Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ

Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ezera

ƆKƆNDƆ wa lo dibuku dia lo Bible dia Ezera tatɛka lamakakomɛ dibuku dia Ekondo wa hende. Ofundji adiɔ, ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra tatɛka tɛkɛta dikambo dia didjango diakadje nkumekanga Kurɔ k’ose Pɛrɛsiya dia mbetawɔ dia atshikadi w’ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna kalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ. Ɔkɔndɔ komɛka la tɛdikɔ takɔshi Ɛzɛra ta mbɛdia wanɛ tshɛ wakayalanya l’anto wa lo wodja. Lo tshɛ, dibuku dia Ezera akɔshi edja k’ɛnɔnyi 70 oma lo 537 polo 467 N.T.D.

Lam’akandafunde dibuku nɛ, Ɛzɛra aki l’oyango wa shikaa: mɛnya woho wakakotsha Jehowa daka Diande dia tshungola wodja Ande oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ndo dia mbolola ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la Jerusalɛma. Omalɔkɔ, Ɛzɛra akake epole ɔsɛkɛ paka l’akambo wakɔtɔnɛka l’oyango ɔsɔ. Dibuku dia Ezera ekɔ l’ɔkɔndɔ wɛnya woho wakayohikamaka tɛmpɛlɔ nto ndo woho wakayoshikimalaka ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa l’atei w’ɔlɔshamelo ndo lo woho wele ekambi waki Nzambi bu anto wa kokele. Ɔkɔndɔ ɔsɔ wekɔ ohomba efula le so nɛ dia sho lawɔ tekɔ lo nsɛna l’etena k’okaloyelo. Anto efula wekɔ lo mbidɛ lo “ukungu wa [Jehowa]” ndo nkɛtɛ k’otondo kaya suke la ndola “too la ewu ka lutumbu la [Jehowa].”​—Isaya 2:2, 3; Habakuka 2:14.

TƐMPƐLƆ KAMBOKAMA NTO

(Ezera 1:1–6:22)

Lo kadimola lo didjango dia Kurɔ di’otshungwelo, ase Juda oko 50 000 waki lo lɔhɔmbɔ wakakalola la Jerusalɛma l’ɛlɔmbwɛlɔ kaki Nguvɛrnɛrɛ Zɛrubabɛlɛ, kana Sheshibazara. Wanɛ wakakalola wakahike esadi eto ediakelo lo dihole diakitɔ ndo wakatatɛ nambola Jehowa elambo.

Ɔnɔnyi wakayele oma lâsɔ, ase Isariyɛlɛ wakatatɛ mbika luudu la Jehowa. Atunyi wakatetemalaka mbidja wekamu lo olimu wa wokelo ndo l’ɔkɔngɔ diko vɔ wakatondoya dia kodja didjango di’oma le nkumekanga dia memɛ olimu wa wokelo. Ɔprɔfɛta Hangai nde la Zɛkariya wakakeketsha anto woho ɔnɛ wele vɔ wakayotetemalaka la wokelo kânga mbakashimbama olimu wa wokelo. Wɔma wa ndɔshana la didjango diaki kotshikitanyema di’ase Pɛrɛsiya diakadje Kurɔ ntondo akalawoya atunyi awɔ. Eyangelo wakasale lɛɛta wakayosholaka didjango diakatadji Kurɔ “lu dikambu dia luudu la [Nzambi] la la Jerusalema.” (Ezera 6:3) Olimu wakatetemala dimɛna ndo wakashidiyama.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

1:3-6​—Onde ase Isariyɛlɛ waki kombetawɔ dia kalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lotɔ waki la mbetawɔ ka wɔdu? Ondo amɔtshi konanga kalola la Jerusalɛma nɛ dia wakikɔ la mposa ka lomombo la l’emunyi kana vɔ kɔmbɔsaka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la nɛmɔ, koko aha anto tshɛ mbaki la tokanyi ta ngasɔ. Ntondotondo, kilɔmɛtɛlɛ 1600 ya lɔkɛndɔ otsha la Jerusalɛma akɔsaka ngɔndɔ nyɛi kana tshanu. Lâdiko dia lâsɔ, ntshɔ otsha lo wodja wakatshikala tɔngɔ to l’edja k’ɛnɔnyi 70 ndo tosala olimu wa wokelo lɛkɔ akalɔmbaka dia monga la wolo wa lo demba efula. Ɔnkɔnɛ, aha la tâmu ekakatanu wele oko hemɔ, lotshundu, ndo ɛkɛndɛ wa lo nkumbo, akashimbe anto amɔtshi diaha vɔ kalola.

2:43​—Waa Netinimɛ akiwɔ? Vɔ waki anto waki komonga ase Isariyɛlɛ wakakambaka oko ɛhɔmbɔ kana ekambi wa lo tɛmpɛlɔ. L’atei awɔ mbaki ndo ase Ngibiyɔna wa lo nshi ya Jashua ndo anto akina “wakatadji Davidi la ewandji l’ulimu w’asi Lewi.”​—Ezera 8:20.

2:55​—Waa na waki ana w’ekambi wa Sɔlɔmɔna? Ɔsɔ aki anto waki komonga ase Isariyɛlɛ wakashama ɛkɛndɛ wa lânde l’olimu wa Jehowa. Ondo vɔ wakakambaka oko afundji kana asangodi lo tɛmpɛlɔ kana wakalɔmbɔlaka elimu ɛmɔtshi.

2:61-63​—Onde Ourim la Thoummim, wakawakambaka lawɔ dia kondja okadimwelo oma le Jehowa wakikɔ ohomba le anto wakakalola oma lo lɔhɔmbɔ? Wanɛ wakayataka dia tokanula ta ɛlɔmbɛdi mbewɔ, waki kokoka shikikɛ ɔlɔndji awɔ wakakoke kamba la Ourim la Thoummim dia shikikɛ ofunu awɔ. Ɛzɛra mbutaka dia ɔsɔ akikɔ dui dimɔtshi diakawakoke ntsha. Afundelo kema ndoko l’ɔkɔndɔ wa woho wakawakambe la Ourim ndo la Thoummim l’etena kɛsɔ kana l’ɔkɔngɔ diko. Lo ndjela mbekelo y’ase Juda Ourim la Thoummim akashishɔ l’elanyelo ka tɛmpɛlɔ lo 607 N.T.D.

3:12​—Lande na kakalele “dikumanyi diakenyi luudu la ntundu” la Jehowa? Apami asɔ wakakoke mbohɔ lotombo la mamba laki la tɛmpɛlɔ kakake Sɔlɔmɔna. Fɔndasiɔ ka tɛmpɛlɔ k’oyoyo kakikɔ la ntondo kawɔ aki “uku engo k’anyanya [lo washo awɔ]” lo sala wɛdikelo. (Hangai 2:2, 3) Onde welo awɔ wayokoka kaloya lotombo laki lo tɛmpɛlɔ ka ntondo? Vɔ wakahombe monga la lonyangu, ɔnkɔnɛ vɔ wakalele.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16​—Edja ka ɛnɔnyi engana kakahombe mbiviya wokelo wa tɛmpɛlɔ nto? Fɔndasiɔ ka tɛmpɛlɔ kakakama lo 536 N.T.D., mbuta ate “l’eleku ka hendi ka eyelu kawo.” Olimu wa wokelo wakashimbama lo nshi ya nkumekanga Aratashasha, lo 522 N.T.D. Oshimbelo akatetemala polo lo 520 N.T.D., ɔnɔnyi wa hende wakolɛ nkumekanga Dariyo. Tɛmpɛlɔ kakashile l’ɔnɔnyi wa samalo wa lowandji lande, kana lo 515 N.T.D. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nkumi ya dikanga y’ase Pɛrɛsiya oma lo 537 polo lo 467 N.T.D.”) Ɔnkɔnɛ, wokelo wa tɛmpɛlɔ akɔsɛ ɛnɔnyi oko 20.

4:8–6:18​—Lande na kakafundama avɛsa anɛ lo Arameyɛ? Awui woleki lo etenyi kɛnɛ ekɔ kɔpi ya mikanda wakafundɛ ewandji wa lɛɛta nkumi ya dikanga ndo ekadimwelo wa nkumi ya dikanga. Ɛzɛra akêsangola oma lo wɛɔmbɔ w’anto tshɛ wakafundama lo Arameyɛ, ɔtɛkɛta w’amundji w’okanda ndo wa lɛɛta wa lo nshi shɔ. Tenyi dikina dia lo Bible diakafundama l’ɔtɛkɛta wa waa Semitɛ w’edjedja ekɔ Ezera 7:12-26, Jeremiya 10:11, ndo Danyele 2:4b–7:28.

Wetshelo le so:

1:2. Kɛnɛ kakate Isaya ɛnɔnyi oko 200 la ntondo kakakotshama. (Isaya 44:28) Prɔfɛsiya ya l’Ɔtɛkɛta wa Jehowa hayetaki pa pondjo.

1:3-6. Oko ase Isariyɛlɛ amɔtshi wakatshikala la Babilɔna, ɛlɔ kɛnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wahakoke kamba olimu wa lo tena tshɛ kana tshɔ tokamba lɛnɛ ele ohomba efula. Koko vɔ sukɛka ndo keketshaka wanɛ wakamba olimu wa lo tena tshɛ kana watshɔ tokamba lɛnɛ ele ohomba efula ndo vɔ kimɔka weshasha wa la lolango dia pamia olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki.

3:1-6. Lo Ngɔndɔ k’esambele k’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D. (Tishiri, ngɔndɔ kɔtɔnɛ la Ngɔndɔ ka divwa kana ka dikumi), anto wakakalola waki la kɔlamelo wakalambola olambo awɔ wa ntondo. Ase Babilɔna wakɔtɔ la Jerusalɛma lo Ngɔndɔ ka tanu (Ab, Ngɔndɔ kɔtɔnɛ la Ngɔndɔ k’esambele kana k’enanɛi) k’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., ndo ngɔndɔ hiende l’ɔkɔngɔ osomba wakalanyema tshɛ. (2 Khumi ya Dikanga 25:8-17, 22-26) Oko wakadiatama, ɛnɔnyi 70 wakatshikala Jerusalɛma tɔngɔ to wakakoke. (Jeremiya 25:11; 29:10) Dui tshɛ diewoya Jehowa la ntondo kotshamaka.

4:1-3. Atshikadi wa kɔlamelo wakatone mbetawɔ dia mbidja sheke y’ɔtɛmwɛlɔ la atɛmɔdi wa kashi. (Etumbelu 20:5; 34:12) Woho akɔ wâmɛ mbele atɛmɔdi waki Jehowa ɛlɔ kɛnɛ hawoyatambiya ndoko yema l’akambo wendana l’osanga w’ɛtɛmwɛlɔ.

5:1-7; 6:1-12. Jehowa mbeyaka tshikitanya akambo dia anto ande mbidja otshumba.

6:14, 22. Kamba olimu wa Jehowa l’ohetoheto telaka ɛtshɔkɔ ndo sho mbetawɔmaka le nde.

6:21. Wɛnɛlɔ wa ohamelo w’olimu wa Jehowa akatshutshuya ase Samariya wakadjasɛka lo nkɛtɛ ya lotɔ y’ase Juda ndo wanɛ wakakalola wakayɔkɔka lo tɔsɛngiya ta apanganu dia sala etshikitanu wahombama lo nsɛnɔ yawɔ. Onde sho lawɔ hatohombe kamba olimu wakatosha Nzambi la waasaso, mbidja ndo olimu w’esambishelo ka Diolelo?

ƐZƐRA AMBOYA LA JERUSALƐMA

(Ezera 7:1–10:44)

Ɛnɔnyi akumi atanu wakete tatɛ lam’akawasale osapwelo wa luudu la Jehowa. Lo ɔnɔnyi 468 N.T.D., Ɛzɛra akamɔ oma la Babilɔna otsha la Jerusalɛma nde l’atshikadi w’ekambi waki Nzambi, vɔ wakatshu ndo la weshasha wakakimɔma. Kakɔna kakandatotanaka lɛkɔ?

Ewandji wakatɛ Ɛzɛra ɔnɛ: “Asi Isariyele, elombedi, ndu asi Lewi watayatula uma le wedja wa la kete ndu watuyelaka ditshelu diawo dia wononyi.” Lâdiko dia lâsɔ, “Ewandji l’elohe wakaleki ntsha kolo kako.” (Ezera 9:1, 2) Ɛzɛra akanyange efula. Nde akakeketshama dia ‘monga la wolo dia ntsha akambo.’ (Ezera 10:4) Ɛzɛra akɔshi tɛdikɔ dia nɔngɔsɔla dui sɔ, ndo wodja waketawɔ.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

7:1, 7, 11​—Onde avɛsa anɛ tshɛ mendanaka la Aratashasha lakashimbe olimu wa wokelo? Ndooko. Aratashasha ekɔ lokombo kana titrɛ kakendanaka la nkumi ya dikanga hiende ya Pɛrɛsiya. Ɔmɔtshi aki Bardiya kana Gaumata, lakadje didjango dia shimba olimu wa wokelo wa tɛmpɛlɔ lo 522 N.T.D. Aratashasha waki lo nshi yakaye Ɛzɛra la Jerusalɛma aki Aratashasha wa Lonya l’otale.

7:28–8:20​—Lande na kakatone ase Juda efula waki la Babilɔna dia ntshɔ la Ɛzɛra otsha la Jerusalɛma? Kânga mbakete ɛnɔnyi ndekana 60 tatɛ lam’akatshu olui w’ase Juda wa ntondo otsha lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ, anto waki la Jerusalɛma komonga efula. Kalola la Jerusalɛma akalembetshiyaka totatɛ yoho ya lɔsɛnɔ y’oyoyo lo pâ ndo lo wâle. Jerusalɛma ya nshi shɔ kokoka mbisha ase Juda waki ondo ɛngɔnyi la Babilɔna lomombo la l’emunyi efula. Ndo tshondo ya lɔkɛndɔ l’okalwelo aki lɔkɛndɔ la wâle. Wanɛ wakakalola wakahombe monga la mbetawɔ ka wolo le Jehowa, l’ohetoheto l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo la dihonga dia monɔ. Kânga Ɛzɛra akayakeketsha nɛ dia lonya la Jehowa laki lâdiko diande. Oma l’ekeketshelo kaki Ɛzɛra, nkumbo 1500 mbuta ate ondo anto 6000 waketawɔ dia ntshɔ. L’ɔkɔngɔ wa Ɛzɛra nyomɔsa tɛdikɔ tokina, ase Lɛwi 38 ndo waa Netinimɛ 220 waketawɔ ntshɔ.

9:1, 2​—Wâle wa ngande waki la tshukanelo dia l’anto wa lo nkɛtɛ shɔ? Wodja wakakaloyama wakahombe monga anami w’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa polo l’oyelo wa Mɛsiya. Tshukanelo dia l’anto akina akikɔ wâle wa mɛtɛ le atɛmɔdi wa mɛtɛ. Nɛ dia amɔtshi wakatshukana l’atɛmɔdi wa dikishi, wodja w’otondo wakakoke ndjasanya la ditshelo di’ase wedja. Ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi wotokoka shishɔ la nkɛtɛ. Ɔnkɔnɛ, oma lende otokoka Mɛsiya ndja? Aha la tâmu, Ɛzɛra aki la lonyangu efula lo mɛna kɛnɛ kakasalemaka!

10:3, 44​—Lande na kakatshanyema ana kâmɛ la wamato? Naka ana tshikala, kete ondo lofulo la wamato wakahombaka kalola l’ɔtɛ wa ana lotofulanɛ. Lâdiko dia lâsɔ, ana wa totshitshɛ nɔmbaka ekokelo ka ambutshi awɔ wa wamato.

Wetshelo le so:

7:10. Oko wakinde ombeki w’oshika ndo ombetsha wa Ɔtɛkɛta wa Nzambi, Ɛzɛra akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna. Nde akalɔngɔsɔla otema ande oma lo dɔmbɛlɔ dia sɛdingola Ɛlɛmbɛ wa Jehowa. Oko wakandɛsɛdingola, Ɛzɛra akadje yambalo yande tshɛ lo kɛnɛ kakate Jehowa. Ɛzɛra akakambe olimu la kɛnɛ kakandeke ndo akayatshutshuya dia mbetsha anto akina.

7:13. Jehowa ngɛnangɛnaka ekambi ande wayasha.

7:27, 28; 8:21-23. Ɛzɛra akashaka Jehowa lotombo, akɔlɔmbɛ oma k’ɛse otema la ntondo ka nde munda lɔkɛndɔ l’otale ndo la wâle otsha la Jerusalɛma ndo aketawɔ mbidja lɔsɛnɔ lande lo wâle dia nyanga lotombo la Nzambi. Omalɔkɔ, nde akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula.

9:2. Sho pombaka mbidja yimba lo dako dia ‘tshukana paka lo Nkumadiɔndjɔ.’​—1 Koreto 7:39.

9:14, 15. Lɔngɛnyi la kɔlɔ koka tokonya atunyi wa Jehowa.

10:2-12, 44. Anto wakɔshi wamato w’angɛndangɛnda oko wadi wakayatshumoya la okitshakitsha tshɛ ndo wakalɔngɔsɔla wandja awɔ. Dionga ndo ditshelo diawɔ ekɔ ɛnyɛlɔ.

Jehowa kotshaka alaka ande

Ande nɛmɔ diele la dibuku dia Ezera le so lee! L’etena kakashikikɛma, Jehowa akakotsha daka diande dia tshungola wodja ande oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ndo kaloya nto ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la Jerusalɛma. Onde kɛsɔ hakeketsha mbetawɔ kaso le Jehowa ndo lo alaka ande?

Tokane lomba lo bɛnyɛlɔ diatosha dibuku dia Ezera. Ɛzɛra ndo atshikadi wakakalola dia ndjokaloyɛ nto ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi la Jerusalɛma wakasha ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka ndjakimɔ le Nzambi. Dibuku nɛ mbikaka epole ɔsɛkɛ nto lo mbetawɔ kaki l’angɛndangɛnda wakokaka Nzambi wɔma ndo lo dionga dia ndjatshumoya ka l’okitshakitsha diaki la wanɛ wakatshe pɛkato. Lo mɛtɛ, ɛtɛkɛta waki Ɛzɛra wakasambiyama oma lo wolo wa nyuma mbishaka djembetelo y’oshika dia “diui dia [Nzambi] dieko la lumu, la wangasanu.”​—Heberu 4:12.

[Tablo/Osato wa lo lɛkɛ 24]

NKUMI YA DIKANGA Y’ASE PƐRƐSIYA OMA LO 537 POLO LO 467 N.T.D.

Kurɔ ka Woke (Ezera 1:1) akavu lo 530 N.T.D.

Cambyse kana Ahasuɛrɔ, (Ezera 4:6) 530-522 N.T.D.

Aratashasta​—Bardiya kana Gaumata (Ezera 4:7) 522 N.T.D. (Akadiakema l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɛ paka ngɔndɔ esambele tsho)

Dariyo I (Ezera 4:24) 522-486 N.T.D.

Xerxès, kana Ahasuɛrɔa 486-475 N.T.D. (Akolɛka oko onto lahɔnyi la Dariyo I oma lo 496-486 N.T.D.)

Aratashasta wa Lonya l’otale (Ezera 7:1) 475-424 N.T.D.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato]

Ahasuɛrɔ

[Osato wa lo lɛkɛ 23]

Kurɔ

[Osato wa lo lɛkɛ 23]

Cylindre ka Kurɔ kakafundama yɛdikɔ ya kaloya ase fumbe lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ

[Efundelo wɛnya kanga]

Cylindre: Fɔtɔ kakɔsama oma lo lotshungɔ la British Museum

[Osato wa lo lɛkɛ 26]

Onde wɛ mbeyaka kɛnɛ kakakonya Ɛzɛra ombetsha w’oshika?