsa kankere) li teng le ho li bolaea. Na e be ho hatelloa ha boitšireletso ba ’mele mafung ho ka lebisa kankereng le lefung? Hlokomela litlaleho tsena tse peli.

Koranta ea Cancer (February 15, 1987) e ile ea fana ka liphello tsa phuputso e entsoeng Netherlands: “Ho bakuli ba nang le kankere maleng a maholo, ho ile ha bonoa hore tšelo ea mali e ba le phello e khōlō e mpe ho pheleng ha bona nako e telele. Sehlopheng sena ka kakaretso bakuli ba etsang karolo ea 48 lekholong ba ileng ba tšeloa mali le ba etsang karolo ea 74 lekholong ba sa kang ba tšeloa mali ba ile ba phela lilemo tse ling tse 5 ka mor’a moo.” Lingaka tsa Univesithi ea California Boroa li ile tsa tsoela pele ho hlahloba bakuli ba lekholo ka mor’a tšebetso ea ho buuoa ka lebaka la kankere. “Lenane la liketsahalo tseo ho tsona kankere ea kolu e ileng ea boela ea hlaha e bile karolo ea 14 lekholong ho ba sa kang ba amohela mali le karolo ea 65 lekholong ho ba ileng ba a amohela. Bakeng sa kankere ea ka hanong, ea ’metso, le ea linko kapa ea mahanana, lenane la liketsahalo tseo ho tsona kankere e ileng ea boela ea hlaha e ile ea ba karolo ea 31 lekholong ho ba sa kang ba amohela mali le karolo ea 71 lekholong ho ba ileng ba tšeloa mali.”—Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, March 1989.

Liphuputso tse joalo li bontša’ng ka litšelo tsa mali? Sehloohong sa hae se reng “Litšelo tsa Mali le Ho Buuoa ka Lebaka la Kankere,” Dr. John S. Spratt o ile a etsa qeto ena: “Ho ka ’na ha hlokahala hore ngaka e buoang batho ka lebaka la kankere e fetohe ngaka e sa sebeliseng mali.”—The American Journal of Surgery, September 1986.

Mosebetsi o mong o ka sehloohong oa tsamaiso ea ’mele oa hao ea boitšireletso mafung ke ho loantša ho tšoaetsoa mafu. Kahoo hoa utloahala hore e be liphuputso tse ling li bontša hore bakuli ba amohelang mali ba ka tšoaetsoa mafu habobebe haholoanyane. Dr. P. I. Tartter o ile a etsa phuputso ea ho buuoa karolong e qetellang ea mala a maholo. Ho bakuli ba ileng ba tšeloa mali, ba etsang karolo ea 25 lekholong ba ile ba tšoaetsoa mafu, ha ba bapisoa le ba etsang karolo ea 4 lekholong ba sa kang ba amohela tšelo ea mali. Oa tlaleha: “Litšelo tsa mali li ile tsa amahanngoa le mathata a ho tšoaetsoa mafu ha li fanoa pele, bohareng, kapa ka mor’a tšebetso ea ho buuoa . . . Kotsi ea ho tšoaetsoa mafu ka mor’a tšebetso ea ho buuoa e ile ea ’na ea eketseha butle-butle ho ea ka lenane la litekanyo tsa mali tse fanoeng.” (The British Journal of Surgery, August 1988) Ba neng ba le teng sebokeng sa 1989 sa Mokhatlo oa Libanka tsa Mali oa Amerika ba ile ba ithuta sena: Le hoja ba etsang karolo ea 23 lekholong ba ileng ba amohela mali a fanoeng ke batho ba bang nakong ea tšebetso ea ho buuoa ea ho kenngoa makapa manonyeletsong a noka ba ile ba tšoaetsoa mafu, ba sa kang ba fuoa mali ha baa ka ba tšoaetsoa mafu ho hang.

Dr. John A. Collins o ngotse tjena mabapi le phello ea litšelo tsena tsa mali: “Ka sebele e ne e tla ba ho bohloko haeba ‘phekolo’ eo ho fumanoeng bopaki bo fokolang haholo ba hore ho na le letho le molemo leo e le finyellang hamorao ho ka fumanoa hore ke eona e eketsang bo bong ba mathata a maholo ao bakuli ba joalo ba thulanang le ’ona.”—World Journal of Surgery, February 1987.

NA HA LI BAKE MAFU KAPA LI TLETSE LIKOTSI?

Mafu a tsamaisoang ke mali a tšoenya lingaka le bakuli ba bangata ba hlokolosi. Ke mafu afe? Ka ho toba, u ke ke ua re ke lefu le le leng feela; ha e le hantle ke mafu a mangata.

Ka mor’a hore e bue ka mafu a tsebahalang haholoanyane, Techniques of Blood Transfusion (1982) e bua ka “mafu a mang a tšoaetsanoang a amahanngoang le tšelo ea mali,” a kang mokaola, lefu le tšoaetsanoang la cytomegalovirus, le malaria. Joale e re: “Ho tlalehiloe hore ho na le mafu a mang a ’maloa a fetisoang ke tšelo ea mali, a akarelletsang mafu a tšoaetsanoang a kokoana-hloko ea herpes, mononucleosis e tšoaetsanoang (kokoana-hloko ea Epstein-Barr), toxoplasmosis, trypanosomiasis [lefu la Afrika la feberu le borokoana le lefu la Chagas], leishmaniasis, brucellosis [feberu e tšoaetsanoang e hlahang khafetsa], typhus, filariasis, ’maselese, feberu ea mala, le feberu ea Colorado e bakoang ke matsetse.”

Ha e le hantle, lethathamo la mafu a joalo le ntse le hōla. E ka ’na eaba u kile ua bala lihlooho tsa litaba tse kang “Na Lefu la Lyme le ka Bakoa ke Tšelo ea Mali? Ha ho Bonolo Hore Hoo ho ka Etsahala, Empa Litsebi li na le Pelaelo eo.” Mali a motho eo tlhahlobo e bontšitseng hore o na le lefu la Lyme a sireletsehile hakae? Sehlopha sa liofisiri tsa bophelo bo botle se ile sa botsoa hore na se ne se tla amohela mali a joalo. “Kaofela ha tsona li ile tsa arabela ka ho re che, le hoja ho se e ileng ea buella hore mali a fanoeng ke batho ba joalo a lahloe.” Batho ka kakaretso ba lokela ho ikutloa joang ka mali a bolokiloeng ao litsebi ka botsona li neng li ke ke tsa a amohela?—The New York Times, July 18, 1989.

Lebaka la bobeli la ho ameha ke hore mali a bokelletsoeng naheng e ’ngoe eo ho eona ho nang le lefu le itseng le atileng a ka ’na a sebelisoa hōle le naha eo, moo sechaba kapa tsona lingaka li sa hlokomeleng kotsi eo. Kaha batho ba tsamaeang ba eketsehile kajeno, ho akarelletsa baphaphathehi le batho ba fallang ka mosebetsi, kotsi ea hore lefu le itseng le sa tsejoeng le ka ’na la ba teng sehlahisoeng sa mali e ntse e hōla.

Ho feta moo, setsebi se seng sa mafu a tšoaetsanoang se ile sa lemosa: “Phepelo ea mali e ka ’na ea lokela ho hlahlobisisoa ho qoba ho fetisoa ha mafu a ’maloa ao pele a neng a sa talingoe e le a tšoaetsanoang, a akarelletsang leukemia, lymphoma, le dementia [kapa lefu la Alzheimer].”—Transfusion Medicine Reviews, January 1989.

Le hoja likotsi tsena e le tse tšosang, tse ling li bakile tšabo e khōlō haholo ho feta moo.

SEOA SA AIDS

“AIDS e fetotse ka ho sa feleng tsela eo lingaka le bakuli ba nahanang ka eona ka mali. ’Me eo hase khopolo e mpe, kamoo ho boletseng lingaka tse neng li phuthehile Litsing tsa Sechaba tsa Bophelo bo Botle bakeng sa seboka sa tšelo ea mali.”—Washington Post, July 5, 1988.

Ka kotlo e loketseng seoa sa AIDS (acquired immunodeficiency syndrome [lefu la khaello ea boitšireletso ba ’mele mafung leo motho a ka le fumanang ho motho e mong]) se entse hore batho ba falimehele kotsi ea ho kenoa ke mafu a tšoaetsanoang a tsamaisoang ke mali. Hona joale ba limillione ba se ba e tšoaelitsoe. E ntse e hasana hoo e seng e sa laolehe. ’Me ho bonahala eka lenane la bao e ba bolaeang ke 100 lekholong.

AIDS e bakoa ke kokoana-hloko ea khaello ea boitšireletso ba ’mele oa motho mafung (HIV [human immunodeficiency virus]), e ka jaloang ke mali. Seoa sa kajeno sa AIDS se ile sa hlokomeloa ka 1981. Hona selemong se latelang seo, litsebi tsa bophelo bo botle li ile tsa ithuta hore kokoana-hloko eo e ne e ka fetisoa ke lihlahisoa tsa mali. Hona joale ho lumeloa hore lefapha la mesebetsi e meholo ea mali le ile la lieha ho nka khato, esita le ha litlhahlobo tse khethollang mali a nang le metsoako e loantšang kokoana-hloko (antibodies) ea HIV li se li le teng. Qetellong ho ile ha qaloa ho hlahloba mali a batho ba faneng ka mali ka 1985,a empa esita le ka nako eo ho ne ho sa hlahlobjoe lihlahisoa tsa mali tse neng li se li ntse li bolokiloe.

Ka mor’a moo batho ka kakaretso ba ile ba fuoa khothatso e tiileng, ‘Joale phepelo ea mali e se e sireletsehile.’ Leha ho le joalo, hamorao ho ile ha bontšoa hore ho na le ‘nako e kotsi e fetang pele matšoao a AIDS a bonahala.’ Ka mor’a hore motho a e tšoaetsoe, ho ka feta likhoeli pele a e-ba le metsoako e loantšang likokoana-hloko e ka fumanehang. Ka ho se hlokomele hore o jere kokoana-hloko eo e kotsi, a ka ’na a fana ka mali a neng a tla bonahala a se na lefu leo ha a hlahlobjoa. Sena ke sona se etsahetseng. Batho ba ile ba tšoaroa ke AIDS ka mor’a hore ba tšeloe mali a joalo!

Setšoantšo seo se ile sa e-ba lerootho le ho feta. The New England Journal of Medicine (June 1, 1989) e ile ea tlaleha ka “Ho Tšoaetsoa HIV ho Khutsitseng.” Ho ile ha pakoa hore batho ba ka jara kokoana-hloko ea AIDS ka lilemo-lemo empa litlhahlobo tse sa tobang tse teng hona joale li sa e fumane. Ba bang ba ne ba tla rata ho nyenyefatsa liketsahalo tsena ka hore ke tse hlahang seoelo, empa li paka “hore kotsi ea ho fetisoa ha AIDS ka mali le metsoako ea ’ona e ke ke ea felisoa ka ho felletseng.” (Patient Care, November 30, 1989) Qeto e tšoenyang ke ena: Tlhahlobo e bontšang hore lefu ha le eo e ke ke ea nkoa e le phatlalatso e se nang liphoso ea bophelo bo botle. Ke ba bakae ba sa ntsaneng ba tla fumana AIDS maling?

SEETA SE LATELANG? KAPA LIETA?

Batho ba bangata ba lulang mehahong e nang le mekato e mengata ba ’nile ba utloa ha seeta se le seng se re qi! mokatong o ka holim’a bona; joale ba ka ’na ba lula ba tšohile ba emetse molumo oa seeta sa bobeli. Qakeng ea mali, ha ho motho ea tsebang hore na ho sa ntsane ho ka ’na ha utloahala liqi tsa lieta tse ngata hakae tse bolaeang.

Kokoana-hloko ea AIDS e ile ea bitsoa HIV, empa hona joale litsebi tse ling li se li e bitsa HIV-1. Hobane’ng? Hobane li fumane kokoana-hloko e ’ngoe ea mofuta oa AIDS (HIV-2). E ka hlahisa matšoao a ho kula a tšoanang le a AIDS ’me e atile haholo libakeng tse ling. Ho feta moo, The New York Times e tlaleha hore “hase ka mehla litlhahlobo tsa AIDS tse sebelisoang mona hona joale li e fumanang.” (June 27, 1989) “Litšibollo tse ncha . . . li thatafaletsa libanka tsa mali ka ho eketsehileng ho kholiseha hore mali a fanoeng a sireletsehile.”

Kapa ho thoe’ng ka likokoana-hloko tse ling tse amanang le kokoana-hloko ea AIDS? Sehlopha se seng se etsang liphuputso se neng se sebetsa tlas’a taolo ea mopresidente (U.S.A.) se ile sa bolela hore “ho lumeloa hore [kokoana-hloko e ’ngoe e joalo] ke sona sesosa sa adult T-cell leukemia/lymphoma le lefu le matla la methapo.” Kokoana-hloko ena e se e ntse e le teng har’a batho ba fanang ka mali ’me e ka jaloa ke mali. Batho ba na le tokelo ea ho ipotsa, ‘Tlhahlobisiso ea libanka tsa mali e atleha hakae ho fumana likokoana-hloko tse ling tse joalo?’

Ha e le hantle, ke nako feela e tla bontša hore na ke likokoana-hloko tse ngata hakae tse hlahang maling tse sa ntsaneng li ipatile phepelong ea mali. Dr. Harold T. Meryman oa ngola: “Se sa tsejoeng e ka ’na ea e-ba sona se tšoenyang ho feta se tsejoang. Ho tla ba thata ho amahanya likokoana-hloko tse tšoaetsanoang tse ipatang ka lilemo tse ngata le litšelo tsa mali ’me ho li fumana ho tla ba thata le ho feta. Ka sebele sehlopha sa HTLV ke sona sa ho qala se ileng sa hlahella sa likokoana-hloko tsena.” (Transfusion Medicine Reviews, July 1989) “Joalokaha eka seoa sa AIDS hase masisa-pelo a lekaneng, . . . lilemong tsa bo-1980 ho ile ha hlokomelisoa ka likotsi tse ncha tse ’maloa tsa tšelo ea mali kapa tse hlalositsoeng tseo ho boletsoeng hore e ka ’na eaba li teng. Ha ho hlokahale hore motho a nahane haholo e le hore a khone ho bolela esale pele hore ho tla ba le mafu a mang a tebileng a bakoang ke likokoana-hloko le a fetisoang ke ho tšeloa mali a motho e mong.”—Limiting Homologous Exposure: Alternative Strategies, 1989.

Ho se ho utloahetse liqi tsa “lieta” tse ngata hoo Litsi tsa Taolo ea Mafu li buellang “mehato e akaretsang ea tšireletso.” Ke hore, ‘basebetsi ba tlhokomelo ea bophelo bo botle ba lokela ho etsa khakanyo ea hore bakuli bohle ba ka tšoaetsa ba bang HIV le likokoana-hloko tse ling tse hlahang maling.’ Ka lebaka le letle, basebetsi ba tlhokomelo ea bophelo bo botle le batho ba bang ka kakaretso ba ntse ba hlahloba bocha pono ea bona ka mali.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 8]

“Hoo e batlang e le tšelo ea mali e le ’ngoe ho tse 100 e tsamaea le feberu, mohatsela, kapa “urticaria” [makhōpho]. . . . Hoo e batlang e le tšelo ea lisele tse khubelu tsa mali e le ’ngoe ho tse 6 000 e fella ka ho loantšana ha mali a mokuli le mali ao a a tšetsoeng e leng ho bolaeang lisele tse khubelu tsa mali. Bona ke bothata bo tebileng ba boitšireletso ba ’mele mafung bo ka ’nang ba hlaha ka tšohanyetso kapa ba hlaha butle matsatsi a ’maloa ka mor’a tšelo ea mali; bo ka ’na ba baka ho hlōleha [ha phio] ho sebetsa, “shock,” mahloele ka har’a methapo ea mali, esita le lefu.”—Seboka sa Litsi tsa Sechaba tsa Bophelo bo Botle (NIH [National Institutes of Health]), 1988.

[Lebokose le leqepheng la 9]

Rasaense oa Denmark Niels Jerne o ile a ba le kabelo Khaung ea 1984 ea Nobel ea Phekolo ea Meriana. Ha a botsoa hore na ke hobane’ng ha a ile a hana tšelo ea mali, o ile a re: “Mali a motho a tšoana le mela ea menoana ea hae ea matsoho—ha ho mefuta e ’meli ea mali e tšoanang hantle.”

[Lebokose le leqepheng la 10]

MALI, A SENTSE LIBETE, LE . . .

Washington Post e ile ea hlalosa: “Ho makatsang, ha ho mohla AIDS e tsamaisoang ke mali . . . e kileng ea e-ba tšokelo e khōlō joaloka mafu a mang—ka mohlala, lefu la sebete.”

E, ba bangata haholo ba ile ba kula haholo ba ba ba bolaoa ke lefu le joalo la sebete, le se nang phekolo e tobileng. Ho latela U.S.News & World Report (May 1, 1989), hoo e ka bang karolo ea 5 lekholong ea ba fuoang mali United States ba tšoaroa ke lefu la sebete—e leng batho ba 175 000 ka selemo. Ba etsang hoo e ka bang halofo ea lenane leo ba fetoha bajari ba lefu leo ba ke keng ba phekoloa, ’me bonyane a le mong ho ba bahlano o tšoaroa ke cirrhosis kapa kankere ea sebete. Ho hakanngoa hore ba 4 000 baa shoa. Nahana ka lihlooho tsa litaba tseo u neng u tla li bala haeba sefofane se seholo sa jet se ne se ka soahlamana, sa bolaea batho bohle ba se palameng. Empa ho shoa ha batho ba 4 000 ho tšoana le ho soahlamana ha sefofane se seholo sa jet se tletseng batho khoeli e ’ngoe le e ’ngoe!

Ke khale lingaka li tseba hore lefu la sebete le seng matla haholo (mofuta oa A) le jaloa ke lijo kapa metsi a litšila. Ka mor’a moo li ile tsa bona hore mofuta o tebileng haholoanyane o jaloa ke mali, ’me li ne li se na tsela ea ho hlahlobisisa mali hore li o fumane. Qetellong, bo-rasaense ba bohlale ba ile ba ithuta mokhoa oa ho hlokomela “bopaki ba ho ba teng” ha kokoana-hloko ena (mofuta oa B). Mathoasong a bo-1970, mali a ne a se a hlahlobisisoa linaheng tse ling. Phepelo ea mali e ne e bonahala e sireletsehile ’me bokamoso ba mali bo ne bo bonahala e le bo khanyang! Empa na e ne e hlile e le bo khanyang?

Ka mor’a nakoana ho ile ha hlaka hore ba likete ba ileng ba fuoa mali a hlahlobisisitsoeng ba ne ba ntse ba tšoaroa ke lefu la sebete. Ka mor’a hore ba tšoaroe ke lefu leo le fokolisang, ba bangata ba ile ba ithuta hore libete tsa bona li senyehile. Empa haeba mali ao a ne a hlahlobiloe, ke hobane’ng ha see se ile sa etsahala? Mali ao a ne a e-na le mofuta o mong oa lefu leo, o bitsoang lefu la sebete leo eseng la mofuta oa A, kapa oa B (NANB [non-A, non-B hepatitis]). Ka lilemo tse leshome lefu leo le ile la kenella litšelong tsa mali—ba pakeng tsa karolo ea 8 le karolo ea 17 lekholong ba ileng ba tšeloa mali Iseraele, Italy, Japane, Spain, Sweden, le United States ba ile ba tšoaetsoa lefu leo.

Joale ho ile ha latela lihlooho tsa litaba tse kang “Qetellong Kokoana-hloko ea Lefu la Sebete la Mohlolo leo e Seng la Mofuta oa A, Kapa oa B e Khethollotsoe”; “Ho Pepesa Feberu e Maling.” Molaetsa o ne o boetse o re, ‘Kofuto e thetsang e fumanoe!’ Ka April 1989, batho ka kakaretso ba ile ba bolelloa hore tlhahlobo ea NANB, eo joale e neng e se e bitsoa lefu la sebete la mofuta oa C, ea fumaneha.

U ka ’na ua ipotsa hore na e be pheko ena hase e fihletsoeng pele ho etsoa lipatlisiso tse lekaneng. Ha e le hantle, babatlisisi ba Italy ba tlalehile ka kokoana-hloko e ’ngoe ea lefu la sebete, e hlahisitsoeng ke ho fetoloa ha liphatsa tsa lefutso, eo e ka ’nang eaba ke eona e ikarabellang bakeng sa karolo e le ’ngoe ho tse tharo tsa mafu ao. Harvard Medical School Health Letter (November 1989) e ile ea hlokomela: “Litsebi tse ling li tšoenyehile ka hore A, B, C, le D, ha e-s’o be litlhaku tse felletseng tse khethollang likokoana-hloko tsa lefu la sebete; ho ka ’na ha hlaha tse ling hape.” The New York Times (February 13, 1990) e ile ea re: “Litsebi li na le pelaelo e matla ea hore likokoana-hloko tse ling li ka ’na tsa baka lefu la sebete; haeba li ka fumanoa, li tla bitsoa lefu la sebete la mofuta oa E esita le ka litlhaku tse ling joalo-joalo.”

Na libanka tsa mali li talimane le lipatlisiso tse telele tsa litlhahlobo tse eketsehileng ho etsa hore mali e be a sireletsehileng? Ha motsamaisi oa Mokhatlo oa Sefapano se Sefubelu oa Amerika a bua ka bothata ba litšenyehelo, o ile a etsa tlhaloso ena e ferekanyang: “Re ke ke ra ’na ra tsoela pele feela ho ’na re eketsa tlhahlobo e ’ngoe ka mor’a e ’ngoe bakeng sa kofuto ka ’ngoe e tšoaetsanoang e ka ’nang ea jaloa.”—Medical World News, May 8, 1989.

Esita le tlhahlobo ea lefu la sebete la mofuta oa B e ntse e e-ba le liphoso; ba bangata ba ntse ba tšoaetsoa lefu leo ka mali. Ho feta moo, na batho ba tla khotsofala ha ho phatlalatsoa tlhahlobo ea lefu la sebete la mofuta oa C? The Journal of the American Medical Association (January 5, 1990) e ile ea bontša hore ho ka feta selemo pele likarolo tsa mali tse loantšang lefu leo li ka fumanoa ka tlhahlobo eo. Khabareng, batho ba tšetsoeng mali ao ba ka ’na ba talimana le libete tse senyehileng—le lefu.

[Lebokose/Setšoantšo se leqepheng la 11]

Lefu la Chagas le bontša kamoo mali a isang mafu ho batho ba hōle ka teng. “The Medical Post” (January 16, 1990) e tlaleha hore ‘batho ba limillione tse 10 ho ea ho tse 12 ba Latin America ba tšoaelitsoe lefu leo ’me ba ke ke ba phekoleha.’ Le ’nile la bitsoa “e ’ngoe ea likotsi tse hlahelletseng ka ho fetisisa tsa tšelo ea mali Amerika Boroa.” “Kokoanyana e nanyetsang e bolaeang” e lōma motho sefahlehong ha a robetse, e noa mali, e be e siea mantle a eona leqebeng leo. Motho ea lonngoeng a ka ’na a ba le lefu la Chagas ka lilemo (khabareng ho ka ’na ha etsahala hore a ’ne a fane ka mali) pele a ba le mathata a pelo a ka ’molaeang.

Ke hobane’ng ha seo se lokela ho tšoenya batho ba likontinenteng tse hōle? Ho “The New York Times” (May 23, 1989), Dr. L. K. Altman o ile a tlaleha ka bakuli ba nang le lefu la Chagas leo ba le fumaneng ka mor’a ho tšeloa mali, bao e mong oa bona a ileng a shoa. Altman o ile a ngola: “E ka ’na eaba ho ile ha ba le liketsahalo tse ling tse sa kang tsa fumanoa hobane [mona lingaka] ha lia tloaelana le lefu la Chagas, ebile ha li hlokomele hore le ka jaloa ke litšelo tsa mali.” E, mali e ka ba koloi eo mafu a tsamaeang ka eona ka ho pharalletseng.

[Lebokose le leqepheng la 12]

Dr. Knud Lund-Olesen o ile a ngola: “Kaha . . . batho ba bang ba lihlopheng tse kotsing e khōlō ea ho ba le mafu ba ithaopela ho fana ka mali kahobane ka tsela eo ba tla be ba se ba hlahlobjoa hore na ba na le AIDS, ke ikutloa hore ho na le lebaka la ho ba leqe ho amohela tšelo ea mali. Lipaki tsa Jehova li ’nile tsa hana sena ka lilemo tse ngata. Na li ne li ile tsa bona bokamoso esale pele?”—“Ugeskrift for Læger” (Makasine oa Lingaka oa Beke le Beke), September 26, 1988.

[Setšoantšo se leqepheng la 9]

Mopapa o ile a pholoha ho thunngoa. Ka mor’a hore a tlohe sepetlele, o ile a khutlisoa ka mor’a likhoeli tse peli, “a kula haholo.” Hobane’ng? Ka lebaka la lefu le tšoaetsanoang la cytomegalovirus le neng le ka ’na la ’molaea leo a neng a le fumane maling ao a a amohetseng

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Setšoantšo se leqepheng la 12]

Kokoana-hloko ea AIDS

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

CDC, Atlanta, Ga.

Mekhoa e Meng ea Phekolo ea Boleng bo Botle ka Ntle ho Tšelo ea Mali

U ka ’na ua ipotsa, ‘Litšelo tsa mali li kotsi, empa na ho na le mekhoa leha e le efe e meng ea phekolo ea boleng bo phahameng?’ Eo ke potso e ntle, hape hlokomela polelo “boleng bo phahameng.”

Motho e mong le e mong, ho akarelletsa Lipaki tsa Jehova, o batla tlhokomelo ea meriana e atlehang ea boleng bo phahameng. Dr. Grant E. Steffen o ile a hlokomela likarolo tsa eona tse peli tsa motheo: “Tlhokomelo ea boleng bo botle ea meriana ke matla a likarolo tseo tsa motheo a ho finyella lipakane tse loketseng tsa phekolo ea meriana le lipakane tseo e seng tsa phekolo ea meriana.” (The Journal of the American Medical Association, July 1, 1988) “Lipakane tseo e seng tsa phekolo ea meriana” li ne li tla akarelletsa ho se tlōle litekanyetso tse amoheloang tsa boitšoaro kapa letsoalo la mokuli le theiloeng Bibeleng.—Liketso 15:28, 29.

Na ho na le litsela tse loketseng le tse atlehang tsa ho rarolla mathata a tebileng a phekolo ea meriana ka ntle le ho sebelisa mali? Ka thabo, karabelo ke e.

Le hoja boholo ba lingaka tse buoang batho li ’nile tsa bolela hore li fana ka mali feela haeba a hlokahala ka tieo, ka mor’a hore ho qhome seoa sa AIDS ho sebelisa mali ha tsona ho ile ha theoha ka potlako. Taba e ngotsoeng ke mohlophisi koranteng ea Mayo Clinic Proceedings (September 1988) e ile ea bolela hore “o mong oa melemo e seng mekae ea seoa seo” ke hore se ile sa “fella ka hore bakuli le lingaka ba etse matsapa a fapa-fapaneng a ho qoba tšelo ea mali.” Ofisiri e ’ngoe e sebetsang bankeng ea mali ea hlalosa: “Se hlileng se fetohileng ke matla a molaetsa, ho itokisetsa ha litsebi tsa phekolo ea meriana ho amohela molaetsa oo (ka lebaka la kutloisiso e eketsehileng ea likotsi), le mohoo oa hore ho hlahlobjoe mekhoa e meng ea phekolo.”—Transfusion Medicine Reviews, October 1989.

Hlokomela, ho na le mekhoa e meng ea phekolo! Re utloisisa sena ha re hlahloba hore na ke hobane’ng ha motho a tšeloa mali.

Hemoglobin e liseleng tse khubelu e tsamaisa moea o hloekileng (oxygen) o hlokahalang bakeng sa bophelo bo botle le hore motho a tsoele pele a ntse a phela. Kahoo haeba motho a lahlehetsoe ke mali a mangata, ho ka bonahala e le ho utloahalang hore mali ao a nkeloe sebaka. Ka tloaelo u na le ligramo tse 14 kapa tse 15 tsa hemoglobin karolong e ’ngoe le e ’ngoe ea mali a etsang tekanyo ea 100 cubic centimeters. (Tekanyo e ’ngoe ea hore na hemoglobin e ngata hakae maling ke hematocrit, eo ka tloaelo e bang karolo ea 45 lekholong.) “Molao” o amoheloang e ne e le hore mokuli a tšeloe mali pele a buuoa haeba hemoglobin ea hae e le ka tlaase ho 10 (kapa karolo ea 30 lekholong ea hematocrit). Koranta ea Switzerland Vox Sanguinis (March 1987) e ile ea tlaleha hore “karolo ea 65 lekholong ea [litsebi tsa ho robatsa bakuli ka lithethefatsi (anesthesiologists)] li ne li hloka hore pele bakuli ba buuoa ba be le hemoglobin ea 10 grams per deciliter bakeng sa tšebetso ea ho buuoa e lokisetsoang hantle nako e sa le teng.”

Empa sebokeng sa 1988 sa tšelo ea mali, Moprofesa Howard L. Zauder o ile a botsa, “Re Fumane ‘Palo ea Mohlolo’ Joang?” O ile a bolela ka ho hlaka: “Tlhokahalo ea hore mokuli a be le ligramo tse 10 tsa hemoglobin (Hgb) pele a robatsoa ka lithethefatsi e simolohile neanong, e sa ntsane e le lefifing, ’me ha e tšehetsoe ke bopaki ba thuto ea phekolo ea meriana kapa liteko tse entsoeng.” Nahana ka bakuli ba likete-kete ba tšetsoeng mali ka lebaka la tlhokahalo ‘e sa ntsaneng e le lefifing, e se nang bopaki bo e tšehetsang’!

Ba bang ba ka ’na ba ipotsa, ‘Ke hobane’ng ha bophahamo ba hemoglobin ba 14 e le bona ba tlhaho bo tloaelehileng haeba u khona ho phela leha e le ka tlaase ho moo?’ Ka tsela eo, u ka khona ho ba le matla a ntseng a bolokiloe a ho tsamaisa moea o hloekileng e le hore u lule u loketse ho ikoetlisa ’meleng kapa mosebetsi o boima. Liphuputso tse entsoeng ho bakuli ba fokolloang ke lisele tse khubelu tsa mali li bile li senotse hore “ho thata ho fumana khaello ea matla a ho sebetsa haeba bongata ba hemoglobin maling bo le tlaase hoo bo etsang 7 grams per deciliter. Ba bang ba fumane bopaki ba ho fokolloa ho honyenyane feela ke matla a ho sebetsa.”—Contemporary Transfusion Practice, 1987.

Le hoja batho ba baholo ba khona ho mamella bophahamo bo tlaase ba hemoglobin, ho thoe’ng ka bana? Dr. James A. Stockman III o re: “Ntle le mekhelo e seng mekae, masea a hlahileng pele ho nako a tla feta nakong ea ho theoha ha hemoglobin khoeling ea pele ho isa likhoeling tse tharo . . . Matšoao a hore tšelo ea mali ea hlokahala tikolohong ea kalafo ea masea ha a bonahale ka ho hlaka. Ha e le hantle, ho bonahala eka masea a mangata a khona ho mamella bophahamo ba hemoglobin bo tlaase ka mokhoa o makatsang ho sa bonahale a e-na le mathata leha e le afe a phekolo ea meriana.”—Pediatric Clinics of North America, February 1986.

Boitsebiso bo joalo ha bo bolele hore ha ho hlokahale hore ho etsoe letho ha motho a lahleheloa ke mali a mangata kotsing kapa nakong ea ho buuoa. Haeba tahlehelo e bile e potlakileng le e khōlō, matla a motho a phallo ea mali aa theoha, ’me motho eo a ka ’na a ba le shock. Ntho ea sehlooho e hlokahalang ke ho etsa hore mali a khaotse ho tsoa le hore mokeli-keli o tsamaisong ea mali a hae o khutlisetsoe tekanyong e tloaelehileng. Hoo ho tla thibela shock ’me ho tla etsa hore lisele tse khubelu tse setseng le metsoako e meng e ’ne e tsoele pele ho phalla.

Ho khutlisetsoa ha mokeli-keli oo tekanyong e tloaelehileng ho ka finyelloa ka ntle le ho sebelisa mali a felletseng kapa lero la mali (blood plasma) le se nang ’mala.a Maro a fapa-fapaneng a sa etsoang ka mali a khona ho eketsa mokeli-keli oo ka katleho. Motsoako o bonolo ka ho fetisisa ke oa saline (letsoai), o seng theko e boima o bileng o lumellanang le mali a rōna. Hape ho na le maro a nang le litšobotsi tse khethehileng, a kang dextran, Haemaccel, le motsoako oa Ringer o kang lebese. Hetastarch (HES) ke motsoako o mocha o eketsang mokeli-keli, ’me “o ka buelloa ka ntle ho kotsi ea letho bakeng sa bakuli [ba tsoileng kotsi letlalong] ba hanang lihlahisoa tsa mali.” (Journal of Burn Care & Rehabilitation, January/February 1989) Maro a joalo a na le melemo ea sebele. “Metsoako ea mofuta oa crystalloid [e kang saline e tloaelehileng le motsoako oa Ringer o kang lebese], Dextran le HES ha ho bapisoa ke e se nang chefu e bileng e seng theko e boima, e fumaneha habobebe, e ka bolokoa mochesong o tloaelehileng oa ntlo, ha ho hlokahale hore e hlahlobjoe ho bona hore na e lumellana le mali ebile ha e na kotsi ea mafu a fetisoang ke tšelo ea mali.”—Blood Transfusion Therapy—A Physician’s Handbook, 1989.

Leha ho le joalo, u ka ’na ua botsa, ‘Ke hobane’ng ha maro a nkelang mali a lahlehileng sebaka a sebetsa hantle, athe ke hloka lisele tse khubelu bakeng sa ho tsamaisa moea o hloekileng ho pholletsa le ’mele oa ka kaofela?’ Joalokaha ho se ho boletsoe, u na le matla a bolokiloeng a ho tsamaisa moea o hloekileng. Haeba u lahleheloa ke mali, ho qaleha mekhoa e tsotehang ea tšebetso e u buseletsang mali ao u lahlehetsoeng ke ’ona. Pelo ea hao e pompa mali a eketsehileng lekhetlo le leng le le leng ha e otla. Kaha mali a lahlehileng a nketsoe sebaka ke lero le loketseng, joale mali a hlapollotsoeng a phalla habobebe haholoanyane, esita le methapong e menyenyane. Ka lebaka la liphetoho tsa lik’hemik’hale, ho fanoa ka moea o eketsehileng o hloekileng linameng. Liphetoho tsena li atleha hoo haeba ho setse halofo feela ea lisele tsa hao tse khubelu, ho tsamaisoa ha moea o hloekileng ho ka ’nang ha fihla karolong ea 75 lekholong ea tekanyo e tloaelehileng. Mokuli ea phomotseng o sebelisa karolo ea 25 lekholong feela ea moea o hloekileng o teng maling a hae. ’Me litsebi tse ngata tsa ho robatsa batho ka lithethefatsi li theola tlhokahalo ea moea o mongata haholo o hloekileng ’meleng.

LINGAKA LI KA THUSA JOANG?

Lingaka tsa litsebi li ka thusa motho ea lahlehetsoeng ke mali eo ka lebaka leo a nang le lisele tse fokolang tse khubelu. Hang ha mokeli-keli oa mali o khutliselitsoe tekanyong ea oona e tloaelehileng, lingaka li ka fana ka moea o mongata haholo o hloekileng. Sena se etsa hore ’mele o fumane moea o hloekileng o eketsehileng ’me hangata se ’nile sa ba le liphello tse tsotehang. Lingaka tsa Brithani li ile tsa sebelisa sena ho mosali ea neng a lahlehetsoe ke mali a mangata hoo “haemoglobin ea hae e ileng ea theohela ho 1,8 grams per decilitre. O ile a phekoloa ka katleho . . . [ka] moea o hloekileng o bululeloang o le mongata haholo le ka ho tšeloa mokeli-keli o mongata oa motsoako oa gelatin [Haemaccel].” (Anaesthesia, January 1987) Tlaleho eo e boetse e bolela hore ba bang ba ileng ba lahleheloa ke mali ka tšohanyetso ba ’nile ba phekoloa ka katleho ka likamoreng tse nang le moea o hloekileng o bululeloang ka bongata.

Lingaka li ka boela tsa thusa bakuli ba tsona ho hlahisa lisele tse khubelu tse eketsehileng. Joang? Ka ho ba fa meriana e nang le tšepe (eo ba entoang ka eona linameng kapa methapong), e ka thusang ’mele ho etsa lisele tse khubelu ka tsela e potlakileng ho feta ea tlhaho ka makhetlo a mararo ho isa ho a mane. Morao tjena thuso e ’ngoe e se e fumaneha. Liphio tsa hao li hlahisa motsoako oa lik’hemik’hale o bitsoang erythropoietin (EPO), o susumelletsang moko ho bōpa lisele tse khubelu. Hona joale EPO ea maiketsetso (recombinant) e se e fumaneha. Lingaka li ka ’na tsa fa bakuli ba bang ba fokolloang ke lisele tse khubelu motsoako ona, ka hona tsa ba thusa ho hlahisa lisele tse khubelu tse nkelang tse lahlehileng sebaka ka tsela e potlakileng haholo.

Esita le nakong ea ho buuoa, lingaka tsa litsebi tse buoang batho le litsebi tsa ho robatsa batho ka lithethefatsi tse hlokolosi li ka thusa ka ho sebelisa mekhoa e tsoetseng pele ea ho baballa mali. Ho hatelloa haholo hore ho sebelisoe mahlale a hloahloa a ho buoa, a kang ho chesa linama ka tšepe ea motlakase ho fokotsa ho tsoa ha mali. Ka linako tse ling mali a phallelang leqebeng a ka huloa, a hloekisoa, ’me a khutlisetsoa phallong ea mali.b

Bakuli ba kentsoeng mochineng oa pelo le matšoafo o qaliloeng ka lero le se nang mali ba ka rua molemo ho hlapolloeng hoo ha mali, kaha ho lahleha lisele tse fokolang tse khubelu.

Hape ho na le litsela tse ling tse thusang. Ho theola mocheso oa mokuli ho etsa hore a se ke a hloka moea o mongata o hloekileng nakong ea ho buuoa. Ho robatsa motho ka lithethefatsi ka mokhoa o theolang matla a phallo ea mali. Phekolo e ntlafatsang ho ipōpa ha mali ho etsa mahloele. Desmopressin (DDAVP) ho etsa hore mali a se ke a tsoa nako e telele. ‘Mahlaseli a matla a sebelisoang ho buoa motho’ a laser. U tla bona lethathamo lena le ntse le hōla ha lingaka le bakuli ba tšoenyehileng ba leka ho qoba litšelo tsa mali. Re tšepa hore ha ho mohla u tla lahleheloa ke mali a mangata. Empa haeba u ne u ka lahleheloa ke ’ona, hoa utloahala hore lingaka li ne li ka khona ho u hlokomela ka ntle le ho u tšela mali, a nang le likotsi tse ngata hakana.

HO BUUOA, E—EMPA KA NTLE HO LITŠELO TSA MALI

Kajeno batho ba bangata ba ke ke ba amohela mali. Ka mabaka a bophelo bo botle, ba kōpa seo Lipaki li se batlang haholo-holo ka mabaka a bolumeli: tlhokomelo ea meriana ea boleng bo botle e sebelisang botsebi ba ho phekola ka mekhoa e meng ka ntle ho mali. Joalokaha re se re hlokometse, ho ntse ho khoneha ho etsa tšebetso e khōlō ea ho buoa ka ntle ho mali. Haeba u sa ntsane u e-na le lipelaelo leha e le life, bopaki bo bong bo tsoang ho lingoliloeng tsa phekolo ea meriana bo tla li felisa.

Taba e reng “Ho Kenya Makapa Manonyeletsong a Mane a Maholo a e Mong oa Lipaki tsa Jehova” (Orthopaedic Review, August 1986) e ile ea bolela ka mokuli ea neng a fokolloa ke lisele tse khubelu tsa mali “eo manonyeletso a hae a mangole le a noka a neng a se a senyehile hampe.” Ho ile ha sebelisoa dextran e nang le tšepe pele ho tšebetso eo ea ho buoa e ileng ea etsoa mohato ka mohato esita le ka morao ho eona, ’me e ile ea atleha. British Journal of Anaesthesia (1982) e ile ea tlaleha ka mosali e mong oa Paki ea neng a le lilemo li 52 eo bophahamo ba hemoglobin ea hae bo neng bo se bo le ka tlaase ho 10. Ka ho mo robatsa ka lithethefatsi ka mokhoa o theolang matla a phallo ea mali bakeng sa ho fokotsa tahlehelo ea mali, o ile a kenngoa lihloohoana tsa maiketsetso masapong a manonyeletso a noka le a mahetla. Sehlopha sa lingaka tse buoang batho sa Univesithi ea Arkansas (U.S.A.) le sona se ile sa sebelisa mokhoa ona ho kenyeng makapa manonyeletsong a Lipaki, ’me bakuli bohle ba ile ba fola. Moprofesa ea etelletseng lefapha leo pele oa hlalosa: “Seo re ithutileng sona ho bakuli (ba Lipaki) bao, joale re se sebelisa ho bakuli ba rōna kaofela bao re ba kenyang lihloohoana tsa maiketsetso masapong a manonyeletso a noka.”

Matsoalo a Lipaki tse ling a li lumella ho amohela litho tse tsoang ho batho ba bang haeba hoo ho etsoa ka ntle ho mali. Tlaleho ea litšebetso tse 13 tseo ho tsona bakuli ba ileng ba kenngoa liphio tsa batho ba bang e ile ea qetella ka hore: “Ka kakaretso liphello li bontša hore ho kenya motho phio ea motho e mong ho ka etsoa ka tsela e sireletsehileng le e atlehileng ho Lipaki tsa Jehova tse ngata.” (Transplantation, June 1988) Ka ho tšoanang, esita le litšebetso tse atlehileng tsa ho kenya motho pelo ea motho e mong ha lia ka tsa sitisoa ke ho hana mali.

U ka ’na ua ipotsa, ‘Ho thoe’ng ka mefuta e meng ea tšebetso ea ho buoa e etsoang ka ntle ho mali?’ Medical Hotline (April/May 1983) e ile ea bolela ka ho buuoa ha “Lipaki tsa Jehova tse ileng tsa etsoa tšebetso e khōlō ea ho buuoa ka lebaka la mafu a basali le ho ima le pelehi [Univesithing ea Naha ea Wayne, U.S.A.] ka ntle ho litšelo tsa mali.” Koranta eo e ile ea tlaleha: “Ha hoa ka ha ba le ba shoang le mathata a mangata ho tsona ho feta ho basali ba neng ba entsoe litšebetso tse tšoanang tsa ho buuoa ba ileng ba tšeloa mali.” Joale koranta eo e ile ea hlalosa: “Liphello tsa phuputso ena li ka ’na tsa fana ka lebaka le utloahalang la ho ba le pono e ncha ka tšebeliso ea mali ho basali bohle ba etsoang tšebetso ea ho buuoa ka lebaka la ho ima le pelehi le mafu a basali.”

Sepetleleng sa Univesithi ea Göttingen (Jeremane), bakuli ba 30 ba ileng ba hana mali ba ile ba etsoa tšebetso e akaretsang ea ho buuoa. “Ha hoa ka ha hlaha mathata a neng a ke ke a hlaha ho bakuli ba amohelang litšelo tsa mali. . . . Taba ea hore ho ke ke ha sebelisoa tšelo ea mali ha ea lokela ho fetelletsoa, ka hona hoo ha hoa lokela ho etsa hore ho qojoe tšebetso ea ho buuoa e hlokahalang le eo ho nang le lebaka le utloahalang la ho e etsa ho latela pono ea lingaka tse buoang batho.”—Risiko in der Chirurgie, 1987.

Esita le tšebetso ea ho buuoa boko ka ntle le ho sebelisa mali e ’nile ea etsoa ho batho ba baholo le bana ba bangata, joaloka Setsing sa Phekolo ea Meriana sa Univesithi ea New York. Ka 1989 Dr. Joseph Ransohoff, mookameli oa lefapha la tšebetso ea ho buoa boko le methapo, o ile a ngola: “Ho hlakile haholo hore maemong a mangata lihlahisoa tsa mali li ka qojoa ’me ha ba le kotsi e fokolang feela ho bakuli ba khahlanong le tšebeliso ea lihlahisoa tsena ka baka la litumelo tsa bona tsa bolumeli, haholo-holo haeba tšebetso ea ho buuoa e ka etsoa ka potlako ’me ea nka nako e khutšoanyane. Ho thahasellisang haholo ke ’nete ea hore hangata kea lebala hore mokuli ke Paki ho fihlela nakong ea ha a lokolloa sepetlele ha a nteboha bakeng sa ho hlompha litumelo tsa hae tsa bolumeli.”

Qetellong, na tšebetso e rarahaneng ea ho buoa pelo le methapo e ka etsoa ho batho ba baholo le bana ka ntle ho mali? Dr. Denton A. Cooley e ile ea e-ba eena oa pele oa ho etsa seo. Joalokaha u ka bona tabeng e buang ka phekolo ea meriana e kopilelitsoeng Sehlomathisong, maqepheng a 27-9, e theiloeng tlhahlobisisong ea pejana, qeto ea Dr. Cooley e ile ea e-ba “hore kotsi ea ho buoa bakuli ba sehlopha sa Lipaki tsa Jehova ha ea ka ea e-ba khōlō haholo ho feta ho bakuli ba bang.” Hona joale, ka mor’a hore a etse litšebetso tsena tsa ho buoa tse 1 106, oa ngola: “Boemong bo bong le bo bong ke boloka tumellano kapa konteraka ea ka le mokuli,” e leng ea ho se sebelise mali.

Lingaka tse buoang batho li ’nile tsa hlokomela hore boikutlo bo botle ke ntlha e ’ngoe e amehang ho Lipaki tsa Jehova. Ka October 1989 Dr. Cooley o ile a ngola: “Boikutlo ba bakuli bana e bile bo behang mohlala o motle. Ha ba na tšabo ea mathata a ka hlahang kapa esita le eona tšabo ea lefu eo bakuli ba bang ba nang le eona. Ba na le tumelo e tebileng le e sa sisinyeheng ho seo ba se lumelang le ho Molimo oa bona.”

Sena ha se bolele hore ba tsitlallela hore ba na le tokelo ea ho shoa. Ka mafolo-folo ba phehella ho fumana tlhokomelo ea boleng bo botle hobane ba batla ho fola. Ba kholisehile hore ho utloa molao oa Molimo ka mali ho bohlale, e leng pono e nang le tšusumetso e molemo tšebetsong ea ho buuoa e etsoang ka ntle ho mali.

Moprofesa Dr. V. Schlosser, oa sepetlele se etsang tšebetso ea ho buoa Univesithing ea Freiburg (Jeremane), o boletse: “Har’a sehlopha sena sa bakuli, ho tsoa mali nakong e likolohileng tšebetso ea ho buuoa ho ne ho sa etsahale ka mokhoa o phahameng ho feta ho ba bang; ho e-na le hoo, mathata a ileng a hlaha a ne a fokola ho feta a ba bang. Pono e khethehileng ka ho kula, e khethollang Lipaki tsa Jehova, e ile ea ba le tšusumetso e molemo ho se ileng sa etsahala nakong e likolohileng tšebetso ea ho buuoa.”—Herz Kreislauf, August 1987.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 13]

“Re tlameha ho etsa qeto ea hore hona joale ho na le bakuli ba bangata ba amohelang metsoako ea mali ba se nang monyetla oa ho rua molemo tšelong ea mali (mali ha a hlokahale) empa ba ntse ba le kotsing e khōlō ea ho fumana phello e sa lakatseheng. Ha ho ngaka eo ka morero e neng e ka phekola mokuli ka mofuta oa phekolo e ke keng ea thusa empa e le e ka ’nang ea mo ntša kotsi, empa seo ke sona hantle se etsahalang ha motho a tšeloa mali ho sa hlokahale.”—“Transfusion-Transmitted Viral Diseases,” 1987.

[Lebokose le leqepheng la 14]

“Bangoli ba bang ba ’nile ba bolela hore litekanyo tsa “hemoglobin” tse tlaase hoo li fihlang ho 2 ho ea ho 2,5 “grams per 100 milliliters” li ka ’na tsa amoheloa. . . . Motho ea phelang hantle a ka mamella ho lahleheloa ke lisele tse khubelu tsa mali tse etsang karolo ea 50 lekholong ’me ho hang ha se ke ha e-ba le matšoao a bontšang seo haeba tahlehelo ea mali e etsahala butle ka nako e telele.”—“Techniques of Blood Transfusion,” 1982.

[Lebokose le leqepheng la 15]

“Likhopolo tsa nakong e fetileng tse mabapi le ho isoa ha moea o hloekileng linameng tsa ’mele, ho fola ha leqeba, le hore mali a na le ‘molemo oa ho matlafatsa ’mele’ li ntse li lahloa. Phihlelo ea bakuli ba Lipaki tsa Jehova e bontša hore motho a ka khona ho mamella lefu le matla la ho fokolloa ke lisele tse khubelu.”—“The Annals of Thoracic Surgery,” March 1989.

[Lebokose le leqepheng la 16]

Na hoo ho ka etsoa esita le baneng ba banyenyane? “Litšebetso tse mashome a mane a metso e robeli tsa ho buoa bana lipelo li ile tsa etsoa ka mahlale a ho se sebelise mali ho sa tsotellehe hore na ho buuoa hoo ho ne ho rarahane hakae.” Bana bao ba ne ba le banyenyane hoo ba neng ba ka ba boima ba liponto tse 10,3 (lik’hilogramo tse 4,7). “Ka lebaka la katleho e atisang ho ba teng ho Lipaki tsa Jehova le ’nete ea hore tšelo ea mali e tsamaea le kotsi ea mathata a tebileng, hona joale re etsa karolo e khōlō ea litšebetso tsa ho buoa bana lipelo ka ntle ho tšelo ea mali.”—“Circulation,” September 1984.

[Setšoantšo se leqepheng la 15]

Mochine oa pelo le matšoafo e ’nile ea e-ba thuso e khōlō tšebetsong ea ho buoa lipelo tsa bakuli ba sa batleng mali

U na le Tokelo ea Ho Khetha

Tsela eo ho sebetsanoang le bothata ba phekolo ea meriana ka eona hona joale (e bitsoang tlhahlobisiso ea likotsi kapa melemo) e nolofaletsa lingaka le bakuli haholoanyane ho sebelisana ’moho ho qoba phekolo ea mali. Lingaka li leka-lekanya lintlha tse kang likotsi tsa sethethefatsi se itseng kapa ho buuoa le melemo e ka hlahang. Bakuli le bona ba ka kopanela tlhahlobisisong e joalo.

A re ke re sebeliseng mohlala o mong oo batho ba o tloaetseng libakeng tse ngata—litemetoane tse sa phekoleheng. Haeba u ne u e-na le bothata bona, mohlomong u ne u tla ea ngakeng. Ha e le hantle, u ne u ka ’na ua ea lingakeng tse peli, kaha hangata litsebi tsa bophelo bo botle li khothalletsa hore motho a fumane khopolo ea bobeli. E ’ngoe e ka ’na ea khothalletsa ho buuoa. E hlalosa ka ho hlaka hore na seo se bolela’ng: ho lula sepetlele nako e telele, ho utloa bohloko bo itseng, le litšenyehelo. Ha e le ntlheng ea likotsi, e bolela hore ho tsoa mali a mangata haholo ho tloaelehile le hore ke ka seoelo tšebetso e joalo e ka bolaeang motho. Empa ngaka e fanang ka khopolo ea bobeli e u phehella hore u leke phekolo ea meriana e loantšang likokoana-hloko. E hlalosa mofuta oa sethethefatsi, hore ho na le menyetla e meholo ea hore se atlehe, le litšenyehelo. Ha e le ntlheng ea kotsi, e bolela hore ke batho ba ’maloa haholo bao ’mele ea bona e sa lumellaneng le sethethefatsi seo hoo se ka behang bophelo ba bona kotsing.

Hoa utloahala hore ngaka ka ’ngoe e tšoanelehang e ile ea hlahloba likotsi le melemo, empa joale ke uena ea lokelang ho leka-lekanya likotsi le melemo e ka hlahang, hammoho le lintlha tse ling tseo u li tsebang hamolemo ka ho fetisisa. (U boemong bo molemo ka ho fetisisa ba ho hlahloba lintlha tse kang matla a hao a maikutlo le a moea, chelete ea lelapa, tšusumetso e tla ba teng lelapeng, le litekanyetso tseo uena ka bouena u li amohelang.) Joale u etsa qeto. Mohlomong ha u se u e-na le tsebo u lumela phekolo e ’ngoe empa u hana e ’ngoe.

Boemo e ne e tla ba bo tšoanang haeba e ne e le ngoan’a lōna ea tšoeroeng ke litemetoane tse sa phekoleheng. Lōna batsoali ba lerato ba amehang ka ho toba esita le ba tla ikarabella bakeng sa ho sebetsana le liphello, le ne le tla bolelloa ka ho hlaka likotsi, melemo, le mekhoa ea phekolo. Ka mor’a ho hlahloba lintlha tsohle, le ka etsa qeto le e-na le tsebo tabeng ena e amang bophelo bo botle ba ngoan’a lōna esita le hona hore a tsoele pele a ntse a phela. Mohlomong le lumela hore a buuoe, ho sa tsotellehe likotsi tse ka hlahisoang ke seo. Batsoali ba bang ba ka ’na ba khetha lithethefatsi tse loantšang likokoana-hloko, ho sa tsotellehe likotsi tsa tsona. Joalokaha lingaka li fapana ka keletso ea tsona, kahoo bakuli kapa batsoali baa fapana mabapi le hore na ba ikutloa hore se molemo ka ho fetisisa ke sefe. Ho utloisisoa hore eo ke tšobotsi ea hore batho ba etse likhetho (tsa kotsi kapa molemo) ba e-na le tsebo.

Ho thoe’ng ka ho sebelisa mali? Ha ho motho ea hlahlobang linnete a se na leeme ea ka latolang hore litšelo tsa mali li akarelletsa kotsi e khōlō. Dr. Charles Huggins, eo e leng motsamaisi oa tšebeletso ea tšelo ea mali Sepetleleng se seholo sa Massachusetts General, o ile a hlakisa sena: “Ha ho mohla mali e kileng ea e-ba a sireletsehileng. Empa a tlameha ho talingoa e le a sa sireletsehang ka tsela e ke keng ea qojoa. Ke motsoako o kotsi ka ho fetisisa oo re o sebelisang phekolong ea meriana.”—The Boston Globe Magazine, February 4, 1990.

Ka lebaka le letle, basebetsi ba phekolo ea meriana ba lemositsoe: “Ho hlokahala hore ho boele ho hlahlobjoe lehlakore le kotsi ha ho bapisoa melemo le likotsi tsa tšelo ea mali ’me ho batloe mekhoa e meng ea phekolo.” (Mongolo o tšekaletseng ke oa rōna.)—Perioperative Red Cell Transfusion, seboka sa Litsi tsa Sechaba tsa Bophelo bo Botle, June 27-29, 1988.

Lingaka li ka ’na tsa fapana ka maikutlo mabapi le melemo kapa likotsi tsa ho sebelisa mali. E ’ngoe e ka ’na ea fana ka litšelo tsa mali tse ngata ’me ea kholiseha hore li molemo hoo batho ba ka ipehang kotsing ka lebaka la tsona. E ’ngoe e ka ’na ea ikutloa hore ha ho lebaka le ka lokafatsang likotsi tseo, hobane eona e ’nile ea e-ba le liphello tse ntle ka ho se sebelise mali. Leha ho le joalo, qetellong ke uena, mokuli kapa motsoali, ea tlamehang ho etsa qeto. Ke hobane’ng ha e le uena ea tlamehang ho etsa qeto? Hobane ho ameha ’mele oa hao (kapa oa ngoan’a hao), bophelo, litekanyetso tse amoheloang tsa boitšoaro, le kamano ea hao le Molimo eo e leng ea bohlokoa ka ho tebileng.

TOKELO EA HAO EA HLOKOMELOA

Libakeng tse ngata kajeno, mokuli o na le tokelo e ke keng ea tlōloa ea ho khetha hore na o tla amohela phekolo efe. “Molao oa ho lumela ntho u e-na le tsebo o theiloe likhopolong tse peli: ea pele, hore mokuli o na le tokelo ea ho amohela boitsebiso bo lekaneng bakeng sa hore a etse khetho a e-na le tsebo ka phekolo e khothalletsoang; ’me ea bobeli, hore mokuli a ka khetha ho amohela kapa ho hana seo ngaka e se khothalletsang. . . . Ntle le hore bakuli ba talingoe e le ba nang le tokelo ea ho re che, le ho re e, esita le ho re e, haeba ho sebetsoa tlas’a maemo a itseng, karolo e khōlō ea motheo oa ho amohela ntho u e-na le tsebo ea nyamela.”—Informed Consent—Legal Theory and Clinical Practice, 1987.a

Bakuli ba bang ba ’nile ba thulana le khanyetso ha ba leka ho sebelisa tokelo ea bona. E ka ’na eaba e ne e le khanyetso e tsoang ho motsoalle ea tšehetsang ka matla tšebetso ea ho buuoa bakeng sa ho ntša litemetoane kapa ho sebelisa lithethefatsi tse loantšang likokoana-hloko. Kapa e ka ’na eaba ngaka e ne e kholisehile hore keletso ea eona e nepahetse. Esita le ofisiri e ’ngoe ea sepetlele e ne e ka ’na ea se ke ea lumellana le phekolo eo mokuli a e batlang, e itšetlehile ka lithahasello tsa molao kapa tsa chelete.

Dr. Carl L. Nelson o re: “Litsebi tse ngata tsa phekolo ea batho ba holofetseng li khetha hore ha li na ho sebetsa bakuli [ba Lipaki]. Re lumela hore mokuli o na le tokelo ea ho hana mofuta ofe kapa ofe oa phekolo ea meriana. Haeba ka botsebi hoa khoneha ho buoa motho ka ntle ho kotsi ho sa sebelisoe phekolo e itseng, e kang tšelo ea mali, joale hoo ho lokela hore e be khetho e ’ngoe e ka etsoang.”—The Journal of Bone and Joint Surgery, March 1986.

Mokuli ea nahanelang a ke ke a susutlella ngaka hore e sebelise phekolo eo ngaka e se nang botsebi ba eona. Leha ho le joalo, joalokaha Dr. Nelson a boletse, lingaka tse ngata tse iteletseng mosebetsi oa tsona li ka amohela litumelo tsa mokuli. Ofisiri e ’ngoe ea Jeremane e ile ea eletsa: “Ngaka e ke ke ea hana ho fana ka thuso . . . ka ho beha lebaka la hore ntlheng ea Paki ea Jehova hase mekhoa eohle e meng ea phekolo eo e ka e fumanang. E ntse e e-na le tšoanelo ea ho fana ka thuso esita le ha mecha e bulehileng eo e nang le eona e fokolitsoe.” (Der Frauenarzt, May-June 1983) Ka ho tšoanang, lipetlele ha lia etsetsoa feela ho etsa chelete empa li etselitsoe ho sebeletsa batho bohle ka ntle ho khethollo. Setsebi sa thuto ea bolumeli sa K’hatholike Richard J. Devine se re: “Le hoja sepetlele se tlameha ho etsa boiteko bo bong le bo bong ba phekolo ea meriana bakeng sa ho boloka bophelo ba mokuli esita le bona bophelo bo botle, se tlameha ho tiisa hore tlhokomelo ea phekolo ea meriana ha e etse se khahlanong le letsoalo la [hae]. Ho feta moo, se tlameha ho qoba mekhoa eohle ea tšutšutlello, ho tloha ho thetseng mokuli ho isa ho fumaneng taelo ea lekhotla bakeng sa ho mo qobella tšelo ea mali.”—Health Progress, June 1989.

HO FAPANA LE MAKHOTLA

Batho ba bangata baa lumela hore lekhotla hase sebaka sa litseko tsa botho tsa phekolo ea meriana. U ne u ka ikutloa joang haeba u khethile phekolo ea lithethefatsi tse loantšang likokoana-hloko empa motho e mong a ea ka lekhotleng bakeng sa ho u qobella hore u buuoe u ntšoe litemetoane? E ka ’na eaba ngaka e batla ho fana ka seo e nahanang hore ke tlhokomelo e molemohali, empa ha e na tšoanelo ea ho batla ho itokafatsa ka molao hore e hatakele litokelo tsa hao tsa motheo. ’Me kaha Bibele e beha ho tela mali boemong ba litekanyetso tsa se fosahetseng le se nepahetseng bo lekanang le bohlola, ho qobella Mokreste mali ho ne ho tla lekana le ho mo qobella likamano tsa botona le botšehali—peto.—Liketso 15:28, 29, NW.

Leha ho le joalo, Informed Consent for Blood Transfusion (1989) e tlaleha hore makhotla a mang a utloa bohloko haholo ha mokuli a batla ho amohela kotsi e itseng ka lebaka la litokelo tsa hae tsa bolumeli “hoo a etsang mekhelo e itseng tšebelisong ea molao—likhakanyo tsa molao, haeba u rata ho li bitsa joalo—ho lumella hore ho etsoe tšelo ea mali.” A ka ’na a leka ho ikemela ho seo ka ho bolela hore ho ameha ho ima kapa hore ho na le bana ba lokelang ho hlokomeloa. Buka eo e re: “Tseo ke likhakanyo tsa molao. Batho ba baholo ba tšoanelehang ba na le tokelo ea ho hana phekolo.”

Ba bang ba tsitlallelang tšelo ea mali ba hlokomoloha ’nete ea hore Lipaki ha li hane liphekolo tsohle. Li hana phekolo e le ’ngoe feela, eo esita le litsebi li reng e tletse likotsi. Hangata ho ka ’na ha sebetsanoa le bothata ba phekolo ea meriana ka litsela tse fapa-fapaneng. E ’ngoe e na le kotsi ena, e ’ngoe e na le kotsi eane. Na lekhotla kapa ngaka, joalokaha eka ke ntate oa hao, le ka tseba hore na ke kotsi efe eo ho e qoba ho “tla u tsoela molemo o moholo ka ho fetisisa”? Ke uena ea ka ahlolang hoo. Lipaki tsa Jehova li tiile ha li re ha li batle hore motho e mong a li etsetse qeto; ke boikarabelo ba tsona ba botho pel’a Molimo.

Haeba lekhotla le ne le ka u qobella phekolo e nyonyehang, see se ne se ka ama letsoalo la hao le karolo ea motheo ea bohlokoahali ea takatso ea hao ea ho phela joang? Dr. Konrad Drebinger o ngotse: “Ka sebele e ne e tla be e le mofuta o fosahetseng oa pakane ea phekolo ea meriana o neng o tla etsa hore motho a qobelle mokuli ho amohela phekolo e itseng, e khahlanong le letsoalo la hae, e le hore a mo phekole ’meleng empa a mo hlasela ka tlhaselo e bolaeang kelellong.”—Der Praktische Arzt, July 1978.

TLHOKOMELO E LERATO BAKENG SA BANA

Linyeoe tsa makhotla tse amang mali li akarelletsa haholo-holo bana. Ka linako tse ling, ha ka tlhompho batsoali ba lerato ba kōpile hore ho sebelisoe phekolo e sa sebeliseng mali, basebetsi ba bang ba phekolo ea meriana ba ’nile ba batla tšehetso ea lekhotla bakeng sa ho fana ka mali. Ka ho hlakileng, Bakreste ba lumellana le melao kapa khato ea lekhotla bakeng sa ho thibela tšoaro e mpe ea bana kapa ho ba hlokomoloha. Mohlomong u ’nile ua bala ka maemo ao ho ’ona motsoali e mong a ileng a tšoara ngoana ka tsela ea bobatana kapa a hana ho mo fa tlhokomelo ea meriana ka ho felletseng. Hoo ho bohloko hakaakang! Ka ho hlakileng, ’Muso o ka kenella bakeng sa ho sireletsa ngoana ea hlokomolohuoang ebile hoo ho loketse. Ho ntse ho le joalo, ho bonolo ho bona hore na hoo ho fapane hakaakang le ha motsoali ea tsotellang a kōpa phekolo ea meriana e sa sebeliseng mali ea boleng bo phahameng.

Hangata linyeoe tsena tsa lekhotla li lebisa tlhokomelo ho ngoana ea sepetlele. Ngoana eo o ile joang moo, hona hobane’ng? Hoo e batlang e le ka mehla batsoali ba amehileng ke bona ba ileng ba tlisa ngoan’a bona hore a tl’o fumana tlhokomelo ea boleng bo botle. Joalokaha le Jesu a ne a thahasella bana, batsoali ba Bakreste ba tsotella bana ba bona. Bibele e bua ka ‘moanyesi ea hlokomelang bana ba hae ka lerato.’ Lipaki tsa Jehova li na le lerato le tebileng joalo ho bana ba tsona.—1 Ba-Thessalonika 2:7; Mattheu 7:11; 19:13-15.

Joalokaha ho ka lebelloa, batsoali bohle ba etsa liqeto tse amang tšireletseho le bophelo ba bana ba bona: Na lelapa le tla sebelisa kese kapa parafine bakeng sa ho futhumatsa lapeng? Na le tla tsamaea le ngoana ka koloi leetong le lelelele? Na a ka lumelloa ho sesa? Litaba tse joalo li akarelletsa likotsi, esita le likotsi tse amang lefu kapa bophelo. Empa mokhatlo oa batho o hlokomela bohlale ba motsoali ba ho etsa liqeto, kahoo batsoali ba fuoe matla a maholo hoo e batlang e le liqetong tsohle tse amang bana ba bona.

Ka 1979 Lekhotla le Phahameng ka ho Fetisisa la U.S. le ile la bolela ka ho hlaka: “Khopolo ea molao ka lelapa e itšetlehile khakanyong ea hore batsoali ba na le seo ngoana a se hlokang tabeng ea ho hōla lilemong, phihlelo, le matla a ho ahlola a hlokahalang bakeng sa ho etsa liqeto tse thata tsa bophelo. . . . Taba ea hore feela qeto ea motsoali [tabeng ea phekolo ea meriana] e akarelletsa likotsi ha e etse hore habobebe feela matla a ho etsa qeto eo a tlohe ho batsoali a ee kofutong kapa ofisiring e ’ngoe ea ’muso.”—Parham v. J.R.

Selemong sona seo Lekhotla la Maipiletso la New York le ile la etsa qeto: “Ntlha ea bohlokoa ka ho fetisisa ha ho etsoa qeto ea hore na ngoana ha a fuoe tlhokomelo e lekaneng ea meriana kapa che . . . ke hore na batsoali ba entse tokisetso e amohelehang ea phekolo ea meriana bakeng sa ngoan’a bona ha ho lemohuoa maemo ’ohle a amehang tabeng eo. Patlisiso eo e ke ke ea etsoa ho itšetlehiloe ka hore na motsoali o entse qeto e ‘nepahetseng’ kapa e ‘fosahetseng,’ hobane ho sa tsotellehe khatelo-pele e khōlō ea boemo bo teng hona joale ba tšebeliso ea phekolo ea meriana, ke ka seoelo bo fanang ka monyetla oa ho etsa liqeto tse tiileng hakaalo. Esita le lona lekhotla le ke ke la nka karolo e phethoang ke moemeli oa motsoali.”—In re Hofbauer.

Hopola mohlala oa batsoali ha ba khetha pakeng tsa ho buuoa le lithethefatsi tse loantšang likokoana-hloko. Phekolo ka ’ngoe e ne e tla ba le likotsi tsa eona. Batsoali ba lerato ba na le boikarabelo ba ho leka-lekanya likotsi, melemo, le lintlha tse ling e be ba etsa khetho. Ntlheng ena, Dr. Jon Samuels (Anesthesiology News, October 1989) o ile a etsa tlhahiso ea hore ho etsoe tlhahlobo ea Lintlha tse Tataisang Moahloli Litaelong tsa Phekolo ea Meriana tse Amang Bana, e ileng ea re:

“Tsebo ea phekolo ea meriana ha ea hatela pele ka ho lekaneng hoo e ka etsang hore ngaka e khone ho bolela esale pele ka tieo e utloahalang hore mokuli oa eona o tla phela kapa o tla shoa . . . Haeba ho na le khetho mekhoeng e sebelisoang—ka mohlala, haeba ngaka e khothalletsa mokhoa o ka sebelisoang o nang le menyetla ea ho atleha e etsang karolo ea 80 lekholong empa e le oo batsoali ba sa lumellaneng le oona, ’me batsoali ba se na khanyetso mokhoeng o mong o ka sebelisoang o nang le menyetla ea ho atleha e etsang karolo ea 40 lekholong feela—ngaka e tlameha ho nka tsela e nang le likotsi tse kholoanyane phekolong ea meriana empa e le eo batsoali ba sa e hanyetseng.”

Ka lebaka la likotsi tse ngata tse hlahelletseng tse bolaeang tsa tšebeliso ea mali phekolong ea meriana le ka lebaka la hore ho na le litsela tse ling tse atlehang tsa phekolo tse ka sebelisoang, na ho qoba mali hase hona ho bileng ho nang le likotsi tse fokolang?

Joalokaha ho ka lebelloa, Bakreste ba leka-lekanya lintlha tse ngata haeba ngoan’a bona a hloka ho buuoa. Tšebetso e ’ngoe le e ’ngoe ea ho buoa, e-bang ho sebelisoa mali kapa ha a sebelisoe, e na le likotsi. Ke ngaka efe e buoang batho e ka tiisang hore joang kapa joang tšebetso eo e tla atleha? E ka ’na eaba batsoali baa tseba hore lingaka tsa litsebi li ’nile tsa atleha haholo ho buoa bana ba Lipaki li sa sebelise mali. Kahoo esita le haeba ngaka kapa ofisiri e ’ngoe ea sepetlele e tšehetsa phekolo e ’ngoe, ho fapana le ho baka ntoa ea molao e bohloko e bileng e senyang nako, na hase ho utloahalang hore li sebelisane le batsoali ba lerato? Kapa batsoali ba ka ’na ba isa ngoan’a bona sepetleleng se seng seo basebetsi ba sona ba nang le phihlelo ea ho sebetsana le maemo a joalo ’me ba ikemiselitse ho etsa hoo. Ha e le hantle, ke ho utloahalang hore phekolo e sa sebeliseng mali e tla ba eona tlhokomelo ea boleng bo botle, hobane e ka thusa lelapa ho “finyella lipakane tse loketseng tsa phekolo ea meriana le lipakane tseo e seng tsa phekolo ea meriana,” joalokaha re ile ra hlokomela pejana.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 18]

HO TLOSA LIKAMEHO TSA MOLAO

U ka ’na ua ipotsa, ‘Ke hobane’ng ha lingaka le lipetlele tse ling li potlakela ho fumana taelo ea lekhotla bakeng sa ho fana ka mali?’ Libakeng tse ling lebaka le tloaelehileng ke ho tšaba molato.

Ha ho na motheo oa ho ba le kameho e joalo ha Lipaki tsa Jehova li khetha phekolo e sa sebeliseng mali. Ngaka e ’ngoe ea Koleche ea Phekolo ea Meriana ea Albert Einstein (U.S.A.) ea ngola: “Boholo ba [Lipaki] li saena foromo ea American Medical Association e lokollang lingaka le lipetlele molatong, ’me boholo ba tsona li tsamaea ka [karete ea] Medical Alert. Foromo ea ‘Ho Hana ho Amohela Lihlahisoa tsa Mali’ e saennoeng hantle eo ho bileng ho bontšitsoeng hore na e saennoe ka letsatsi lefe ke tumellano e tiileng ’me ka molao ea tlama.”—Anesthesiology News, October 1989.

E, ka ho bontša tšebelisano-’moho Lipaki tsa Jehova li fana ka tšepiso e tiileng ea molao ea hore ngaka kapa sepetlele se ke ke sa ba le molato ka ho fana ka phekolo e kōpiloeng e sa sebeliseng mali. Joalokaha litsebi tsa phekolo ea meriana li khothalletsa, Paki ka ’ngoe e tsamaea ka karete ea Medical Document. Karete ena e nchafatsoa selemo le selemo ’me e saenoa ke motho eo le lipaki tsa hae, tseo hangata e bang batho ba amanang haufi-ufi le eena.

Ka March 1990, Lekhotla le Phahameng ka ho Fetisisa la Ontario, Canada, le ile la tšehetsa qeto e ileng ea babatsa tokomane e joalo: “Karete ena ke phatlalatso e ngotsoeng ea boemo bo tiileng boo mong’a karete a ka bo nkang ka nepo ho faneng ka thibelo e ngotsoeng tumellanong ea hae le ngaka.” Ho Medicinsk Etik (1985), Moprofesa Daniel Andersen o ile a ngola: “Haeba ho e-na le polelo e hlakileng e ngotsoeng ke mokuli ea reng ke e mong oa Lipaki tsa Jehova ’me ha a batle mali tlas’a maemo afe kapa afe, ho hlompha boikhethelo ba mokuli ho hloka hore ho hlonepshoe takatso ena, feela joalokaha eka e boletsoe ka molomo.”

Lipaki li boetse li saena liforomo tsa tumello tsa sepetlele. E ’ngoe e sebelisoang sepetleleng sa Freiburg, Jeremane, e na le sebaka seo ho sona ngaka e ka hlalosang boitsebiso boo e bo fileng mokuli mabapi le phekolo. Joale, ka holim’a mosaeno oa ngaka le oa mokuli, foromo ena ea phaella: “Joaloka setho sa sehlopha sa bolumeli sa Lipaki tsa Jehova, ka tieo eohle ke hana tšebeliso ea mali kapa metsoako ea mali a motho e mong ha ke buuoa. Kea hlokomela hore ka tsela ena mokhoa oa tšebetso o reriloeng le o hlokahalang o ba le kotsi e phahameng haholoanyane ka lebaka la mathata a ho tsoa mali a mangata. Ka mor’a hore ke fumane tlhaloso e felletseng haholo-holo mabapi le hoo, ke kōpa hore ho buuoa ho hlokahalang ho etsoe ka ntle le ho sebelisa mali kapa metsoako ea mali a motho e mong.”—Herz Kreislauf, August 1987.

Ha e le hantle, phekolo e sa sebeliseng mali e ka ’na ea e-ba le kotsi e tlaase haholoanyane. Empa mona ntlha ea bohlokoa ke hore bakuli ba Lipaki ba thabela ho tlosa likameho leha e le life tse sa hlokahaleng e le hore basebetsi ba phekolo ea meriana ba ka tsoela pele ho etsa seo ba tšepetsoeng ho se etsa, e leng ho thusa batho ho fola. Tšebelisano-’moho ena e tsoela bohle molemo, joalokaha Dr. Angelos A. Kambouris a ile a bontša ho “Litšebetso tse Khōlō tsa ho Buoa Mpa tse Entsoeng ho Lipaki tsa Jehova”:

“Ngaka e buoang batho e lokela ho talima tumellano e entsoeng pele ho tšebetso ea ho buuoa e le e tlamang ’me e lokela ho e khomarela ho sa tsotellehe liketsahalo tse hlahang nakong ea tšebetso ea ho buoa le ka morao ho eona. [Sena] se etsa hore bakuli ba talimane ka kholiseho le phekolo ea bona ea ho buuoa, ’me se tlosa tlhokomelo ea ngaka likhopolong tsa molao le tsa filosofi ho ea likhopolong tsa ho buoa le tsa mosebetsi oa botsebi, ka hona, se e fa monyetla oa ho sebetsa e e-na le pono e ntle le hore e sebeletse se tla ba le molemo o moholo ka ho fetisisa ho mokuli oa eona.”—The American Surgeon, June 1987.

[Lebokose le leqepheng la 19]

“Tšebeliso e fetelletseng ea theknoloji ea phekolo ea meriana ke eona ntlha e khōlō e bakang keketseho e teng ea litšenyehelo tsa tlhokomelo ea bophelo bo botle. . . . Tšelo ea mali ke e hlahelletseng ka ho khethehileng ka lebaka la litšenyehelo tsa eona le kotsi eo e ka bang le eona. Ka lebaka leo, Lekhotla la Liphuputso le Kopanetsoeng la Amerika le Fang Lipetlele Matla le ile la bolela tšelo ea mali e le ‘e sebelisang mali a mangata haholo, e nang le kotsi e phahameng le e ka bang le liphoso tse ngata.’”—“Transfusion,” July-August 1989.

[Lebokose le leqepheng la 20]

United States: “Motheo oa tlhokahalo ea hore mokuli a fane ka tumello ke khopolo ea litekanyetso tse amoheloang tsa boikhethelo ba motho ka mong, hore liqeto tse amang bokamoso ba motho li lokela ho etsoa ke motho eo ea amehang. Lebaka la molao la hore ho batloe tumello ea hae ke hore ketso ea phekolo ea meriana e etsoang ka ntle ho tumello ea mokuli e tšoana le ho khakhatha motho.”—“Informed Consent for Blood Transfusion,” 1989.

Jeremane: “Tokelo ea mokuli ea ho iketsetsa qeto e phahametse molao-motheo oa ho fana ka thuso le ho boloka bophelo. Ka lebaka leo: ho ke ke ha etsoa tšelo ea mali khahlanong le takatso ea mokuli.”—“Herz Kreislauf,” August 1987.

Japane: “Ha ho ‘ntho e ka boleloang ka tieo eohle’ mosebetsing oa phekolo ea meriana. Lingaka li lumela hore khatelo-pele ea phekolo ea meriana e teng kajeno ke e molemo ka ho fetisisa ’me li latela khatelo-pele eo, empa ha lia lokela ho qobella karoloana e ’ngoe le e ’ngoe ea eona e le ‘ntho e ka boleloang ka tieo eohle’ ho bakuli. Bakuli le bona ba tlameha ho ba le bolokolohi ba ho ikhethela.”—“Minami Nihon Shimbun,” June 28, 1985.

[Lebokose le leqepheng la 21]

Dr. Lawrence S. Frankel oa tlaleha: “Ke fumane malapa [a Lipaki tsa Jehova] e le a momahaneng le a lerato. Bana ba fuoa thuto ea sekolo, ke ba tsotellang, le ba hlomphang. . . . Ho bile ho bonahala eka a latela litaelo tsa phekolo ea meriana ka matla haholoanyane, tseo e ka ’nang eaba li bontša boiteko ba ho amohela ho kenella ha phekolo ea meriana ho isa bohōleng boo litumelo tsa ’ona li bo lumellang.”—Lefapha la Phekolo ea Bana, Sepetlele sa M. D. Anderson le Setsi sa Lihlala, Houston, U.S.A., 1985.

[Lebokose le leqepheng la 22]

Dr. James L. Fletcher, e Monyenyane, oa hlalosa: “Ke na le tšabo ea hore ho tloaelehile hore boikhohomoso ba botsebi bo nkele boahloli bo nepahetseng ba phekolo ea meriana sebaka. Liphekolo tse talingoang e le ‘tse molemohali kajeno’ hosasane lia fetoloa kapa lia lahloa. Ke hofe ho kotsi haholoanyane, ‘motsoali oa molumeli’ kapa ngaka e ikhohomosang e kholisehileng hore phekolo ea eona ke eona e hlokahalang ka tieo eohle?”—“Pediatrics,” October 1988.

Mali a Hlileng a Bolokang Bophelo ba batho

Lintlha tse itseng lia hlaka ho tsoa boitsebisong bo ka holimo. Le hoja batho ba bangata ba talima litšelo tsa mali e le tse bolokang bophelo, li tletse likotsi. Selemo se seng le se seng batho ba likete baa shoa ka lebaka la litšelo tsa mali; ba bang ba bangata ba kula haholo ’me ba talimana le liphello tsa nako e telele. Kahoo, esita le ponong ea litaba ea bophelo ba ’mele, hona joale ho bohlale ho utloa taelo ea Bibele ea ho ‘tela mali.’—Liketso 15:28, 29.

Bakuli ba sireletseha likotsing tse ngata haeba ba kōpa hore ho sebelisoe phekolo ea meriana e sa sebeliseng mali. Lingaka tsa litsebi tse amohetseng phephetso ea ho sebelisa sena ho Lipaki tsa Jehova li hlahisitse tšebetso e behang mohlala o motle e sireletsehileng e bileng e atlehang, joalokaha