Tshapita 2
Dibuku Diakɛnɛmɔla Ewo ka Nzambi
1, 2. Lande na keso l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ k’Otungi aso na?
KEMA kɔlɔ di’Otungi aso wa ngandji mbisha anto dibuku diahomba mbalakanya ndo mbalɔmbɔla. Onde wɛ hetawɔ ɔnɛ: anto wekɔ l’ohomba w’ɛlɔmbwɛlɔ oka?
2 Amboshila la mbeta oleki ɛnɔnyi 2 500, omvutshi ndo ɔkɔndɔdi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ akafunde ate: “[Lam’atɔkɛndakɛndaka onto, NW], ndi ndame heyi nombola ekulu andi.” (Jeremiya 10:23) Ɛlɔ kɛnɛ, mɛtɛ ka wotelo ɔsɔ amboleka tomba sɛkɛ oleki nshi ya ntondo. Ɔnkɔnɛ mbakashikikɛ yɔnɛ William H. McNeill, ombewi w’ɛkɔndɔ ate: “Awui waheyama mbala watsha anto la kɛtɛ wokongaka paka lokema l’ofukutanu la l’elanyelo k’ekongelo koshikikadi ka tshunda di’anto.”
3, 4. (a) Woho akɔna wakokaso mbeka Bible na? (b) Woho akɔna ayotosala dia sɛdingola Bible na?
3 Bible ndola l’awui tshɛ wele ohomba le so dia kondja ɛlɔmbwɛlɔ k’oshika. Mɛtɛ, anto efula tɔkɔmɔka lam’atowotatɛka la sɛdingola Bible. Tɔ kekɔ dibuku dia woke ndo tenyi diatɔ dimɔtshi diekɔ wolo shihodia. Koko, naka onto ɔmɔtshi akakosha tɛstama kɛmɔtshi kɛnya kɛnɛ kahombayɛ sala dia kondja sango dimɔtshi dia nɛmɔ efula, onde wɛ hoyatshungwɛ wonya dia mbeka tɛstama kakɔ la yambalo tshɛ oka? Naka wɛ ambɛna dia wɛ hahotɔ tenyi dimɔtshi dia l’okanda akɔ, kete wɛ ayokondja ekimanyielo oma le onto ɔmɔtshi lahotɔ akambo akɔ asɔ efula. Lande na kahayeke Bible ngasɔ na? (Etsha 17:11) Wɛ ayokondja diangɔ efula oleki ndo sango dia mbo ya l’emunyi. Oko wakatadieke lo tshapita ya ntondo, ewo ka Nzambi kokaka tɔla onto otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo.
4 Tɔsɛdingole dibuku diakɛnɛmɔla ewo ka Nzambi. Ntondotondo, tayosha lokanyi la kɛnɛ kele lo Bible k’otondo. L’ɔkɔngɔ, tayoyosawola lo dikambo di’ɛkɔkɔ wɛnya lande na kele anto efula weya akambo mbetawɔka ɔnɛ Bible ekɔ Dui diakasambiyama oma le Nzambi.
KƐNƐ KELE LO BIBLE
5. (a) Kakɔna katanema l’Afundelo wa lo Hɛbɛru na? (b) Kakɔna kele l’Afundelo wa lo Grɛkɛ na?
5 Bible ekɔ l’abuku 66 wokahanyemi lo tenyi pende dielɛwɔ mbala efula ɔnɛ Daka di’Edjedja la Daka di’Oyoyo. Abuku akumi asato la divua wakafundama suke la tshɛ lo Hɛbɛru ndo 27 lo Grɛkɛ. Afundelo wa lo Hɛbɛru tatɛ oma l’Etatelu polo ndo lo Malaki, wekɔ lo tɛkɛta dikambo di’etongelo ndo di’ɛnɔnyi 3 500 wa ntondo wa l’ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ l’anto. Naka sho sɛdingola etenyi ka Bible kɛsɔ, kete tayeya woho wakongaka Nzambi l’Ase Isariyɛlɛ—oma kam’akawatɔngɔ oko wodja l’eleko ka 16 N.T.D. polo ndo l’eleko ka 5 N.T.D.a Afundelo wa lo Grɛkɛ tatɛ oma lo Mateu polo ndo lo Enyelo, vɔ ndekaka tɛkɛta dikambo dia wetshelo l’elimu wakakambe Yeso Kristo l’ambeki ande l’eleko ka ntondo T.D.
6. Lande na kahombaso mbeka Bible k’otondo na?
6 Anto amɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Daka di’Edjedja” mendanaka paka l’Ase Juda ndo “Daka di’Oyoyo” di’Akristo mbediɔ. Koko, lo ndjela 2 Timote 3:16 (NW), “Afundelo tshɛ wakasambiyama oma le Nzambi ndo wekɔ ohomba.” Omalɔkɔ, dia sho mbeya Afundelo l’ɔlɔlɔ tshɛ, sho pombaka mbeka Bible k’otondo. Mɛtɛ, tenyi diakɔ dihende dia Bible mbɔtɔnɛka lam’asadiɔ, sangaka dui ɔtɔi dia mɔmbɔla ɔtɛ a dui w’otondo.
7. Ele ɔtɛ a dui wa Bible na?
7 Ondo aya ɛnɔnyi efula weyɛ lo mbɔtɔ lo mvudu ya Nzambi ndo wɛ akoke wâla tenyi dimɔtshi dia Bible la dui dia wolo. Ondo wɛ akale avɛsa amɔtshi wa lɔkɔ wɛmɛmɛ. Onde wɛ mbeyaka dia Bible ekɔ l’ɔtɛ a dui akɔ wâmɛ oma ko Etatelu polo ndo lo Enyelo oka? Eelo, ɔtɛ a dui wâmɛ mbele lo Bible k’otondo. Ko naa ɔtɛ a dui akɔ ɔsɔ na? Ele: oyindjelo wa lɔkɛlɛngɛ lele la Nzambi dia nɔmbɔla anto tshɛ ndo ekotshamelo ka sangwelo diande dia ngandji oma lo tshimbo ya Diolelo diande. L’ɔkɔngɔ, tayoyɛna woho akɔna wayokotsha Nzambi sangwelo diande sɔ.
8. Kakɔna kakɛnɛmɔla Bible lo dikambo dia lonto la Nzambi?
8 Lâdiko dia mbika epole ɔsɛkɛ lo sangwelo dia Nzambi, Bible kɛnɛmɔlaka ndo lonto lande. Ɛnyɛlɔ oko, sho mbeyaka oma lo Bible ɔnɛ: Nzambi ekɔ l’otema ande ndo ɛsɔnwɛlɔ wasalaso mendanaka lande. (Osambu 78:40, 41; Tukedi 27:11; Ezekiyele 33:11) Osambu 103:8-14 mbutaka ɔnɛ: Nzambi ekɔ “kanga ketshi la ngandji ka mamba. Ndi huki kele esadi, ambulula too la ngandji ka shikaa.” Nde tokaka kɛtshi, nde ‘mbohɔka ɔnɛ: oma lo ditshu mbakatatongama’ ndo sho kalolaka lɔkɔ lam’avɔso. (Etatelu 2:7; 3:19) Ande waonga w’ɛlɔlɔ efula wɛnyande lee! Aha ɔsɔ mbele woho wa Nzambi kakombolayɛ tɛmɔla?
9. Woho akɔna watosha Bible kanyi yokɛma lo dikambo dia adjango a Nzambi, ndo ɛlɔlɔ akɔna wakokaso kondja oma lo ewo ka ngasɔ na?
9 Bible toshaka lokanyi lokɛma hwe lo kɛnɛ k’endana la adjango wa Nzambi. Adjango akɔ asɔ shilamaka mbala mɔtshi oko ɛlɛmbɛ. Koko, mbala efula, adjango asɔ mɛnamaka lo tokanyi ta weke takalakanyema oma lo tshimbo y’awui washa onto ɛnyɛlɔ ka kɛnɛ kahombande ntsha. Nzambi akatshutshuya anto dia vɔ funda akambo amɔtshi w’ɔkɔndɔ w’Ase Isariyɛlɛ di’ɔlɔlɔ aso. Ɛkɔndɔ ɛsɔ wa mɛtɛ mɛnyaka kakɔna katomba lam’eta anto la Nzambi wedi dia kotsha sangwelo diande ndo etombelo wa kandji wɛnama etena kasɔnɔlawɔ mboka kawɔ vɔamɛ. (1 Khumi ya Dikanga 5:4; 11:4-6; 2 Ekondo 15:8-15) Naka sho mbala ɛkɔndɔ wa ngasɔ w’akambo wakasalema lo lɔsɛnɔ, kete aha la mbidja tamu, vɔ wayonga la shɛngiya l’etema aso. Naka sho pemba kanyiya akambo wakakɔndwama asɔ lo timba taso, kete tayokoka ndjaɛnya oko sho mbele anto wakatshaka awui akɔ. Ɔsɔku mbayotokoka kondja ɛlɔlɔ oma lo diɛnyɛlɔ di’amɛna ndo mbayotewɔ tolonga takandama atshi w’akambo wa kɔlɔ. Koko, dimbola nɛ dialemanɛ la lɔsɛnɔ laso nɔmbaka okadimwelo ɔmɔtshi: Woho akɔna akokaso ndjashikikɛ ɔnɛ: akambo wâlaso lo Bible wakasambiyama mɛtɛ oma le Nzambi na?
ONDE WƐ KOKAKA MBƐKAMA BIBLE OKA?
10. (a) Lande na kele anto amɔtshi mɛnaka ɔnɛ Bible amboshila nɛmɔ na? (b) Kakɔna katotɛ 2 Timote 3:16, 17 lo dikambo dia Bible?
10 Ondo wɛ mbeyaka di’abuku efula washa anto alako shilaka nɛmɔ l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛmɔtshi eto. Kakɔna kahombaso mbuta dikambo dia Bible na? Diɔ diekɔ dibuku di’edjedja efula, ndo suke l’ɛnɔnyi 2 000 wambeta oma kam’akafundama ɛtɛkɛta atɔ w’ekomelo. Anto amɔtshi mɛnaka ɔnɛ awui wofundami lɔkɔ kema ohomba lo nshi yaso nyɛ. Koko, endaka Bible akasambiyama oma le Nzambi, kete alako wa lɔkɔ pombaka monga nshi tshɛ eyoyo eto kânga mbediɔ dibuku di’edjedja. Afundelo pombaka monga nshi tshɛ “ololo mbetsha antu, la mbalaka, la mbaewula, la mbaekiya lu akambu w’ololo. dia untu a [Nzambi, NW] aluwani, ndu akuki dia ntsha elimu w’ololo tshe.”—2 Timote 3:16, 17.
11-13. Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ: Bible ekɔ ohomba lo nshi yaso nyɛ na?
11 Naka sho sɛdingola ɔlɔlɔ, kete tayɛna dia ɛlɛmbɛ wa lo Bible sunganaka nshi nyɛ woho akɔ wâmɛ la lo nshi yakawafundamaka. Ɛnyɛlɔ oko, lam’atɛkɛtatɔ dia waonga w’anto, Bible mbokiyaka hwe ɔnɛ akambo wa lɔkɔ kambemaka olimu lo nɔnga tshɛ y’anto. Sho kokaka mɛna mɛtɛ ka dikambo sɔ aha kânga l’okakatanu lo ndjela Dako diakasha Yeso l’Okongo diatanema lo dibuku dia Mateu, tshapita 5 polo 7. Dako sɔ diakambiya yɔnɛ Mohandas K. Gandhi, ɔlɔmbɔdi w’ekomelo wa lo wodja wa Inde lo ndjela akambo wakandatɛ ɔlɔhɛ w’edjedja wakahɔna la nkumekanga ka la Grande-Bretagne ate: “Lam’ayokotsha wodja ayɛ la wakimi wetshelo wa Yeso wakandasha lo Dako diande dia l’Okongo, etena kakɔ, tayokandola ekakatanu, aha wa lo wedja aso eto koko, ndo wa l’andja w’otondo.”
12 Aha la mbidja tamu, anto mambaka efula lo menda wetshelo wa Yeso! Lo Dako diande dia l’Okongo sɔ, nde akatɛnya mboka ka kondja ɔngɛnɔngɛnɔ w’oshika. Nde akalembetshiya woho wa shidiya esanyi. Yeso akalakanya woho wa nɔmba. Nde akakɛnɛmɔla lɔkɛwɔ la lomba lahomba monga l’onto lo dikambo dia mbo ya l’emunyi ndo akasha Yɛdikɔ ya Ntshanela dia monga la diokanelo dia ma ma l’anto akina. Woho wa mbeya nkeso y’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo woho wa monga la nshi yayaye y’oshika, akambo asɔ nto waki l’atei a wanɛ wakatɛkɛtama lo dako diakɔ.
13 Lo Dako dia l’Okongo sɔ ndo l’atei a kɛnɛ tshɛ kakafundama lɔkɔ, Bible tohonolɛka kɛnɛ kahombaso ntsha la kahombaso mbewɔ woho wa sho ndowanya lɔsɛnɔ laso. Alako watomba oma lɔkɔ wekɔ ohomba efula, diɔ diakɔ diakayosokoyamaka ombetsha ɔmɔtshi dia nde mbuta ate: “Kânga mbemi ondaki wa ndowanyaka ana lo kalasa ka sekɔndɛrɛ, kânga mbakamakondja dipɔlɔmɛ dia licence ndo dia manyi ndo mbamomâla abuku efula w’endana la ki ka lo yimba ndo ka waongelo w’anto, lakayɛna dimɛmɛ di’alako washa Bible l’akambo wele oko: olowanelo wa diwala, woho wa shimba akambo wa ngala wasala ɛlɔngɔlɔngɔ ndo woho wa kondja angɛnyi ndo wa kimanɛ lawɔ, awui aso tshɛ ndeka kɛnɛ kakamâle ndo kakameke lo kalasa k’adidi.” Lâdiko wetɔ ohomba le anto ndo woho wetɔ paka oyoyo oto, Bible sunganaka dia sho kiɛkama.
MƐTƐ KATƆ NDO AKOKA WA KIƐKAMA
14. Diɛnyɛlɔ diakɔna diɛnya ɔnɛ Bible mbutaka mɛtɛ l’akambo wa diewo na?
14 Kânga mbele Bible kema dibuku di’akambo wa diewo, tɔ mbutaka mɛtɛ l’akambo wa diewo. Ɛnyɛlɔ oko, lam’aketawɔka anto nshi mɔtshi ɔnɛ: kɛtɛ kakikɔ ebamubamu, omvutshi Isaya akate lo dikambo diatɔ ate tɔ kekɔ “obolonga” (lo Heberu, chugh, mbuta ate: “okama”). (Isaya 40:22, NW) Lokanyi l’ɔnɛ kɛtɛ okama mbetɔ lakayetawɔmaka le anto tshɛ paka nunu la nunu di’ɛnɔnyi wambeta l’ɔkɔngɔ wa nshi y’Isaya. Ndo nto, Jobo 26:7—divɛsa diakafundama oleki edja k’ɛnɔnyi 3 000 la ntondo—mbutaka ɔnɛ: Nzambi “atolendjalendjaka kete lam’aha nduku engo.” Nomb’ewo kɛmɔtshi l’akambo wa Bible akate ate: “Woho wakeye Jɔbɔ mɛtɛ ka dikambo sɔ diakalembetshiyama oma lo tshimbo ya diewo di’ekama ɔnɛ: kɛtɛ nɛndalɛndaka aha l’osukɔ lo dihole diele ndoko ɛngɔ, dui sɔ tohediaka ɛtɛ a wanɛ watona ɔnɛ Afundelo w’Ekila wakasambiyama.”
15. Woho akɔna wakeketshama anto dia mbɛkama Bible lo ndjela yoho yakakɔndwama akambo lɔkɔ na?
15 Yoho ya kɔndɔlawɔ akambo watanema lo Bible keketshaka wɛkamu wele laso otsha lo dibuku di’edjedja sɔ. Otshikitanyi la toshimu, akambo watanema lo Bible tɛkɛtaka di’anto ndo dia nshi ya mɛtɛ. (1 Khumi ya Dikanga 14:25; Isaya 36:1; Luka 3:1, 2) Ndo l’ahole wele akɔndɔdi w’ɛkɔndɔ w’edjedja wakaleke mbidja oshimu esɔ lo dikambo di’etshumba wakadjaka ewandji awɔ ndo mbishɛ etshumba wakawadjama la munga yawɔ, afundji wa Bible kombishɛ ndoko dui ndo waki akanga a losembwe—oyadi kânga lo kɛnɛ kak’endanaka la pɛkato yawɔ vɔamɛ.—Walelu 20:7-13; 2 Samuele 12:7-14; 24:10.
DIBUKU DIA PƆLƆFƐSI
16. Ɛnyɛlɔ kakɔna koleki woke kɛnya ɔnɛ Bible akasambiyama oma le Nzambi na?
16 Ekotshamelo ka pɔlɔfɛsi mbishaka djembetelo y’ɔnɛ: Bible akasambiyama oma le Nzambi. Bible ekɔ la pɔlɔfɛsi efula yakakotshama l’ɔm’ɔmɔ. Mɛtɛ, aha anto k’anto mbaki lo kiɔkɔ y’akambo asɔ. Ko akɔna ele l’edia ka pɔlɔfɛsi shɔ na? Bible mbutaka tɔamɛmɛ ɔnɛ: “nduku diui di’amvutshi diakayi uma lu lulangu la antu, keli antu wakati diui uma le [Nzambi, NW], wakasukuyama uma le [n]yuma [k’ekila, NW], mbuta ate: wolo wa Nzambi wa nkamba olimu.” (2 Petero 1:21) Enda diɛnyɛlɔ dimɔtshi.
17. Pɔlɔfɛsi yakɔna yakewoya ɔkwɛlɔ wa Babilɔna, ndo woho akɔna wakakotshama akambo asɔ na?
17 Ɔkwɛlɔ wa Babilɔna. Isaya la Jeremiya wakewoya edja la ntondo dikambo di’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna l’anya w’Ase Mediya l’Ase Pɛrɛsiya. Dikambo dia diambo ko, pɔlɔfɛsi k’Isaya k’endana la dikambo sɔ kakafundama yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 200 la ntondo ka Babilɔna nɛmbiama! Ɛlɔ kɛnɛ, ɛkɔndɔ w’anto shikikɛka pɔlɔfɛsi yayela nyɛ ɔnɛ yekɔ akambo wa mɛtɛ: Womelo w’ashi w’Ɔkɛdi w’Efarata lam’akawetshiya ashi oya l’oduwa wa lotshima (Isaya 44:27; Jeremiya 50:38); anto kombidja yimba dia nama asoko wa Babilɔna w’oma l’ɔkɛdi (Isaya 45:1); ndo ɔlɛmbiɛlɔ a wodja akɔ oma le nkumekanga Kuro.—Isaya 44:28.
18. Woho akɔna wakakotshama pɔlɔfɛsi ka Bible k’endana la wahemelo wa l’okudi ndo ɔkwɛlɔ wa “khum’ekanga ka Ngirika” na?
18 Wahemelo la ɔkwɛlɔ wa “khum’ekanga ka Ngirika.” Lo ɛnɛlɔ kande, Danyɛlɛ akɛnyi wombe wa mbodi akɔmɔla ɔkɔkɔ w’omi polo ndo mbomba ndo mbɔ̂kɔla seke yande hiende. L’ɔkɔngɔ, loseke la woke laki mbodi lakayɔkɔka, ko seke nyɛi yakayotomba lo dihole dialɔ. (Danyele 8:1-8) Wakalembetshiya Danyɛlɛ ɔnɛ: “Okoko w’umi wakayenyi, waki la seki hyendi. Seki yako yeli khumi ya dikanga y’asi Mediya ndu y’asi Peresiya. Mbudi k’umi eli khum’ekanga ka Ngirika. Luseki la wuki leli l’asa ashu ato, leli khum’ekanga ka ntundu. Seki nyei yakatumbi dia nkita luseki luku lakoko, eli waulelu anei wayutumba lu wudja ako, keli vo hawuyala la wulu uku wandi.” (Danyele 8:20-22) Mɛtɛ, lo ndjela pɔlɔfɛsi kɛnɛ, suke la deko pende to l’ɔkɔngɔ, “khum’ekanga ka Ngirika,” Alexandre le Grand, akalɛmbia Diolelo di’Ase Mediya la Ase Pɛrɛsiya dia seke hiende. L’ɔkɔngɔ wa nyɔi kaki Alexandre lo 323 N.T.D., emboledi ɛnɛi ande w’alembe wakɔhɛnɛ. Koko, ndoko ɔtɔi a l’atei awɔ wakɛdima la wolo waki la diolelo di’Alexandre.
19. Pɔlɔfɛsi yakɔna yakakotshama lo dikambo dia Yeso Kristo?
19 Lɔsɛnɔ la Yeso Kristo. Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru tanemaka pɔlɔfɛsi efula yakakotshama lo dikambo dia Yeso lo kɛnɛ k’endana la eotwelo kande, olimu ande, nyɔi kande ndo eolwelo kande. Ɛnyɛlɔ oko, oleki ɛnɔnyi 700 la ntondo, Mika akewoya ate: Mɛsiya, kana Kristo, ayotɔ la Bɛtɛlehɛma. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Isaya ɔnɛ lakasɛnaka lo nshi yakɔ yâmɛ la Mika, akatewoyisha ɔnɛ: Mɛsiya ayɔkɔmama ndo mbutamɛ sɔi. (Isaya 50:6; Mateu 26:67) Ɛnɔnyi kama tshanu la ntondo, Zɛkariya, akewoya ate: Mɛsiya ayokahema l’ɔkɔkɔ wa falanga 30 y’ekenga. (Zekariya 11:12; Mateu 26:15) Oleki ɛnɔnyi kinunu la ntondo, Davidi akatewoyisha akambo wakahombe mamasana la nyɔi ka Yeso Mɛsiya. (Osambu 22:7, 8, 18; Mateu 27:35, 39-43) Ndo yɛdiko y’ɛnɔnyi kama tshanu la ntondo, pɔlɔfɛsi kaki Danyɛlɛ kakakɛnɛmɔla etena kakahombe mɛnama Mɛsiya kâmɛ ndo edja kakahombe mbiviya olimu ande ndo etena kakandahombe mvɔ. (Danyele 9:24-27) Ɔsɔ ekɔ paka ɛnyɛlɔ ka tshitshɛ ka pɔlɔfɛsi yakakotshama lo lokombo la Yeso Kristo. L’ɔkɔngɔ diko wɛ ayoyɛna di’ekɔ ɔlɔlɔ efula mbala akambo efula w’endana lande.
20. Eshikikelo kakɔna kahombaso monga atɔ lo menda ekotshamelo ka kokele ka pɔlɔfɛsi ya lo Bible na?
20 Pɔlɔfɛsi kina efula yakewoya Bible edja la ntondo yambokotshamaka. Wɛ kokaka ndjambola wate: ‘Ko woho akɔna w’endana lɔsɛnɔ lami l’awui asɔ na?’ Tênde yema, naka onto ɔmɔtshi tokotɛka mɛtɛ keto ɛnɔnyi k’ɛnɔnyi, onde wɛ ayowamia la shashimoya naka nde ambokotɛ losango l’oyoyo oka? Kema! Nzambi okotaka mɛtɛ lo Bible k’otondo. Onde dui sɔ hadiokoke kokeketsha dia wɛ mbɛkama alaka wa Bible, ɛnyɛlɔ oko pɔlɔfɛsi ya lɔkɔ y’endana la paradiso ka la kɛtɛ kayaye oka? Mɛtɛ, sho kokaka monga la woho a mbetawɔ ka ngasɔ oko kɛnɛ kaki la Paulo, ɔmɔtshi a l’atei w’ambeki waki Kristo wa l’eleko ka ntondo, ɔnɛ lakafunde ate: ‘Nzambi hakoke mbuta kashi.’ (Tito 1:2) Lâdiko wa lâsɔ, lam’alaso Afundelo ndo wakotshaso alako wa lɔkɔ, sho kambaka olimu la lomba lele anto hawokoke kondja oma lo weolo awɔ vɔamɛ, nɛ dia Bible ekɔ dibuku diakɛnɛmɔla ewo ka Nzambi katɔla otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo.
“NYOKOMBOLAKE” EWO KA NZAMBI
21. Kakɔna kahombayɛ ntsha naka wɛ ambɛna di’oko awui amɔtshi wekayɛ lo Bible tɛwɔlaka otema na?
21 Lam’ele wɛ ekɔ lo mbeka Bible, ondo etena kakɔ kâmɛ, wɛ ekakɔ akambo akina wotshikitanyi la wanɛ wakawaketsha ntondo. Ondo wɛ kokaka mɛna ɔnɛ: mbekelo mɔtshi yatolangaka efula l’ɔtɛmwɛlɔ ayɛ hayɔngɛnyangɛnya Nzambi. Wɛ ayeka dia Nzambi ekɔ l’ɛlɛmbɛ ande wa lâdiko w’endana l’akambo w’ɔlɔlɔ la wa kɔlɔ, ɛlɛmbɛ wotshikitanyi etale efula la wɛnɛ wambokokanɛ l’andja wɛnama ɔnɛ awui tshɛ wekɔ ɔlɔlɔ. Ondo la ntondo, dui sɔ mbeyaka tɛwɔla otema ayɛ. Koko, kikɛ! Sɛdingola Afundelo la yambalo tshɛ dia wɛ tana ewo ka Nzambi. Diholɛ alako wa Bible otema lo mbatshikɛ diaaso dia vɔ sala etshikitanu ɛmɔtshi lo yimba yayɛ ndo l’etsha ayɛ.
22. Lande na kekayɛ Bible, ndo woho akɔna akokayɛ kimanyiya anto akina dia vɔ mpotɔ dikambo sɔ na?
22 Angɛnyi ayɛ w’eshika l’ewotɔ ayɛ mbeyaka tona wekelo ayɛ wa Bible, koko Yeso akate ate: “Okone untu tshe layumbetawo la ntundu k’antu, ndu dimi layuwetawo la ndundu ka Papa leli l’ulungu. Keli untu tshe layumanguna la ntundu k’antu, ndu dimi layuwanguna la ntundu ka Papa leli l’ulungu.” (Mateu 10:32, 33) Anto amɔtshi kokaka mboka wɔma ɔnɛ: wɛ ayoyaɔtshiya l’atei w’ɔtɛmwɛlɔ wahindola ɛlɛmbɛ kana ayoyokoma yetawɔ etawɔ. Tete le, lo mɛtɛ, wekɔ lo mbidja paka wolo oto dia kondja ewo k’oshika ka Nzambi ndo dia mbeya mɛtɛ kande. (1 Timote 2:3, 4) Dia wɛ kimanyiya anto akina woho wa vɔ mpotɔ dikambo sɔ, onga la tokanyi t’ɔlɔlɔ, aha dia mbakatanaka l’anto akina lam’awatɛyɛ akambo wekayɛ. (Filipi 4:5) Ohɔ dia, anto efula ‘kotwamaka aha kânga l’ɔtɛkɛta’ lam’ɛnawɔ tolembetelo t’ɔnɛ: mɛtɛ, ewo ka Bible kimanyiyaka anto.—1 Petero 3:1, 2.
23. Woho akɔna akokayɛ ‘kombolaka’ ewo ka Nzambi na?
23 Bible tokeketshaka ɔnɛ: “Nyuyali uku ana wutshiwo kakiane. [Nyokombolake, NW] awele wa diui di’ololo diaha la lukesu.” (1 Petero 2:2) Olelo w’ɔna ashashi kimamɛ le nyango ndo nde tɔtɛtɛka woho wa dihombo diande kotshama. Woho akɔ wâmɛ mbokimameso ndo sho lawɔ la ewo ka Nzambi. ‘Okombolake’ Dui diande lo tetemala la wekelo ayɛ. Etɛ wekelo akɔ oyango ayɛ wa mɛtɛ wa mbalaka Bible lushi la lushi. (Osambu 1:1-3) Dikambo sɔ diayokela ɛtshɔkɔ wa mamba, nɛ dia Osambu 19:11 mbutaka dikambo di’ɛlɛmbɛ a Nzambi ɔnɛ: “Wane [watâlamaka, NW] weko la difutu dia wuki.”
[Footnote]
a N.T.D. kɛdikɛdi “la ntondo ka Tena Diaso nɛ,” tshɛkɛta shɔ ndeka sungana lo dihole dia N.K. (“la ntondo ka Kristo”). T.D. nembetshiyaka “lo Tena Diaso nɛ,” mbelamɛka mbala efula ɔnɛ A.D., kana: anno Domini, mbuta ate: “lo nshi ya Nkumɛso.”
HEMBA EWO KAYƐ
Lo weoho akɔna wele Bible hɛdimi l’abuku akina tshɛ na?
Lande na kakokayɛ mbɛkama Bible na?
Kakɔna kaketawoya ɔnɛ Bible ekɔ Dui diakasambiyama oma le Nzambi na?
[Box on page 14]
EKESANƐ LA BIBLE KAYƐ DIMƐNA
Kema dikambo dia wolo dia wɛ mbekesanɛ la Bible dimɛna. Kamba olimu la ɛtɛ w’awui wofundami dia mbeya woho wahɔnyi abuku wa lo Bible ndo l’ahole watanemawɔ.
Abuku wa lo Bible wekɔ la totshapita ndo l’avɛsa woho wa mbayangaka aha l’ohokosanu. Okahanyelo wa totshapita akayokotshamaka l’eleko ka 13, ndo l’eleko ka 16 ofundji ɔmɔtshi wa pami w’Ose France akayokahanyaka Afundelo wa lo Grɛkɛ l’avɛsa wele laso ɛlɔ kɛnɛ. Bible ka ntondo k’otondo kaki la totshapita ndo l’avɛsa aki kɛnɛ kakafundama lo Falase ndo kakatombe lo 1553.
Lam’ashilama avɛsa lo dibuku nɛ, shifidi ya ntondo mɛnyaka tshapita ndo nyɛ yayela ekɔ divɛsa. Ɛnyɛlɔ oko, “Tukedi 2:5” kɛdikɛdi: dibuku dia Tukedi, tshapita 2, divɛsa 5. Lo nyanga afundelo woshilami, wɛ honga la pâ dia mbishola avɛsa wa lo Bible.
Yoho yoleki ɔlɔlɔ dia mbekesanɛ la Bible ele dia kialaka lushi la lushi. L’etatelo, dui sɔ mbeyaka monga oko tɔfwɛfwɛ le yɛ. Koko, naka wɛ ayalaka totshapita oma lo tosato polo lo totanu lushi tshɛ lo ndjela etale atɔ, kete wɛ ayoshidiya mbala Bible k’otondo l’ɔnɔnyi ɔtɔi. Lande na kahayatatɛ la mbala ɛlɔ kɛnɛ na?
[Box on page 19]
BIBLE—DIBUKU DIAHƐDIMI L’ABUKU AKINA TSHƐ
• Bible “akasambiyama oma le Nzambi.” (2 Timote 3:16, NW) Kânga mbele anto mbakafunde awui wa lɔkɔ, Nzambi mbakalɔmbɔla tokanyi tawɔ, diakɔ diele Bible ekɔ mɛtɛ “Diui dia [Nzambi, NW].”—1 Tesalonika 2:13.
• Bible akafundama oma le akimanyedi amɔtshi 40, anto a weoho la weoho, lo edja ka deko 16. Koko, Bible k’otondo mbɔtɔnɛka oma k’etatelo polo ndo l’ekomelo.
• Bible akahande oma l’ɔlɔshamelo a wolo efula oleki abuku akina tshɛ. Lo Deko dia l’Atei Atei, anto efula wakatshumbamaka lo dja l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ wekɔ la kɔpi kɛmɔtshi k’Afundelo.
• Bible mboleki tshɛ l’atei w’abuku wambokokanɛ l’andja w’otondo. Tɔ kakakadimwama l’otondo kana etenyi, l’ɛtɛkɛta oleki 2 000. Miliyara ya Bible yakafundama, ndo ekɔ wolo tɔ pombama lo dihole dimɔtshi dia la kɛtɛ.
• Etenyi ka Bible k’edja efula kakafundama edja k’efula la ntondo k’eleko ka 16 N.T.D. Etenyi kakɔ kɛsɔ kakatombe la ntondo ka Rig-Veda, dibuku di’esambu wa tonzambinzambi t’Ahindu (oya l’ɔnɔnyi 1300 N.T.D.), kana “Les Trois Corbeilles” k’Ase Buda kakombama l’ekitshelo kawɔ k’abuku (eleko ka tanu N.T.D.), kana Coran, dibuku dia wa Misilma (eleko k’esambele T.D.), oyadi kânga Nihongi, dibuku di’Ase Shinto (720 T.D.).
[Full-page picture on page 20]