Woho wakeyama Ɔtɛkɛta wa Nzambi l’Ɛspanyɛ wa lo Moyen Âge

ƆPƆSTƆLƆ PƆƆLƆ mbakafundɛ asekande Akristo wa la Rɔmɔ ɛtɛkɛta ɛsɔ oya lo 56 T.D. Bible hate kana Pɔɔlɔ mɛtɛ akande lɔkɛndɔ otsha l’Ɛspanyɛ. Koko, diɛsɛ la welo wakadje Pɔɔlɔ kana waa misiɔnɛrɛ ekina w’Akristo, lokumu l’ɔlɔlɔ l’oma lo Bible, Ɔtɛkɛta waki Nzambi, lakakome l’Ɛspanyɛ lo ntambe ka hende T.D.

Kombet’edja, atshunda w’Akristo wakatatɛ monga ndo wakakokanɛ l’Ɛspanyɛ. Diakɔ diele, anto wa lɛkɔ wakayonga l’ohomba wa Bible kadimɔma lo Latino. Vɔ wakayonga l’ohomba wa Bible kɛsɔ nɛ dia, oya lo ntambe ka hende, ase Ɛspanyɛ wakalɔmbwama l’etena k’otale oma le ase Rɔmɔ ndo Latino akayonga ɔtɛkɛta wakatɛkɛtamaka lo diolelo di’otondo dia Rɔmɔ.

BIBLE YA LO LATINO YAKAKOTSHA OHOMBA AWƆ

Akristo wa ntondo wa l’Ɛspanyɛ wakatondja dikadimwelo efula dia lo Latino diakelamɛka Vetus Latina Hispana. Bible ya lo Latino shɔ yakakokanɛ l’Ɛspanyɛ ɛnɔnyi efula la ntondo ka Jerome nshidiya mfunda ekadimwelo kande ka lo Latino kakayonyanyema kelɛwɔ Vulgate l’etatelo ka ntambe ka tanu T.D.

Ekadimwelo ka Jerome kɛsɔ kakandatoshidiya mfunda la Bɛtɛlɛhɛma ka la Palɛstinɛ kakakome l’Ɛspanyɛ esadi eto. Kam’akoke Lucinius, ombeki wa Bible wakanyanyemaka dia Jerome ekɔ lo mfunda ekadimwelo ka lo Latino, nde akakombola esadi eto dia nkondja kɔpi kɛmɔtshi k’ekadimwelo k’oyoyo kɛsɔ. Diakɔ diakandatome afundji asamalo la Bɛtɛlɛhɛma dia tosangola awui akɔ, ko mbela l’Ɛspanyɛ. Lo ntambe yakayelana, ekadimwelo kelɛwɔ Vulgate kakayahɛnaka yema yema ekadimwelo ka Vetus Latina Hispana. Dikadimwelo dia lo Latino sɔ diakakimanyiya ase Ɛspanyɛ dia mbadia Bible ndo nshihodia losango la lɔkɔ. Koko lam’ele laasɔ ko diolelo dia Rɔmɔ diambokomɛ nɔmbɔla, ɔtɛkɛta okina wakayotatɛ tɛkɛtama.

BIBLE LO PASE

Lo ntambe ka tanu, waa Wisigoths ndo waoho akina wa l’Allemagne wakɔtwɛ Ɛspanyɛ ndo ɔtɛkɛta okina wa gothique wakatatɛ tɛkɛtama lo disɛnga dia lɛkɔ. Andɔshi asɔ waki l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi wakelamɛka ɔnɛ arianisme ndo vɔ kombetawɔka wetshelo wa Losato l’osanto. Ndo nto, vɔ wakaye l’ekadimwelo kawɔ ka Bible ka Ulfilas ka l’ɔtɛkɛta wa gothique. Ase Ɛspanyɛ wakadiaka Bible kɛsɔ polo l’ekomelo ka ntambe ka samalo, etena kakayonga nkumekanga Reccared ka waa Wisigoths oseka Mupɛ ndo kakandayotona arianisme. Nde akadjanga dia vɔ nkɔngɔla abuku tshɛ wa l’ɔtɛkɛta wa waa arien, mbidja ndo Bible ka Ulfilas ko mbalanya. Etombelo wakayala la dui sɔ ele, ekanda tshɛ wa l’ɔtɛkɛta wa gothique wakashishɔ l’Ɛspanyɛ.

Koko Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakatetemala kokanɛ l’Ɛspagnɛ l’etena kɛsɔ. Laadiko dia ɔtɛkɛta wa gothique, aki ɔtɛkɛta okina wa lo Latino wakatɛkɛtamaka efula l’Ɛspanyɛ, ndo oma l’ɔtɛkɛta akɔ mbakayotomba ɛtɛkɛta ekina w’ase Rɔmɔ wakatɛkɛtamaka la péninsule Ibérique.a Mikanda woleki edjedja wakafundama l’ɔtɛkɛta ɔmɔtshi wa lo Latino wakelamɛka ɔnɛ pase dia Wisigoths, nɛ dia vɔ wakafundama lo bɛtshi dimɔtshi dia pase. Mikanda ɛsɔ wakafundama lo ntambe ka samalo ndo k’esambele, ndo ɛmɔtshi wekɔ l’avɛsa amɔtshi w’oma lo dibuku di’Esambu ndo Evanjiliɔ. Lo ehase kɛmɔtshi, wakafunde Osambu 16 w’otondo.

Woho wakatanemaka awui wa l’Afundelo lo pase diaha kawotake mɛnyaka dia ndo anto k’anto wa l’etena kɛsɔ wakakokaka mbadia ndo nsangola Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Mɛnamaka di’embetsha wakakambaka l’awui wa lo Bible asɔ dia mbetsha ambeki woho wa mbadia la mfunda. Pase sɔ komonga dihomɔ di’ofundelo di’oshinga wolo lo diɛdika la akatshi w’oshinga wolo wakakambaka la andjashi Nzambi wa lo Deko dia l’atei atei (Moyen Âge) dia ntondja Bible yawɔ y’oshinga wolo.

Bible kɛmɔtshi k’oshinga wolo kakombama l’ɔtɛmwɛlɔ wa San Isidoro l’osomba wa León, l’Ɛspanyɛ. Tɔ kakatondjama lo 960 T.D., tɔ kekɔ l’akatshi 516 wele l’otale wa satimɛtrɛ 47, woke wa satimɛtrɛ 34 ndo tɔ kekɔ la wotsho wa kilɔ 18. Bible kekina katanema nshi nyɛ lo bibliɔtɛkɛ wele la Vatican, kakafundama oma le ondjashi Nzambi wa lo Santa Maria l’osomba wa Ripoll lo 1020 T.D. Ɔsɔ ekɔ Bible kakaleke oshinga wolo lo Bible tshɛ yakatondjama lo Deko dia l’atei atei. Dia ntondja Bible ka diambo ka ngasɔ, ondo ondjashi Nzambi akakambaka olimu lushi l’otondo paka dia nkongɛ dɛta di’etatelo kana lomingu l’otondo paka dia nɔngɔsɔla ɔtɛ a dui wa lo lɛkɛ. Kaanga mbaki Bible shɔ oshinga wolo, yɔ kokimanyiya efula dia losango l’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi kokanɛ le anto.

BIBLE L’ƆTƐKƐTA WA ARABƐ

Oya lo ntambe k’enanɛi, etena kakɔtɔ waa Mizilima lo disɛnga dia l’Ɛspanyɛ, ɔtɛkɛta okina wakayotatɛ ndeka tɛkɛtama. Lo ngelo yakalɔmbwamaka oma le waa Mizilima, Arabɛ akayoleka tɛkɛtama ndeka Latino, diakɔ diakawayonga l’ohomba wa Bible l’ɔtɛkɛta w’oyoyo ɔsɔ.

Aha la taamu, dikadimwelo efula dia Bible dia lo Arabɛ, djekoleko dia Evanjiliɔ, diakayokokanɛ l’Ɛspanyɛ lo Deko dia l’atei atei. Mɛnamaka dia lo ntambe k’enanɛi, John laki evɛkɛ ɔmɔtshi wa la Séville akakadimola Bible k’otondo l’Arabɛ. Lonyangu ko, dikadimwelo efula dia lo Arabɛ sɔ diakayoshishɔ. Ekadimwelo kɛmɔtshi ka lo Arabɛ ka Evanjiliɔ kakafundama oya l’atei atei wa ntambe ka dikumi kakalamema lo luudu la Nzambi la woke l’aseka Mupɛ la León, l’Ɛspanyɛ.

DIKADIMWELO DIA LO ESPAGNOL DIAKATONDJAMA

Oya l’ekomelo ka Deko dia l’atei atei, castillan kana espagnol mbakayoleka tɛkɛtama la péninsule Ibérique. Ɔtɛkɛta w’oyoyo ɔsɔ wakayokimanyiya di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi kokanɛ.b Ekadimwelo ka ntondo ka Bible kakatondjama l’etatelo ka ntambe ka 13 lo espagnol kakelamɛka ɔnɛ La Fazienda de Ultra Mar (Elimu w’oma la wedi wa ndjale). Ekadimwelo ka Bible kɛsɔ kekɔ la ɔkɔndɔ wa lɔkɛndɔ lakande ase lsariyɛlɛ, awui amɔtshi w’oma lo abuku atanu w’etatelo ndo abuku akina wa lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, Evanjiliɔ ndo mikanda.

Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ kɔngɛnangɛna ekadimwelo kɛsɔ. Diakɔ diele, lo 1234, lo Losanganya lakɔtɔma la Tarragone wakadjanga di’anto tshɛ tɔlɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo ngelo kawɔ, abuku tshɛ wakatɛkɛtaka dia Bible waki l’ɛtɛkɛta wa totshitshɛ dia vɔ mbatshumba. Diɛsɛ ko, didjango sɔ koshimba okadimwelo wa Bible nkina. Nkumekanga Alphonse X (1252-1284), lakɔsama oko ofundji wa ntondo w’abuku wa l’espagnol akangɛnangɛna okadimwelo w’Afundelo l’ɔtɛkɛta w’oyoyo w’espagnol ɔsɔ ndo akasukɛ olimu ɔsɔ. Lo dikamwelo diakatatɛ kadimɔma lo espagnol oma k’etena kɛsɔ, mbaki ndo ekadimwelo kakawelɛka Bible préalfonsine ndo Bible alfonsine kakayotombaka yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, kakaleke woke lo dikadimwelo dia l’espagnol dia l’etena kɛsɔ.

Dikadimwelo sɔ pende diakakimanyiya dia nshikimadia ndo mpamia ɔtɛkɛta w’oyoyo w’espagnol. Nomb’ewo kelɛwɔ Thomas Montgomery akate lo dikambo dia Bible préalfonsine ɔnɛ: “Okadimudi wa Bible kɛsɔ akakambe olimu wa dimɛna efula oyadi lo kɛnɛ kendana la mɛtɛ k’awui wele lɔkɔ kana dimɛna di’ɔtɛkɛta. . . . Nde akakambe la tɔtɛkɛta ta wɔdu ndo tokɛma hwe takakokaka kaanga anto waki kombeyaka Latino dimɛna nshihodia Bible.”

Koko, dikadimwelo dia Bible dia ntondo dia l’espagnol sɔ diakakadimɔma aha oma lo ɔtɛkɛta wakafundama Bible ntondo, koko oma lo Latino Vulgate. Oma lo ntambe ka 14, waa nomb’ewo y’ase Juda wakatondja dikadimwelo efula di’Afundelo wa lo Hɛbɛru diakakadimɔma mbala kakɔ ɔtɔi oma lo Hɛbɛru otaha l’espagnol. L’etena kɛsɔ l’Erɔpɛ w’otondo, l’Ɛspanyɛ mbakaleke monga ase Juda efula ndo akadimudi w’ase Juda waki la diaaso dia nkamba l’efundelo wa lo Hɛbɛru dia nkadimola oya l’ɛtɛkɛta awɔ.c

Ekadimwelo kelɛwɔ Bible Alba kakashile fundama lo ntambe ka 15, kekɔ ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi. Luis de Guzmán lakanyanyemaka l’Ɛspanyɛ, akalɔmbɛ Rabbi Moisés Arragel dia nkadimola Bible lo castizo espagnol wa (pudipudi). Nde akasha ɛkɔkɔ ehende wakootshutshuya dia nɔmba di’ekadimwelo k’oyoyo kɛsɔ tondjama. Nde akate ate ɔkɔkɔ wa ntondo ele: “Bible katanema nshi nyɛ l’ɔtɛkɛta w’ase Rɔmɔ bu l’awui wa mɛtɛ.” Ndo ɔkɔkɔ wa hende ele: “Anto wele oko sho nangaka ekanda wele la nɔtɛ ya l’ɛse k’akatshi yalembetshiya awui wa wolo.” Kɛnɛ kakandalɔmbɛ mɛnyaka di’anto wa lo nshi yande waki la nsaki k’efula ka mbadia ndo nshihodia awui wa lo Bible. Kɛsɔ mɛnyaka nto di’Afundelo wakakadimɔma l’ɔtɛkɛta wa lootɔ wakakokanɛ l’Ɛspanyɛ.

Diɛsɛ la akadimudi ndo asangodi wa lo Deko dia l’atei atei, anto weya mbadia w’ase Ɛspanyɛ waadia Bible l’ɔtɛkɛta awɔ hita aha l’okakatanu w’efula. Ombewi w’ɛkɔndɔ Juan Orts González akate lo kɛnɛ kendana l’etombelo waki la dui sɔ ate: “Ase Ɛspanyɛ wakeyaka Bible efula ndeka ase Allemagne kana ase Angleterre wakasɛnaka la ntondo ka nshi ya Luther.”

Koko, oya l’ekomelo ka ntambe ka 15, didjango diakadjama l’Ɛspanyɛ dia nshimba anto diaha nkadimola ndo monga l’Afundelo l’ɛtɛkɛta awɔ wa lootɔ. Bible kakashimbama l’Ɛspanyɛ l’edja k’etena k’otale. Ntambe shato yakete di’oshimbamelo ɔsɔ ndjoshila. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, akadimudi amɔtshi waki la dihonga wakatokadimola Bible lo espagnol lo wedja ekina ko wakayɔtshiya la mayɛlɛ tshɛ l’Ɛspanyɛ.d

Oko wadiɛnya ɔkɔndɔ wa Bible l’Ɛspanyɛ lo Deko dia l’atei atei, andɔshi wakasale la wolo lo toho efula di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi nshishɔ. Koko, vɔ komonga l’akoka wa nshisha Ɔtɛkɛta wa Kanga-Wolo-Tshɛ.—Esambu 83:1; 94:20.

Diɛsɛ la woho wakatetemala waa nomb’ewo efula nkamba olimu, Bible koshishɔ ndo kakakokanɛ l’Ɛspanyɛ lo Deko dia l’atei atei. Akadimudi wa nshi nyɛ ndjelaka lokolo l’akadimudi asɔ wa lo nshi y’edjedja wakakadimola Afundelo lo Latino, gothique, Arabɛ ndo l’espagnol. Etombelo wele la dui sɔ ele, miliyɔ y’anto watɛkɛta espagnol nshi nyɛ koka mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi l’ɔtɛkɛta wananda etema awɔ.