Eba, Uli Watasia Palua Bintu Biweeme Bikupeele Leeza?

1-2. Nga vilandile Malumbo 40:5, ni bintu ki bitwapeelue na Yehova, kabili juu ya ki tuli kubilondoluela mu leeli lyasi?

YEHOVA ni Leeza ali wapeelana. Tontonkania palua bintu byatupeele, nsesi iweeeme saana kabili iibeleele, i kulanda nangue kyalo; bongo bwetu bukitilue mu nzila ya kupapia, ni Mulandu wakue ukindeeme saana, Bibilia. Bebio bintu bitatu, bilangiliile nangue Yehova waatupeele nkeende ya kwikalapo, waatupeele buviinde bwa kutontonkania ni kulanda, kabili ali watwasuka biipuzio bya mana saana bituli twaipuzia.​—Soma Malumbo 40:5.

² Mu leeli lyasi, tuli kulondoluela mu kifupi bebio bintu bitatu bitwapeelue. Kine twakila kutontonkania saana palua bebio bintu, twakaba kukila kutasia, kabili nkulu yeetu ya kumusaansamusia Kabumba ali ni ntono, Yehova, yakaba kukila kutana. (Nfy. 4:11) Kabili twakaba kuya twaiteaniizie buino eevi kubakwasia baalia babepelue na lisambilizio lya kulanda nangue bintu biliko leenu byaafikiile kwalukako kupitila kwialulula.

KYALO KYETU KIIBELEELE

3. Juu ya ki kyalo kiibeleele?

³ Mulangue wakue Leeza umwenekele paswetele kukoonkana ni vyaabumbile nsesi yeetu, kyalo. (Bar. 1:20; Baeb. 3:4) Kuli ni binge bibumbua bili nga kyalo bili byazyungulukila koba, inzi kyalo kiibeleele paantu kili ni bintu byonse bikabiilue na bukose bwa muntu.

4. Juu ya ki kunti twalanda nangue kyalo kiweeme saana kukila bato?

⁴ Mu nzila kampanda, kyalo kili nga bato ili mukweleela pa lyezi likata saana. Inzi, bato izuzimo bantu, ipuseene saana ni kyalo kyetu. Kyakumuenako ni keeki, eba, bantu bali mu bato kunti bakokola bakosele kine baswapilasie oksijene, byakulia, menda ali momo kabili kine tebafumiizie panze busapia? Bantu bali mu ezio bato bakaba kufuasie leenu. Kupusana ni bato, kyalo kyene kili kyakwasia ma milioni a bibumbua bili ni bukose. Kili kyatuleetela oksijene iweeme, byakulia ni menda atukabiile, kabili tetwizi kubulua na bebio bintu bili byakwasia bukose. Busapia tebuizi kwitilua mulweleele, bulisie pa kyalo, inzi kyene kisyelesie kyaweeme kabili kyapalile kwikaluapo. Ni kiki kilengele evio? Yehova waabumbile kyalo kyali ni buviinde bwa kukita bintu biinoonekele byaluke bintu biweeme bipalile kubombiiwa kabili. Tuli kumona kaako kantu mu kifupi kupitila mizyunguluko ibili ikitilue mu nzila ya kupapia: muzyunguluko wa oksijene ao mwela uweeme wa kupeema ni muzyunguluko wa menda.

5. Londolola vili vyakitika muzyunguluko wa oksijene, kabili ozo muzyunguluko wasininkizia ki?

⁵ Oksijene ao mwela uweeme wa kupeema i mpumuzi ili wakwasia bukose, ili yabombiiwa na bibumbua bili ni bukose, ni fwefue benka. Kila muaka, bibumbua bili ni bukose bili byabombia ma milioni a ma toone a oksijene ni kufumia mpumuzi iinoonekele ili yakuutua diokside ya karbone. Inzi, bebio bibumbua tebiizi kupua ata limo oksijene, kabili mu lweleele te mwizi kwizula mpumuzi “iinoonekele” ili wakuutua diokside ya karbone. Eba, juu ya ki? Paantu Yehova waabumbile bimuti bipusene-puseene kabili byaibeleele bukata ni kuleepa. Bebio bimuti, bili byaingizia ao kukula diokside ya karbone ni kufumia oksijene. Kisinka, kuzyunguluka kwa oksijene kwasininkizia milandu ili mu Miilo 17:24, 25, ilandile eevi: “Leeza . . . ali wapeela bantu bonse bukose ni mpumuzi.”

6. Londolola vili vyakitika muzyunguluko wa menda, ozo muzyunguluko wasininkizia ki? (Mona ni kisanduku “Yehova Waatupeele Bupe bwa Muzyunguluko wa Menda.”)

⁶ Menda ali pa kyalo asungulukile paantu kyalo kili pa fuasi ipalile ni kwikeele koba. Kine kyalo kyasyenakosie kakaniini ku koba, menda onse ali kwaluka mupuza ni kyalo kili kuswela saana, kabili bibumbua byonse bili ni bukose bili kufua. Inzi, kine kyakookakosie kakaniini kufuma ku koba, owee, menda onse ali kukwatana, ni kyalo kyonse kili kwalula kibumbuli kikata kya kibue. Paantu Yehova waabiikile kyalo pa ezio fuasi ipalile, muzyunguluko wa menda a pa kyalo ukwasiizie bukose buye bwatwaliliile. Koba kali kasanika pa menda ni pa kyalo. Kisia, koba kali kakita menda aaluka lipuza lili lyaitenga ni kwaluka malezi. Mu muaka umo, koba kali kakita menda engi saana (500000 km³) aaluke lipuza. Azo menda lwali aaluka lipuza, ali aya kwikala mu muulu, akitamo nsiku likumi eevi, kusiali anoka ali nvula ao bibue. Menda ali abuelela kabili mu lyezi, mu mimana ao mu biziba, ni muzyunguluko wa menda watwalilila. Yehova waabumbile ozo muzyunguluko eevi menda ku kyalo te kunti aye apua. Keekio kyasininkizia nangue Yehova ali ni mulangue ni maka.​—Yob 36:27, 28; Kas. 1:7.

7. Kunti twalangilila mu nzila ki nangue tuli mukutasia bupe butwapeelue buzimbuilue mu Malumbo 115:16?

⁷ Ni kiki kili kutukwasia kutasia saana juu ya kyalo kyetu kya kupapia ni bintu byonse bilipo? (Soma Malumbo 115:16.) Nzila imo ili kutukwasia kukita evio ni kutontonkania palua bintu byaabumbile Yehova. Kukita evio kwakaba kutukinkizia kumutasia Yehova kila busiku juu ya bintu byaatupeele. Kabili tuli kulangilila nangue tuli mukutasia juu ya kyalo kitwapeelue, kine twakita maka kuswesia nkeende itwikeelepo.

BONGO BWETU NI BWA KUPAPIA

8. Ni kiki kilangiliile nangue bongo bwetu bwaabumbilue mu nzila ya kupapia?

⁸ Bongo bwa muntu ni kintu kyaabumbilue mu nzila ya kupapia. Musita luwaali munda mwakue mama obe, bongo bobe bwaali bwakitua bwakoonkele ntantiko, kabili maelufu a tumisipa twaleenu twa mu bongo twaali twakitua kila dakika! Bantu bali bakebulula tuntu bali balanda nangue bongo bwa muntu mukulu bulimo tumisipa miliare mia imo (100 000 000 000) eevi, tuli twakuutua neva (neurones). Toto tumisipa, i tuundile bongo bwetu buli ni kilo 1,5. Ale tumonekosie kaniini vili buviinde bwa kupapia bwa bongo.

9. Ni kiki kyakusininkiziizia nangue buviinde bwetu bwa kutenda ni bupe kufuma kuli Leeza?

⁹ Buviinde bwetu bwa kutenda buli bwapapia. Tontonkania kakaniini kintu kili kyakitika musita utuli twatenda. Kila mulandu uuli kulanda, bongo bobe bupalile butungulule miilo ili kubombua na tubiungo mia imo (100) eevi tuundile lulimi, mukolomino, milomo, lumuma ni nkulo. Pakunti milandu yobe yunvuike buino, toto tubiungo tupalile kubomba twakindikile musita. Kukebulula kwakikitua mu 2019 palua buviinde bwa kulanda ndimi, kwakilangilila nangue baana bavyelue leenu kunti bainika ni kukita nga vyalandanga muntu. Kooko kukebulula kwakikwasia bintu bizumiine baalia bali baimbulula tuntu. Bali balanda nangue tuli twavyalua twali ni buviinde bwa kwinika ni kusambilila ndimi. Kakiine buviinde bwetu bwa kutenda ni bupe kufuma kuli Leeza.​—Kuf. 4:11.

10. Kunti twalangilila siani nangue tuli twatasia bupe bwa kulanda butwapeelue na Leeza?

¹⁰ Bantu bange bazumiine nangue bintu biliko leenu byaafikiile kwalukako kupitila kwialulula. Kubalondoluela juu ya ki fwefue tuzumiine nangue Leeza i waabumbile bintu byonse, i nzila imo ya kutasia bupe bwetu bwa kulanda. (Malum. 9:1; 1 Pet. 3:15) Babo bali baleeta azo masambilizio, bakebele tuzumine nangue kyalo ni bibumbua byonse bili ni bukose byaaikitilesie biine. Kine twabombia Bibilia ni bintu paleepale bitwalondolola mu leeli lyasi, kunti twaviinda kumulandila Baba weetu wa ku muulu. Kabili, kunti twabalondoluela baalia batonene kumana juu ya ki tuzumiine nangue Yehova i Kabumba wa muulu ni kyalo.​—Malum. 102:25; Is. 40:25, 26.

11. Ni kiki kilangiliile nangue bongo bwetu ni bwakupapia?

¹¹ Buviinde bwetu bwa kulanguluka buli bwapapia. Kale, kaleemba umo waali walinguila nangue bongo bwa muntu buli ni buviinde bwa kulanguluka mpunda ili mu bitabu milioni makumi abili (20 000 000). Inzi, loonu imanikile nangue buviinde bwetu bwa kulanguluka ni bukata saana bwapitile paapo. Eba, bantu bali ni buviinde ki bwibeleele?

12. Buviinde bwetu bwa kusambilila masoke a mana buli bwatupusania siani ni nama?

¹² Mu bibumbua byonse bili ku kyalo, muntu sie bunke i ali ni buviinde bwa kusambilila mafunde mu buikazi kupitila kulanguluka ni kutoosia bintu byaapitile. Bobo buviinde kunti bwatukwasia kusambilila mafunde a mana saana ni kwalulula nzila yeetu ya kutontonkania ni buikazi bwetu. (1 Bakor. 6:9-11; Bakol. 3:9, 10) Kakiine, kunti twabeelezia kampingu kaye kainika bupusano bulipo pakati ka bintu biweeme ni bintu bibiipile. (Baeb. 5:14) Kunti twasambilila kutonana, kunvuilana nkumbu, ni kweleelana. Kabili kunti twasambilila kupala nsaambu ili yalangilila Yehova.

13. Nga vilandile Malumbo 77:11, 12, tupalile kubombia siani buviinde bwetu bwa kulanguluka?

¹³ Tuli twalangilila nangue tuli twatasia bupe butwaapeelue bwa buviinde bwa kulanguluka musita utuli twalanguluka nsita yonse itwakwasiiziwe ni kukoseleziiwa na Yehova. Keekio kyakaba kutulenga tuye twali ni kisinka nangue wakaba kutukwasia ni musita uli waiza. (Soma Malumbo 77:11, 12; 78:4, 7) Nzila inge ni kulanguluka bintu biweeme bituli twakitilua na bange ni kutasia palua beelia bitwakitilua. Bantu bali bakebulula bakisaanga nangue kakiine kunti kyakitika bantu bali batasia baye bali ni nsaansa. Kabili kili buino tumupale Yehova ni kupingula kulaba bintu kampanda. Kyakumuenako ni keeki, Yehova ali walanguluka mu nzila ipuililikile, inzi kine twalapila, ali waeleela ni kulaba bilubo bitwakikita. (Malum. 25:7; 130:3, 4) Kabili atonene tubakitile enka evio bantu bange musita ubali baloomba tubeleele bilubo byabo byakitukisia.​—Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Kunti twalangilila siani kutasia palua bongo bwetu bwa kupapia butwapeelue?

¹⁴ Kunti twatasia palua bongo bwetu bwa kupapia butwapeelue kupitila kububombia eevi kumukindika Olia watupeele. Bantu bange bali babombia bongo bwabo juu ya kwikwasiasie bo beene​—bali baibiikila mafunde abo palua biweeme ni bibiipile. Inzi paantu Yehova i watubumbile, tuli ni nsaambu ya kuya twaswapile nangue, mafunde akuesie i aweeme saana kukila mafunde onse atuli kwibiikila. (Bar. 12:1, 2) Musita utuli twakoonka mafunde akue, tuli twaaluka ni mutende mu buikazi bwetu. (Is. 48:17, 18) Kabili tuli twaaluka ni buikazi buli ni mana​—kumukindika Kabumba weetu ni Baba weetu kabili ni kumusaansamusia.​—Tus Maf. 27:11.

BIBILIA NI BUPE BWA MANA

15. Bupe bwa Bibilia bulangiliile siani nangue Yehova atonene bantu?

¹⁵ Bibilia ni bupe bulangiliile nangue Leeza atutonene. Baba weetu wa ku muulu waatunguluile bantu baleembe Bibilia paantu atutonene saana. Kupitila Bibilia Yehova ali waasuka biipuzio bya mana saana bituli twaipuzia, nga evelia: Fwe bantu twaafumine kupi? Juu ya ki tuli panu pa kyalo? Ni buikazi bwakaba siani musita uli waiza? Yehova atonene baana bakue bonse bapate byasuko bya bebio biipuzio. Pakaako, ali watungulula bantu bapilibule Bibilia mu ndimi ingi. Loonu, Bibilia yonse yaliingi ao kipande, ipilibuilue mu ndimi ikilile pa elufu itatu (3000)! Mu buikazi bonse bwa bantu, Bibilia i kitabu kipilibuilue ni kukasaniiwa saana mu kyalo. Anzia kine bekeele pi ao bali balanda lulimi ki, bantu bengi bali ni fuasi ya kusambilila mpunda ili mu Bibilia mu lulimi lwa kavyalilo.​—Mona kisanduku “Kupilibula Bibilia mu Ndimi ya mu Afrika.”

16. Nga vilandile Mateo 28:19, 20, kunti twalangilila siani nangue tumwene Bibilia kuya yaali ya mana?

¹⁶ Kunti twalangilila nangue tumwene Bibilia kuya yaali ya mana kine tuli twaisoma kila busiku, kutontonkania beelia bili byasambilizia Bibilia ni kukita maka etu onse kubombia beelia bituli twasambilila. Kukila pakaako, tuli twamutasia Leeza kine twakita maka etu onse kubasimikila bantu bengi mpunda ili mu Bibilia kukoonkana ni buviinde bwetu.​—Malum. 1:1-3; Mat. 24:14; Soma Mateo 28:19, 20.

17. Ni bupe ki butwamona mu leeli lyasi, kabili twakaba kulondoluela ki mu lyasi likoonkelepo?

¹⁷ Mu leeli lyasi, twamona bintu kampanda bitupeelue na Leeza, nga evelia: Nsesi yeetu ao kyalo, bongo bwetu bubumbilue mu nzila ya kupapia ni Bibilia, Mulandu Wakue Leeza utunguluilue na mupasi. Inzi, kuli ni bupe bunge busiizi kumoneka butwapeelue na Yehova. Bobo bunoonsi busiizi kumoneka, i butwakaba kulondolola mu lyasi likoonkelepo.