Nkumbo: Kaya Lo Wâle!

“YƆ YAKIKƆ l’ɔngɛnɔngɛnɔ nshi tshɛ.” Koko ɛlɔ kɛnɛ, nkumbo efula yaya bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Mbala efula atshukanyi hawɔlɛnya dɔkɔlɔkɔ diawɔ dia mbokana ngandji lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo ‘oyadi lo nshi y’ɔngɛnɔngɛnɔ kana ya pâ.’ Diɛsɛ dia monga la nkumbo kele l’ɔngɛnɔngɛnɔ aya oko tshondo y’owale mbatɔma.

L’asa 1960 la 1990, yɛdikɔ y’awala wakadiakema yakadɛ ndekana l’ahende lo wedja efula w’ɛngɔnyi wa l’Edjelo ka Wonya. Lo wedja ɛmɔtshi, yɛdikɔ y’awala wadiakema yakadɛ l’anɛi. Oko ɛnyɛlɔ, ɔnɔnyi tshɛ, suke l’awala 35000 wekɔ lo salema lo wodja wa Suède, koko suke la yɛdikɔ ya l’atei atei y’awala akɔ ndjakemaka, ndo ndekana ana 45000 tshikalaka oko ana watshike. Ndo yɛdikɔ ya woke ya wanɛ wadjasɛ oko eseka wekɔ lo kakitɔna woho w’anyanya, ndo ndekana nunu akumi di’ana tshikalaka lo shɔkɔ. Oko wakokaso diɛna lo kiombokombo ya lo lɛkɛ 5, lofulo la ngasɔ lekɔ lo tadɛ lo wedja wa l’andja w’otondo.

Lo mɛtɛ, ohandjwelo wa nkumbo ndo w’awala kema dikambo di’oyoyo lo lɔsɛnɔ l’anto. L’atei w’Ɛlɛmbɛ wakadje Hammurabi l’eleko 18 N.T.D. la Babilɔna, ɛlɛmbɛ wendana l’odiakelo wa diwala wakikɔ lɔkɔ. Ndo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, wakatatɛ ndjela As’Isariyɛlɛ l’eleko 16 N.T.D. akawashaka lotshungɔ la ndjaka diwala. (Euhwelu k’Elembe 24:⁠1) Koko, l’eleko kɛnɛ 20, mamboleka tɛtɔ amama wa nkumbo. L’ɛnɔnyi ndekana dikumi w’etshi ɛnɛ, ofundji ɔmɔtshi wa tojurunalɛ akafunde ate: “ɛnɔnyi akumi atanu oma lanɛ, nkumbo yele la papa la mama yayoshishɔ. Yɔ mbeyaka pɛnama la elui ɛmɔtshi w’anto wotshikitanyi.” Mbekelo kakatatɛ monga l’anto oma k’etena kɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ awui wakate ɔlɔngɔ ɔsɔ wekɔ mɛtɛ. Yoho yatalana lɔsɛnɔ la nkumbo esadi esadi ambotshutshuya anto dia vɔ ndeka ndjambola ɔnɛ: “Onde nkumbo kayoka?”

Lande na kayande wolo hangɔnɛ le atshukanyi efula dia vɔ mbidjasɛ kâmɛ ndo nama kamɛ ka lo nkumbo kawɔ na? Ko wanɛ wadjasɛ kamɛ ɛnɔnyi k’ɛnɔnyi, ndo watosalaka difɛstɔ di’ɛnɔnyi 25 kana 50 wa diwala diawɔ, sheke yakɔna yele la wɔ mɛtɛ na? Lo république Soviétique d’Azerbaijan, dikambo dimɔtshi dia woke diakatshama lo 1983, papa kɛmɔ kaki l’ɛnɔnyi 126 la wadiɛnde laki l’ɛnɔnyi 116, wakatshe difɛstɔ di’ɛnɔnyi 100 wa diwala.

Diwala la Lɔsɛnɔ la Nkumbo Aya lo Wâle Akɔna?

Lo wedja efula, awui amɔtshi watshutshuya anto dia ndjaka diwala ele: monanyi kana loseka, ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa lo yimba kana wa lo demba, onto hayodja nkumbo kande yimba, wodjwelo a wanu, naka pami ekɔ lotenge ndo omoto ekomba, wodjwelo wa dadi, ɔsɛngɛ la ɔnwɛlɔ wa didjoyadjoya. Koko, kɛnɛ kaleka ndjaka awala ele: anto hawoyoleka mbɔsa awala la lɔsɛnɔ l’oshika la lo nkumbo la nɛmɔ, djekoleko l’ɛnɔnyi akumi weke kambeta ɛnɛ. Anto hawoyɔlɛnya lɔsɛnɔ la lo diwala lakawɔsaka ɔnɛ lekɔ ekila. Amembi wa mishiki woludi la lokaki, asangi w’asango wa sɔnyi, filmɛ yayela anto lo televiziɔ, la tojurunalɛ wekɔ lo keketsha kanyi y’ɔnɛ: onto ekɔ la lotshungɔ la ndjakimɔ l’awui wa dieyanelo, l’awui a mindo, monga la lɔkɛwɔ l’ofukutanu ndo ndjalɔmbɔla yoho yalangande. Vɔ wakahɔhɔla awui walanya timba l’etema w’ɛlɔngɔlɔngɔ la w’epalanga.

Ɛkɔnya wakawakɔnya anto lo 1996, akɛnya ɔnɛ, Ase États-Unis 22 lo lokama mbutaka ɔnɛ monanyi kana loseka koka monga la wahɔ lo diwala. Jurunalɛ mɔtshi ya la Suède ya lokumu efula yelɛwɔ Aftonbladet akakeketsha amato ɔnɛ: “nyayonga la lɔsɛnɔ la dimɛna” naka nyu kakitɔna la waomɛnyu. Waa nomb’ewo mɔtshi yeka nsɛnɔ y’anto wakate ɔnɛ: lo ndjela wetshelo w’ehilwelo pami “akatongama” dia nde mengolaka amato l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana eto. Mbu’ate: vɔ wekɔ lo mɛnya ɔnɛ monanyi la loseka kana odiakelo wa diwala bu kɔlɔ. Amɔtshi komaka ndo lo mbuta ɔnɛ odiakelo wa diwala koka monga la wahɔ le ana, nɛ dia wayokeketshama dia ndjeya woho wa sɛna nshi kina lam’ayowoyodiaka awala awɔ vamɛ!

Ɛlɔngɔlɔngɔ efula hawoyokombola sɛna lo nkumbo y’eshika yokengami la papa, mama, la ana. Kanyi yambokokanɛ ɛlɔ kɛnɛ yɔ nyɛ: “dimi aha omoto ɔtɔi kana pami ɔtɔi keto mbakawambotɛ.” Osekaseka ɔmɔtshi w’ɛnɔnyi 18 wa la Danemark akate ate: “Diwala diekɔ oko fɛtɛ ka Nɔɛlɛ, mbut’ate oko shimu. Dimi haletawɔ tshukama.” Noreen Byrne, dipite dimɔ dia omoto dia l’Irlande akate ɔnɛ: “Tshukama kɛdikɛdi ndjadja ɔkɔdi lo mpoo. Lâsɔ, dimi mɛnaka dimɛna mbeyanaka tsho aha la tshukama. . . Amato efula mbutaka ɔnɛ vɔ kema l’ohomba w’apami mbasɛnya.”

Nkumbo Yele l’Ombutshi Ɔtɔi Yekɔ lo Tafule

L’Erɔpɛ w’otondo, kanyi shɔ mbamboleka mbudiya lofulo la nkumbo yele paka l’ombutshi a omoto oto. Amɔtshi l’atei w’ambutshi asɔ w’epoko wekɔ esekaseka wanɛ wafɔnya ɔnɛ mbɔsa diemi diaha sangoya kema kɔlɔ. Amato atɔi ato l’atei awɔ mbalanga mbodia ana vamɛ. Amato efula mbidjasɛka la she anawɔ l’etena kɛmɔtshi, aha la monga la kanyi ya tshukana la nde. Ɔnɔnyi wetshi jurunalɛ mɔtshi yelɛwɔ Newsweek, yakatondja wombola ɔnɛ lo lohoso: “Lande na Kavɔ Awala Na?” Yɔ yakate ɔnɛ lofulo l’ana wotɔ lo monanyi kana lo loseka lekɔ lo tadɛ woho w’anyanya l’Erɔpɛ ndo ekɔ oko ndoko onto ladja yimba lo dikambo sɔ. Ondo Ase Suède mbele pidi, nɛ dia lɛkɔ, % 50 y’ana wekɔ lo mbotɔ lo monanyi kana lo loseka. La Danemark ndo la Norvège suke la % 50 y’ana wekɔ lo mbotɔ l’andja wa diwala, ndo la France la l’Angleterre yɛdikɔ y’ɔna 1 lo ana 3.

L’Amɛrikɛ, nkumbo yele l’ambutshi akɔ ahende yambokitakita heyama l’ɛnɔnyi akumi weke kambeta ɛnɛ. Alapɔlɔ ɔmɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Lo 1960, . . . % 9 y’ana wa lo wodja w’otondo yakasɛnaka lo nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi. Oma lo 1990, lofulo lɔsɔ lakalekana % 25. Ɛlɔ kɛnɛ, % 27,1 y’ana tshɛ wa l’Amɛrikɛ wakotɔ lo nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi, lofulo lɔsɔ lekɔ lo tadɛ paka mbidɛ tsho. . . . Oma lo 1970, lofulo la nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi lakadɛ ndekana l’ahende. Anyanginyangi amɔtshi wekɔ lo mbuta ɔnɛ, nɛ dia nkumbo yele l’ambutshi akɔ ahende yamboleka monga lo wâle nshi nyɛ, yɔ yaya ndo suke la shishɔ.”

Lo wedja efula lɛnɛ ele Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Mupɛ wa la Rɔmɔ aya bu la shɛngiya y’efula, nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi oto yekɔ lo tafulanɛ. L’ɛse ka kahende ɔtɔi ka nkumbo ya l’Italie yekɔ la mama, papa la ana, ndo nkumbo yele la papa la mama ndo ana yambɔhɛnama la nkumbo yele bu l’ana, la nyɛ yele l’ombutshi ɔtɔi oto.

Ɛlɔ kɛnɛ, woho wakanɛwɔ anto lo wedja ɛmɔtshi mbatshutshuyaka di’aha tshukana. Ambutshi wa amato waha la waomi, wanɛ walongola yema y’ekimanyielo oma le lɛɛta mbeyaka shisha ekimanyielo kakɔ naka vɔ tshukama. La Danemark, ambutshi wa amato waha la waomi futamaka yema ya falanga kina nto lâdiko oko wodjawɔ ana, ndo lo atshunda amɔtshi, ambutshi wa amato wahatakotsha ɛnɔnyi 18 nongolaka falanga y’efula ndo vɔ mbafutɛka mvudu yawɔ. Ɔnkɔnɛ, falanga tombaka efula. Alf B. Svensson ekɔ lo mbuta ate: la Suède, dia kimanyiya diwala ɔtɔi diambohandjɔ, pombaka shisha l’asa dɔllara nunu 250 la 375, lo dikambo di’ofutelo a luudu, ndo dia diangɔ dia ndɛ.

Mɛnamaka di’ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo hawotshe ndoko dia dikayi dia kokɛ nkumbo oma l’akambo wa ngasɔ. Ndo waa pasitɛlɛ efula l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbalɔsha l’ekakatanu lo nkumbo yawɔ, ko vɔ ndjaokaka dia hawokoke kimanyiya anto akina. Amɔtshi mbetawɔka odiakelo wa diwala. Jurunalɛ yelɛwɔ Aftonbladet yakatombe Ngɔndɔ ka Nɛi 15, 1996, yakakɔndɔla ɔnɛ: pasitɛlɛ Steven Allen ka la Bradford, l’Angleterre, akafuke misa k’odiakelo wa diwala, lo misa kakɔ nde akate ate tayofukaka misa y’ohandjwelo w’awala l’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa l’Angleterre. “Ɔsɔ ekɔ olimu w’ɔkɔnɔyɛlɔ dia kimanyiya onto dia nde shidiya kɛnɛ kambokomɛ. Misa kakɔ kimanyiyaka wanɛ wambodiaka diwala dia vɔ mbeya ɔnɛ Nzambi ayotetemala mbaoka ngandji ndo ayowakimanyiyaka lo akambo wa wolo.”

Ko lâsɔ, lende atatshu lɔsɛnɔ la nkumbo na? Onde sho kokaka nongamɛ ɔnɛ tɔ kayoka? Onde ase nkumbo kokaka kokɛ kâmɛ kawɔ etena kɛnɛ kewɔ lo wâle wa woke? Nyɛsɔ tênde sawo diaso diayela.

[Caption on page 5]

[Box on page 5]

TƐDIKE AWALA WONGA L’ƆNƆNYI W’OTONDO LA WADIAKEMA LO WEDJA ƐMƆTSHI

Wodja Ɔnɔnyi Awala Awala wakavu

Allemagne 1993 442605 156425

Australie 1993 113255 48324

Canada 1992 164573 77031

Cuba 1992 191837 63432

Danemark 1993 31507 12991

États-Unis 1993 2334000 1187000

Estonie 993 7745 5757

France 1991 280175 108086

Japon 1993 792658 188297

Moldavie 1991 4065 2659

Norvège 1993 19464 10943

Porto Rico 1992 34222 14227

Royaume Unis 1992 356013 174717

Russie 1993 1106723 663282

Suède 1993 34005 21673

Tchèque Rép. 1993 66033 30227

(Lo ndjela Annuaire démographique wakatombe lo 1994, l’États-Unis, 1996)