Asawo Wɔtɔnɛ | L’ƆTƐ A DUI WA LO LOHOSO
Ngande wɔsa Nzambi ɔnwɛlɔ wa mfɔka?
Naoko, lakatatɛkɛtshi lo sawo dia ntondo akate lo kɛnɛ kakokimanyiya dia ntshika ɔnwɛlɔ wa mfɔka ɔnɛ: “Dui diakakimanyiya dia ntshikitanya lɔsɛnɔ lami ele, mbeka akambo wa mɛtɛ wendana la waonga ndo sangwelo dia Nzambi.” Kɛnɛ kakandeke kekɔ lo Bible. Kaanga mbele Bible hatɛkɛta dikambo dia mfɔka, tɔ tokimanyiyaka dia mbeya woho wɔsa Nzambi ɔnwɛlɔ wa mfɔ.a Le anto efula, ewo k’oma lo Bible kɛsɔ mbakimanyiyaka dia monga la dihonga diahombama dia nshika tanga kana ntshika mbekelo kɛsɔ. (2 Timɔte 3:16, 17) Tende etombelo esato wa kɔlɔ weyama dimɛna waya oma l’ɔnwɛlɔ wa mfɔka ndo kɛnɛ kata Bible lo dui sɔ.
ƆNWƐLƆ WA MFƆKA KONYAKA ONTO MFUMBE KATƆ
Mfɔka tshɛ kekɔ la ɛngɔ kɛmɔtshi kadjoya onto kelɛwɔ nicotine. Ɛngɔ kakɔ mbasha onto mposa ka ntetemala nnɔ. Ɔnwɛlɔ wa mfɔka tɔlaka nicotine esadi eto lo wɔɔngɔ ndo dui sɔ salemaka mbala la mbala. Lam’ele mbala tshɛ kakutola onto mfɔka nde nɔka nambo ka nicotine, anto wanɔ yɛdikɔ ya l’atei atei ya pakɛ k’otondo ka mfɔka lo lushi nɔka nicotine oko 200 lo lushi, ɔsɔ ekɔ dozɛ di’efula ndeka didjoyadjoya dikina. Dozɛ sɔ konyaka nicotine lo yoho ya laande dia mbetɛ onto mfumbe ka mfɔka. Naka onto aya mfumbe, tolembetelo tɔmɔtshi mɛnamaka le nde, ɛnyɛlɔ nde kɔnɔka mfɔka nde hayondoya mposa.
“Nyekɔ ɛhɔmbɔ wa ɔnɛ lakitanyiyanyu.”—Rɔmɔ 6:16
Onde mɛtɛ wɛ koka nkitanyiya Nzambi naka wɛ eke ɔhɔmbɔ wa mfɔka?
Bible tokimanyiyaka dia monga la kanyi ya dimɛna lo dui sɔ etena katatɔ ɔnɛ: “Onde nyu hanyeye dia naka nyu ntetemala ndjakimɔ dia nkitanyiya onto ɔmɔtshi oko ɛhɔmbɔ, kete nyekɔ ɛhɔmbɔ wa ɔnɛ lakitanyiyanyu?” (Rɔmɔ 6:16) Etena kalɔmbwama tokanyi ndo etsha w’onto la mposa k’efula ka nnɔ mfɔka, nde komaka ɔhɔmbɔ atɔ. Jehowa Nzambi nangaka dia sho ntshungɔ aha tsho oma lo ditshelo diasalɛ alemba aso kɔlɔ, koko ndo oma lo ditshelo diafukutanya ekanelo kaso ka yimba. (Osambu 83:18; 2 Kɔrɛtɔ 7:1) Ɔnkɔnɛ, etena kafudia onto lowando ndo dilɛmiɛlɔ diande le Jehowa, nde shihodiaka dia Jehowa mbahomba nongola kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le nde ndo nde hakoke mbisha Nzambi kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ etena katetemalande monga mfumbe ka mfɔka. Mbeya ngasɔ, ayokimanyiya onto dia nshika tanga la ntondo ka nsaki ya kɔlɔ.
Olaf, ladjasɛ l’Allemagne lakatatɛ nnɔ mfɔka etena kakinde l’ɛnɔnyi 12, akayokitshika l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 16. Nde mbutaka ate: “Lushi lakamanɔ otamba wa ntondo lakɛnyi oko dui sɔ bu kɔlɔ. Koko, l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi lakayoleka ndjasha l’ɔnwɛlɔ wa mfɔka. Mbala kɛmɔtshi kakamahombe mfɔka, lakatshimbe wɔɔngɔ ko lakatɔngɔna totenyi ta mfɔka takamakashaka lo djɔngalɔnga mɔtshi ndo tisanganya ko mɔmba lo dikatshi dia jurnalɛ. Etena kohɔmi awui asɔ, dimi mongaka la nsɔnyi k’efula.” Ngande wakandayotshika mbekelo ka kɔlɔ kɛsɔ? Nde mbutaka ate: “Nsaki ka ngɛnyangɛnya Jehowa kakaleke kimanyiyami. Ngandji koka Jehowa anto ndo elongamelo katoshande akambisha wolo wa dimi ntomba oma lo lɔhɔmbɔ la mfɔka mbala ɔtɔi lo pondjo.”
ƆNWƐLƆ WA MFƆKA NDANYAKA DEMBA
Lo ndjela jurnalɛ mɔtshi (The Tobacco Atlas) “ambewi wa siansɛ wakɛnya dia ɔnwɛlɔ wa mfɔka . . . ndanyaka tenyi dia demba suke la tshɛ ndo fudiaka hemɔ ndo lɔnyɔi.” Ɔnwɛlɔ wa mfɔka mbelaka hemɔ yahasambemɛ, ɛnyɛlɔ kansɛrɛ, hemɔ ka l’asasa ndo hemɔ ya lo dui. Koko, lo ndjela tshunda dia l’andja w’otondo diendana l’akambo wa yoonge ya demba (OMS), ɔnwɛlɔ wa mfɔka mbelaka nto hemɔ yasambemɛ yadiakisha anto efula, ɛnyɛlɔ lɔkɔsu la lohondja.
“Olange Jehowa Nzambi kayɛ l’otema ayɛ tshɛ ndo la anima ayɛ tshɛ ndo la yimba yayɛ tshɛ.”—Mateo 22:37
Onde wɛ koka mɛnya dia wɛ mbokaka Nzambi ngandji ndo mbɔlɛmiyaka naka wɛ ekɔ lo ndanya demba diakandakosha lo ndjasha lo mbekelo ka kɔlɔ kɛsɔ?
Lo tshimbo ya Bible, Jehowa Nzambi tetshaka dia monga la kanyi ya dimɛna lo dikambo dia lɔsɛnɔ, demba ndo akoka aso. Yeso y’Ɔnande akate lo dikambo sɔ ate: “Olange Jehowa Nzambi kayɛ l’otema ayɛ tshɛ ndo la anima ayɛ tshɛ ndo la yimba yayɛ tshɛ.” (Mateo 22:37) Mbokɛmaka hwe dia, Nzambi nangaka sho nkamba dimɛna la nsɛnɔ ndo alemba aso la dilɛmiɛlɔ tshɛ. Etena kekaso akambo wendana la Jehowa ndo alaka ande, sho ndjowookaka ngandji ndo ndjɔɔsaka kɛnɛ tshɛ kakandatosalɛ la nɛmɔ. Dui sɔ totshutshuyaka dia mbewɔ oseka dui tshɛ diakoka salɛ alemba aso kɔlɔ.
Jayavanth, lele dɔkɔtɛlɛ la Inde akanɔ mfɔka l’edja k’ɛnɔnyi 38. Nde mbutaka ate: “Lakayeya waale waya oma lo ɔnwɛlɔ wa mfɔka lo tojurnalɛ t’aseka enganga. Lakeyaka dia dui sɔ diekɔ kɔlɔ ndo lakalakaka ɛkɔnyi ami dia ditshika. Koko dimi kotshika mbekelo kɛsɔ kaanga mbakamahembe nsala ngasɔ mbala tshanu kana shamalo.” Kakɔna kakayookimanyiya dia ntshika dui sɔ? Nde mbutaka ate: “Wekelo wa Bible mbakakimanyiya dia ntshika nnɔ mfɔka. Nsaki ka ngɛnyangɛnya Jehowa kakatshutshuya dia ntshika mbekelo ka kɔlɔ kɛsɔ.”
ƆNWƐLƆ WA MFƆKA SALƐKA ANTO AKINA KƆLƆ
Onto lamɛna edinga wa mfɔka kanɔ onto okina kana edinga w’oma lo tshenyi ya mfɔka yakakadjemi nɔka lɔlɛngɔ. Naka onto ambɔmɛna edinga wa mfɔka kanɔ onto okina, kete nde koka monga la kansɛrɛ ndo hemɔ kina, ndo ɔnɔnyi tshɛ edinga ɛsɔ wekɔ lo ndjaka anto 600 000 wahanɔ mfɔka, djekoleko wamato ndo ana. Alapɔlɔ ɔmɔtshi w’oma lo OMS mbutaka ɔnɛ: “Ndooko onto lakoka mɛna edinga wa mfɔka kanɔ onto okina ko hongi la waale.”
“Olange wonyayɛ onto oko wayalangayɛ.”—Mateo 22:39
Onde mɛtɛ wɛ koka mboka wonyayɛ onto ndo ase nkumbo ngandji naka wɛ ekɔ lo mbadja lo waale waya naka onto ambɔmɛna edinga wa mfɔka kanɔyɛ?
Lo ndjela Yeso, mboka osekaso onto, nkumbo, angɛnyi ndo anto wotodingi ngandji ekɔ ɔlɛmbɛ wa hende, laadiko dia nanga Nzambi. Nde akate ate: “Olange wonyayɛ onto oko wayalangayɛ.” (Mateo 22:39) Naka sho ndjasha lo mbekelo yele l’etombelo wa kɔlɔ le anto wokaso ngandji asɔ, kete sho bu la ngandji k’osekaso onto. Ngandji ka mɛtɛ totshutshuyaka dia nkitanyiya dako dia lo Bible nɛ: “Onto l’onto atetemale nyanga wahɔ w’onto okina, koko aha wahɔ ande hita.”—1 Kɔrɛtɔ 10:24.
Armen, ladjasɛ l’Arménie mbutaka ate: “Ase nkumbo kami wakasɛngasɛngaka dia dimi ntshika nnɔ mfɔka nɛ dia dui sɔ diaki la nshɛngiya ya kɔlɔ lewɔ. Koko, laki l’okakatanu dia mbetawɔ ɔnɛ nnɔ mfɔka koka monga la shɛngiya ya kɔlɔ le wɔ.” Nde mbutaka lo kɛnɛ kakookimanyiya dia ntshikitanya kanyi ɔnɛ: “Ewo kakamakondja oma lo Bible ndo ngandji kokami Jehowa akakimanyiya dia ntshika nnɔ mfɔka ndo mbetawɔ ɔnɛ dui sɔ salɛka aha dimi oto, koko ndo anto akina kɔlɔ.”
ƆNWƐLƆ WA MFƆKA AYOKOMƐ LO PONDJO
Ewo k’oma lo Bible mbakakimanyiya Olaf, Jayavanth, ndo Armen dia ntshungɔ oma lo mbekelo ka kɔlɔ kaki la nshɛngiya le wɔ ndo le anto akina. Vɔ wakatondoya dui sɔ aha tsho lo mbeya ɔnɛ nnɔ mfɔka ekɔ kɔlɔ, koko nɛ dia vɔ wakayotatɛ mboka Jehowa ngandji ndo wakayonga la nsaki ka mbɔngɛnyangɛnya. Ohomba wa ngandji mɛnyama lo 1 Joani 5:3, lɛnɛ atama ɔnɛ: “Nɛ dia nanga Nzambi kɛdikɛdi nkitanyiya ɛlɛmbɛ ande, koko ɛlɛmbɛ ande bu wotsho.” Lo mɛtɛ, nkitanyiya atɔndɔ wa lo Bible hatongaka nshi tshɛ dui dia wɔdu, koko naka onto tshutshuyama la ngandji k’efula kokande Nzambi, kete mbookitanyiya hatonga dui dia wotsho.
Lo tshimbo y’esambishelo kasalema l’andja w’otondo nshi nyɛ, Jehowa Nzambi ekɔ lo nkimanyiya miliyɔ y’anto dia ntshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la mfɔka. (1 Timɔte 2:3, 4) Kem’edja lo tshimbo ya Diolelo diande, mbuta ate lowandji la l’olongo lalɔmbwama oma le Ɔnande Yeso Kristo, Jehowa ayanga minya dikongɛ dia lokaki di’awui w’okanda diakonya miliyɔ y’anto ɛhɔmbɔ wa mfɔka. Nde ayonya hemɔ ka ɔnwɛlɔ wa mfɔka lo pondjo ndo ayokonya anto wele l’okitanyiya kokele lo demba ndo lo yimba.—Isaya 33:24; Ɛnyɛlɔ 19:11, 15.
Naka wɛ ekɔ lo nsala la wolo dia ntshika nnɔ mfɔka, kete tohekɔke. Lo mbeka dia mboka Jehowa ngandji ndo mbɔsa ɔnwɛlɔ wa mfɔka woko wakiɔsande, wɛ lawɔ koka tshutshuyama dia ntshika mbekelo kɛsɔ. Ɛmɛnyi wa Jehowa wayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia kokimanyiya dia wɛ mbeka ndo nkamba l’atɔndɔ wa lo Bible. Onga l’eshikikelo dia naka wɛ nangaka Jehowa kokimanyiya dia ntshika ɔnwɛlɔ wa mfɔka, kete nde ayokosha wolo ndo ekeketshelo kele la yɛ l’ohomba.—Filipɛ 4:13.
a Ɔnwɛlɔ wa mfɔka watɛkɛtama lanɛ, mendanaka la nnɔ mfɔka mbala kakɔ ɔtɔi oma l’otamba wa mfɔka, lo kashiba kana lo ɔtɔpa wadjawɔ ashi. Koko, atɔndɔ wa lɔkɔ mendanaka l’ɔnwɛlɔ wa mfɔka l’ɛhɛmbɛ, ndjitɔma, mfɔka yele la nicotine yanɔwɔ la dja ya kura ndo weho ekina.