‘Wakasokoyama La Nyuma K’ekila’
‘Prɔfɛsiya kombishama oma lo lolango l’onto, koko anto wakate akambo w’oma le Nzambi nɛ dia vɔ wakasokoyama la nyuma k’ekila.’—2 PET. 1:21.
KANA YIMBA L’AWUI ANƐ:
Ngande wakakambe Nzambi la nyuma kande dia nɔmbɔla afundji wa Bible dia vɔ kifunda?
Naa tolembetelo tɛnya ɔnɛ Bible kakasambiyama oma le Nzambi?
Kakɔna kayotokimanyiya dia sho ntetemala nanga Bible?
1. Lande na keso l’ohomba wa Bible?
ANTO efula wa l’andja w’otondo ndjaokaka ambola anɛ: Oma lende ayataye? Lande na keso lanɛ la nkɛtɛ? Otsha lende atatatshu? Lande na kele andja ɔnɛ woho wewɔ ɔnɛ? Ngande wayalaso lam’avɔso? Ko onde totokondja ekadimwelo lo ambola anɛ ndo akina otondonga sho bu la Bible? Ndo nto, otondonga Bible bu, tshike totokandolaka ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ la diewo diaso hita ndo tototokoka mbuta ɛtɛkɛta wakate omembi w’esambo lo kɛnɛ kendana la “olembe wa [Jehowa]”?—Adia Osambu 19:7.
2. Kakɔna kayotokimanyiya dia sho ntetemala nanga Bible?
2 Lonyangu ko, anto amɔtshi waketawɔ dia ngandji k’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible kaki la wɔ ntondo mbɔla. (Ɛdika la Enyelo 2:4.) Dui sɔ diakâkonya dia vɔ ntatɛ nsala akambo lo yoho yahɔtɔnɛ la lolango laki Jehowa. (Is. 30:21) Tatetawɔke pondjo dia dui dia ngasɔ tokomɛ. Sho kokaka ndo pombaka ntetemala nanga Bible ndo wetshelo wa lɔkɔ nɛ dia tɔ kekɔ woshasha w’oma le Otungi aso wa ngandji. (Jak. 1:17) Kakɔna kayotokimanyiya dia sho ndeka mfudia ngandji kokaso “diui dia [Nzambi]”? Kɛnɛ kayotokimanyiya ele nsɛdingola woho wakalɔmbwama afundji atɔ la nyuma k’ekila. Dia nkotsha oyango ɔsɔ, nyɛsɔ tende tolembetelo tɔmɔtshi tɛnya dia Bible kakasambiyama. Nsala dui sɔ ayototshutshuya dia sho mbadiaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi lushi tshɛ ndo kambaka l’alako wa lɔkɔ.—Heb. 4:12.
NGANDE ‘WAKAWASOKOYAMA LA NYUMA K’EKILA’?
3. Lo woho akɔna wele afundji wa Bible “wakasukuyama uma le nyuma k’[ekila]”?
3 L’edja kolekanyi ɛnɔnyi 1610, mbuta ate oma lo 1513 N.T.D. polo 98 T.D., anto 40 wakafunde Bible. Vɔ “wakasukuyama uma le nyuma k’[ekila].” (Adia 2 Petero 1:20, 21.) Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “wakasukuyama” mbelaka kanyi ya “mɛmba kana ntɔla otsha lo dihole dikina” ndo yɔ “kokaka kadimɔma nto ɔnɛ mɛmbama, tɔlama kana mbetawɔ dia mɛmbama.”a Etena kakafunde ofundji Luka Etsha 27:15 lo Grɛkɛ, nde akakambe la tshɛkɛta “wakasokoyama” dia mɛnya woho wakatɛmbamaka waato la lɔpɛpɛ. Ɔnkɔnɛ, wanɛ wakafunde Bible “wakasukuyama uma le nyuma k’[ekila]” lo woho ɔnɛ wele Nzambi akawatɛ kɛnɛ kakawahombe mfunda, akâtshutshuya ndo akâlɔmbɔla l’ekimanyielo ka nyuma kande. Mbokɛmaka mɛtɛ dia aha tokanyi tawɔ mbakawafunde, koko taki Nzambi. Kɛnɛ kɛnya mɛtɛ ka dikambo sɔ ele, mbala mɔtshi amvutshi ndo afundji koshihodiaka kɛnɛ kakawataka kana kakawafundaka. (Dan. 12:8, 9) ‘Afundelo tshɛ wakasambiyama oma le Nzambi,’ koko aha oma lo tokanyi t’anto.—2 Tim. 3:16.
4-6. Lo woho akɔna wakasɛnɛ Jehowa wolo diaha losango la lo Bible mengesɔma? Sha ɛnyɛlɔ.
4 Ko ngande wakakambe Nzambi la nyuma kande dia nɔmbɔla afundji wa Bible dia vɔ kifunda? Onde nde akawaokaka tshɛkɛta lo tshɛkɛta ko kana akawashaka kanyi dia vɔamɛ ndjoyikongɛ l’ɛtɛkɛta awɔ hita? Dia sho nkadimola ambola asɔ, nyɛsɔ tende woho wakoka owandji ɔmɔtshi wa lo kɔpanyi kɛmɔtshi mfunda mukanda. Nde kokaka mfunda ndamɛ kana mbisha sekeletɛlɛ kande lo mbôka tshɛkɛta lo tshɛkɛta. L’ɔkɔngɔ wa sekeletɛlɛ nshidiya, nde ayosha owandji mukanda akɔ dia nde nsinya. Koko lo tena dimɔtshi, owandji koka mbisha sekeletɛlɛ kanyi tsho dia nde mfunda mukanda lo nkamba l’ɛtɛkɛta ande hita. Oma lâsɔ, owandji mbeyaka ndjɔsɛdingola mukanda akɔ ndo mbutɛ sekeletɛlɛ dia nde mbidja etshikitanu wele ohomba. Ɔnkɔnɛ, mukanda ɔsɔ bu waki sekeletɛlɛ, koko wekɔ waki owandji ande.
5 Woho akɔ wâmɛ mbele, tenyi dimɔtshi dia Bible diakafundama “la luhita la [Nzambi]” ndamɛ. (Etum. 31:18) Etena kaki tɔtɛkɛta tɔmɔtshi ta mfunda ohomba, Jehowa akôkaka afundji lôka. Etumbelu 34:27 mbutaka ɔnɛ: “[Jehowa] akatela Mose ate: Ufundi aui ane; ne dia dimi layuyela aui ane lu daka diamumudja laye, ndu l’asi Isariyele.” Ndo nto, Jehowa akatɛ ɔprɔfɛta Jeremiya ate: “Ufundi aui tshe wakamakutela lu mukanda.”—Jer. 30:2.
6 Mbala efula, tokanyi taki Nzambi takewoyamaka lo yoho ya dihindo le afundji dia vɔ nkongɛ tokanyi takɔ l’ɛtɛkɛta awɔ vɔamɛ. Undaki 12:10 mbutaka ɔnɛ: “Undaki akayangi aui w’amena, akafundi aui wa mete la utema w’usimbwi.” Ndo nto, ofundji w’Evanjiliɔ wa Luka ‘akasɛdingola akambo tshɛ ndo akafunde lo yoho yɔlɔngami dimɛna.’ (Luka 1:3) Kânga mbele wanɛ wakafunde Bible waki anto wele bu kokele, Jehowa akasɛnɛ wolo l’ekimanyielo ka nyuma kande diaha losango la lɔkɔ mengesɔma.
7. Ngande wɛnama lomba laki Jehowa lo woho wakandakambe l’anto wele kema kokele dia mfunda Bible?
7 Woke woke wa lomba laki Nzambi mɛnamaka lo woho wakandakambe l’anto dia mfunda Bible. Ɛtɛkɛta wa lɔkɔ bu tsho losango, koko kɛnɛmɔlaka ndo nsaki. Ko otondonga Jehowa akakambe l’andjelo dia vɔ mfunda Bible, onde vɔ wotɔtɔnganyiya losango la lɔkɔ la nsaki yele l’anto, ɛnyɛlɔ oko wɔma, lonyangu, ɔkɔmwɛlɔ ndo awui akina? Lo mbisha anto wele kema kokele diaaso dia vɔ nsɔna tɔtɛkɛta ta nkamba latɔ dia mfunda tokanyi takawasha nyuma k’ekila, Nzambi akewoya anto losango lande l’ekila l’osalosalo ndo la tɔtɛkɛta tananda otema.
NZAMBI MBELE KIƆKƆ YA BIBLE
8. Lande na kataso ɔnɛ ndoko dibuku dikina di’ɔtɛmwɛlɔ diɛdimi la Bible?
8 Tekɔ la tolembetelo efula tɛnya dia Bible kakasambiyama oma le Nzambi. Ɔkɔkɔ wa ntondo ele Bible tokimanyiyaka dia mbeya Nzambi dimɛna oleki abuku akina tshɛ w’ɛtɛmwɛlɔ. Ɛnyɛlɔ, lo dihole dia vɔ ntɛkɛta dia Nzambi, abuku wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Hindu tɛkɛtaka paka dia nsɛlɛmɔnyi, wetshelo, toshimu ndo ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ wa l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Abuku wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Buda nembetshiyaka wetshelo wa Buda lo mɛnya dia nde kondjaɔsa oko Nzambi ndo kondeka ntɛkɛta dia Nzambi. Abuku wendana l’ɔtɛmwɛlɔ waki Conficius kɔndɔlaka awui wakete lo nshi yande, ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ, awui wa maji ndo wekɔ l’esambo. Kânga mbetsha dibuku dia waa Mizilma dielɛwɔ Coran ɔnɛ ekɔ paka Nzambi ɔtɔi, diɔ bu la lokombo lande Jehowa latanema mbala nunu lo Bible.
9, 10. Kakɔna kakokaso mbeya lo dikambo dia Nzambi naka sho mbadia Bible?
9 Abuku efula w’ɛtɛmwɛlɔ hawoleke ntɛkɛta kana hawɔkɛta kânga yema dia Nzambi, koko Bible tetshaka awui efula wendana la nde ndo la diangɔ diakandatonge. Tɔ tokimanyiyaka dia sho mbeya waonga efula wendana la nde. Bible hatɛnya tsho dia Nzambi ekɔ Kanga-Wolo-Tshɛ ndo la lomba, koko tɔ tɛnyaka dia nde tokaka ngandji. (Adia Joani 3:16; 1 Joani 4:19.) Bible mbutaka nto ɔnɛ: “[Nzambi] kema la shonodi y’antu. Keli ndi mbetawoka wa lu wedja tshe, wane wawuka woma la watsha akambu w’ololo.” (Etsha 10:34, 35) Ɔkɔkɔ wa hende wɛnya dia Nzambi mbele Kiɔkɔ ya Bible ele woho weketɔ l’anya w’anto polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Waa nomb’ewo mbutaka dia tekɔ l’ɛtɛkɛta ndekana 6 700 l’andja w’otondo. Ɛtɛkɛta 100 l’atei w’ɛtɛkɛta ɛsɔ tɛkɛtamaka oma le pursa 90 y’anto wa l’andja w’otondo. Koko Bible kambokadimɔma l’ɛtɛkɛta ndekana 2 400 ndo suke l’onto tshɛ la l’andja w’otondo koka monga latɔ.
10 Yeso akate ate: “Papa atukambaka edja ndu kakiane, ndu dimi latukambaka.” (Joa. 5:17) Bible mbutaka lo dikambo dia Jehowa ɔnɛ: “Umaka mombokombola, we keli [Nzambi].” Tokanyiya yema efula ka diangɔ diakandatonge. (Osam. 90:2) Paka Bible mbatɛnya kɛnɛ kakasale Jehowa lo nshi y’edjedja, kasalande nshi nyɛ ndo kayondosala lo nshi yayaye. Tɔ tɛnyaka kɛnɛ kɔngɛnyangɛnya, kahɔngɛnyangɛnya ndo woho wakokaso ndjasukanya la nde. (Jak. 4:8) Ɔnkɔnɛ, tatetawɔke pondjo di’eyango kana nsaki yaso tânganya etale la Jehowa.
11. Alako wendana l’awui akɔna watanaso lo Bible?
11 Alako wa lomba watanaso lo Bible mɛnyaka nto dia dibuku diakɔ ndja oma le Onto loleki lomba l’andja w’otondo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Akona a[mbeya] yimba ya Khumadiondjo, dia ndi mbulakanya?” (1 Kor. 2:16) Divɛsa nɛ mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kakambola Isaya anto wa lo nshi yande ate: “Akona akedika nyuma ka [Jehowa], akawetsha na?” (Is. 40:13) Okadimwelo ele ndoko onto. Hatohombe mɛtɛ mamba dia mɛna dia wanɛ tshɛ wakamba l’alako wa lo Bible lo kɛnɛ kendana la tshuki, ana, tɔkɛnyɔ, angɛnyi, olimu, losembwe ndo lɔkɛwɔ kondjaka ɛtshɔkɔ efula. Hatokoke pondjo ntana dako dia kɔlɔ lo Bible. Lo wedi okina, anto kema la lomba efula dia vɔamɛ ndjâtɛ akambo wayongaka nshi tshɛ l’etombelo w’ɛlɔlɔ. (Jer. 10:23) Mbala tshɛ, vɔ tshikitanyaka alako awɔ etena kɛnawɔ ɔnɛ wambeta loowe. Diakɔ mɛtɛ diata Bible ɔnɛ “tukanyi t’antu [tekɔ] anyanya.”—Osam. 94:11.
12. Welo akɔna wakadje anto dia nshisha Bible?
12 Ɔkɔkɔ wa sato wɛnya dia Bible kakasambiyama, ele woho wakasɛnɛ Nzambi wolo dia tɔ mombama dimɛna. Ɛnyɛlɔ, lo 168 N.T.D., Antiochus Épiphane nkumekanga ka Suriya akadjanga dia vɔ ntshumanya wɛɔmbɔ tshɛ waki l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ ndo mbatshumba. Lo 303 T.D., Dioclétien nkumekanga k’ase Rɔma akadjanga dia vɔ mbitola mvudu yakɔtɔka Akristo nsanganya, ndo dia ntshumba wɛɔmbɔ awɔ w’Afundelo w’Ekila. Ɔlɔshɛlɔ ɔsɔ wakasalema l’edja k’ɛnɔnyi dikumi w’etondo. Ndo nto, l’ɔkɔngɔ wa ntambe ka 11, Papa l’Ɔrɔma akashimbe ambewi wa mukanda dia nkadimola Bible l’ɛtɛkɛta ekina wakalekaka anto mbeya. Koko kânga mbakadje Satana l’anto ande welo dia nshimba okadimwelo wa Bible, tɔ kekekɔ l’anya w’anto polo ndo kakianɛ. Jehowa kombetawɔ dia kânga onto ɔtɔi nsala dia Bible nshishɔ.
ANTO WAKETAWƆ ƆNƐ NZAMBI MBELE KIƆKƆ YA BIBLE
13. Naa ɔkɔkɔ wa nɛi wɛnya ɔnɛ Bible kakasambiyama?
13 Ɔkɔkɔ wa nɛi wɛnya dia Bible kakasambiyama ele, woho wɔtɔnɛtɔ, watatɔ mɛtɛ l’akambo wa siansɛ, wakotshama prɔfɛsiya ya lɔkɔ, wakafunde afundji atɔ akambo la losembwe, wetɔ la wolo wa ntshikitanya nsɛnɔ y’anto, watatɔ mɛtɛ l’awui w’ɛkɔndɔ ndo lo woho washatɔ ekadimwelo w’eshika lo ambola wakatonyiyisha l’odingɔ 1 wa sawo nɛ. Nyɛsɔ tɔtɛkɛtɛ di’anto amɔtshi waketawɔ ɔnɛ Nzambi mbele Kiɔkɔ ya Bible.
14-16. a) Lande na kaketawɔ Anwar, Asha ndo Paula ɔnɛ Bible kakasambiyama? b) Naa djembetelo yɛnya dia Bible kakasambiyama yakombolayɛ nkamba layɔ l’esambishelo?
14 Ambutshi waki Anwarb wakadjasɛka lo Moyen-Orient wakawetsha wetshelo wa waa Mizilma oma ko dikɛnda diande. Lam’akinde l’Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ lo tshanda mɔtshi, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatshu tôsambisha. Nde mbutaka ate: “L’etena kɛsɔ, dimi kondjaɛkɛka l’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ w’Akristo l’ɔtɛ wakasukɛ aseka Mupɛ ata w’ɛtɛmwɛlɔ ndo wakawadiakaka wanɛ tshɛ waketshaka wetshelo wotshikitanyi la wawɔ. Koko, lam’ele lakotɔ la mbekelo ka nanga mbeya suke la dikambo tshɛ, lakayetawɔ dia ntatɛ mbeka Bible.” Kombeta edja oma lâsɔ, Anwar akakalola lo Moyen-Orient ndo wekelo ande wa Bible wakahembɔ. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, nde akonɔ dia todjasɛ L’Erɔpɛ. Etena kakandakome lɛkɔ, nde akatotatɛ mbeka Bible nto ndo akayotaka ate: “Ekotshamelo ka prɔfɛsiya ya lo Bible, woho wɔtɔnɛtɔ ndo ngandji kokana Ɛmɛnyi wa Jehowa kamombetawoya ɔnɛ Nzambi mbele Kiɔkɔ ya Bible.” Nde akayobatizama lo 1998.
15 Asha ekɔ l’ɛnɔnyi 16 ndo ambutshi ande wekɔ ase ɔtɛmwɛlɔ wa Hindu. Nde mbutaka ate: “Lakasambɛka Nzambi paka etena kakamatshɔka lo tɛmpɛlɔ kana kakimi l’ekakatanu, koko ndoko lushi lakamasambɛ Nzambi lam’akimi l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Koko ngala yakayokadimɔ etena kakaye Ɛmɛnyi wa Jehowa dia ndjosambisha.” Asha akeke Bible ndo akayɔtɔ ɔngɛnyi la Nzambi. Kakɔna kakawetawoya ɔnɛ Bible kekɔ Ɔtɛkɛta waki Nzambi? Nde mbutaka ate: “Lakatane ekadimwelo wa ambola tshɛ lo Bible. Bible mbakayokimanyiya dia monga la mbetawɔ kânga mbakimi kotshɔka lo tɛmpɛlɔ dia tɔtɛmɔla dikishi.”
16 Ambutshi waki Paula wakawetsha wetshelo w’aseka Mupɛ, koko etena kakandakome mangase, nde akatatɛ mbuta ɔnɛ Nzambi bu. Ko kakɔna kakayotombaka? Nde mbutaka ate: “Lakɛnana l’ɔngɛnyi ami ɔmɔtshi waketshanya la mi ngɔndɔ efula. Etshikitanu wakandasale (ɛnyɛlɔ woho wakinde aya kɔmba ndo ele l’elungi k’ɔmɔnɔmɔnɔ) wakatshutshuya dia mbombola ɔnɛ: ‘Ɔnɛ wɛ kana onto okina? Lende akiyɛ mɛtɛ na?’ Nde akambutɛ dia nde akeke Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ndo akatatɛ sambishami mbala kakɔ ɔtɔi.” Paula akayetawɔka ɔnɛ Bible kekɔ Ɔtɛkɛta waki Nzambi l’ɔkɔngɔ wa nde mɛna etshikitanu wakasale ɔngɛnyi ande l’ɔtɛ wakandeke Bible.
“DIUI DIAYE DIEKO TALA L’EKULU AMI”
17. Wahɔ akɔna wayoyokondja naka wɛ mbadiaka Bible lushi la lushi ndo kanaka yimba latɔ?
17 Aha la tâmu, Bible kekɔ woshasha wa dimɛna efula ndo tɔ kakafundama l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila. Adiakatɔ lushi la lushi l’ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia kɛsɔ ayokokimanyiya dia wɛ kilanga ndo nanga Nzambi lele Kiɔkɔ yatɔ. (Osam. 1:1, 2) Dia nyuma kaki Nzambi nɔmbɔla tokanyi tayɛ wonya wadiayɛ Bible, kotatɛke la dɔmbɛlɔ. (Luka 11:13) Lam’ele tokanyi taki Nzambi mbele lo Bible, wɛ kokaka monga la tokanyi tande naka wɛ kanaka yimba la kɛnɛ katatɔ.
18. Lande na kahombayɛ ntetemala mbeka Bible?
18 Etena kadiayɛ divɛsa dimɔtshi dia lo Bible, sala la wolo dia nkitanyiya kɛnɛ katadiɔ. (Adia Osambu 119:105.) Yaendaka l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi oko ɔnɛ layaenda lo talatala ndo sala etshikitanu wahombama. (Jak. 1:23-25) Kamba l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi oko yɔɔmbɔ dia mamɛ dietawɔ diayɛ di’oma l’Afundelo ndo dia minya wetshelo wa kashi oma l’etema w’anto w’ɛlɔlɔ. (Ef. 6:17) Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ ayɛnya lowando lele la yɛ le Nzambi lo woho wakandasokoya aprɔfɛta ndo afundji wa Bible la nyuma kande k’ekila dia vɔ kifunda.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Dictionnaire grec-anglais du Nouveau Testament et autres écrits du christianisme primitif, lo Angɛlɛ.
b Nkombo mɔtshi yakatshikitanyema.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 29]
Adiaka Bible lushi tshɛ dia wɛ kilanga ndo nanga Nzambi lele Kiɔkɔ yatɔ
[Osato wa lo lɛkɛ 26]
Ɔnɛ lasinya mukanda mbele kangawɔ