Tshapita 5
Onde Mete Bible Ndja oma le Nzambi?
1. Lande na kele eko dikambo dia lomba mbetawo dia Nzambi tewoya kene k’endana la lonto lande na?
ONDE Jehowa Nzambi akatewoya sango yawenda ndameme? Onde na nde akatote kene kakandasale ndo kene kakanyiyande dia ntsha? Papa kalanga an’ande atowateka akambo efula. Ndo lo ndjela kene kakatashile la mena, Jehowa eko Papa ka ngandji k’efula.
2. (a) Oma lo woho akona w’ololo watolakanya Jehowa kene kawenda na? (b) Wembola akona watomba oma lo dikambo so na?
2 Woho akona wakahombe Jehowa ndakanya anto wa lo kete k’otondo lo tena la tena di’otshikitanyi na? Mboka k’ololo le nde ko, monga la dibuku dimotshi diofundami ko dio kokane le anto tshe. Onde na, Bible eko dibuku di’oma le Nzambi? Woho akona wayotohomba mbeya one kana osoku mbedio na?
NDOKO DIBUKU DIKINA DIELE OKO BIBLE
3. Oma l’akambo akona wele Bible eko dibuku diotshikitanyi l’akina tshe na?
3 Endaka mete Bible ndja oma le Nzambi, kete sho pombaka nongame dia ndoko dibuku dikina diambofundama di’edimi ladio. Onde osoku mbedio? Eelo, eko ngaso l’akambo efula. La ntondo k’akambo tshe, dieko dibuku di’edjedja efula; hakoke we nongame dia Dui diaki Nzambi otsha le anto tshe diakafundama paka l’okongo wa nshi motshi tsho, kema osoku oka? Ofundelo wa Bible l’oteketa wa Heberu akatate ambeta oko yediko y’enonyi 3 500. L’okongo diko, okadimwelo awo l’eteketa ekina akayotateka oleki yediko y’enonyi 2 200 wambeta. Ɛlɔ kene suke l’onto tshe la l’andja w’otondo kokaka mbadia Bible l’oteketa ande hita.
4. Ɛdinya otondjelo wa Bible la w’ekanda ekina.
4 Ndoko dibuku dikina diosukanyi la Bible lo kene k’endana la lofulo la kɔpi yambofundama. Okanda omotshi mbelamɛka one: “koka l’okonda” endaka vo wambofundama yediko ya nunu dimotshi to dia kɔpi. Koko ononyi tshe, wa miliyo efula ya Bible yeko lo fundama. Ɛlɔ kene, lofulo la Bible lamboshila la fundama leko lo wa nunu la nunu dia miliyo! Oyadi kânga lo bɛkɛ dia tale efula dia la kete nye, Bible tanemaka. Onde kema osoku mbahombama monga lo kene k’endana la dibuku di’oma le Nzambi?
5. Wolo akona wakadjama dia nanya Bible na?
5 Eko dikambo dia mamba lo menda woho one wakahanyema Bible, dio diako diele andoshi a dibuku diako wakayange woho wa mbodilanya. Onde dikongelo takidio dia dibuku diakatombe oma le Nzambi dialoshame oma le ekambi waki Diabolo oka? Osoku mbakasalema. Edja la ntondo, otshumbelo wa Bible aki oko mbekelo, ndo oko dilanya le wane wakâdiaka Bible, wakadiakemaka tena efula.
6. (a) Wembola akona w’ohomba wakadimola Bible? (b) Afundi wa Bible wakate dia waewoyelo awo wakâkondja oma le na?
6 We pombaka nongamɛ dia Dibuku dia Nzambi diasha ekadimwelo lo wembola a weke wayaokaso. ‘Omalende akatombe loseno na?’ ‘Lande na k’eso lane na?’ ‘Kakona kayêla nshi yâye na?’ oso ele wembola emotshi wakadimola dibuku diako. Ndo dio teketaka aha la mbishe di’akambo wele loko ndja oma le Jehowa Nzambi. Ofundi omotshi wa Bible akate ate: “Nyuma kaki Jehowa mbakateketsha, dui diande diakayala lo lolimi lami.” (2 Samuele 23:2, NW) Okina nde lawo akafunde ate: “Efundelo tshe wakasambiyama oma le Nzambi.” (2 Timote 3:16, 17, NW) Lam’ele Bible mbutaka l’ololo tshe dia Dui dia Nzambi mbedio, onde kema dikambo dia tshundju mbodisengola dia shihodie kana osoku mbedio?
WOHO WAKAFUNDAMA BIBLE
7. (a) Akona akafunde Bible? (b) Lande na kakokaso mbuta one Dui dia Nzambi mbedio na?
7 Koko, ondo we ayokoka mbuta wate: woho akona wakoka Bible ndja oma le Nzambi lam’ele anto mbakakifunde na? Mete, anto 40 mbakafunde Bible. Onyake paka Elembe Dikumi mbakafunde Nzambi ndameme ladiko dia pase di’ave oma lo wolo wa spirito k’osanto kande. (Etombelo 31:18) Koko, keso hukiya di’akambo wakawafunde kema waki Nzambi. Bible nembetshiyaka ate: “Anto wakateketa diaki Nzambi etena kakawasokoyama oma lo ekimanyielo ka spirito k’osanto.” (2 Petero 1:21, NW) Eelo, oko woho wakandatonge olongo, kete la diango tshe diasena, Nzambi akayakimanyiya la spirito k’osanto kande dia nombola ofundelo wa Bible.
8, 9. Enyelo kakona katokimanyiya dia sho mboka woho wakafunde Nzambi Bible l’ekimanyielo k’anto na?
8 Dikambo ne nembetshiyaka dia Bible eko paka la otoyi wa Nkumi oto, Jehowa Nzambi. Nde akasadisha anto dia vo funda oko owandji w’olimu mbatɛ ofundji ande akambo wahombande funda. Okambi w’olimu one eko lo funda, koko lokanyi laki owandji ande mbewoyande. Omaloko, eko mukanda ande koko aha waki okambi w’olimu ako, woho ako wame mbele, Bible eko Dibuku diaki Nzambi, koko aha diaki wane wakadifunde.
9 Lam’ele Nzambi mbakatonge wɔɔngɔ, takinde la paa dia mbidja lo lomba l’ekambi ande akambo ane wakawahombe funda. Ɛlɔ kene, l’ekimanyielo ka radiyo la televiziɔ, sho kondjaka sango y’eta lo ahole wa tale. Sho kondjaka awui la aledi lo ndjela elembe ene wakadje Nzambi. Ambokema aha kânga l’okakatanu woho one wele, oma lo edjaselo kande ka l’olongo, Jehowa akasokoya anto dia vo funda akambo wakahombe nkumbo y’anto mbeya.
10. (a) Bible eko l’abuku angana, ndo lo edja k’enonyi engana kakafundama abuku ako? (b) Ote a dui diawo ko na?
10 Etombelo wambenama dia Bible eko dibuku dia diambo efula. Lo mete, Bible eko la tobukubuku 66. Lokombo lako “Bible” tomba oma lo tsheketa ya lo Greke, biblia kitshimudi ate: “tubukubuku.” Abuku ane kana ekanda ene wakafundama tatɛ lo 1513 la ntondo ka tena diaso ne (N.T.D.) polo lo 98 lo tena diaso ne (T.D.), mbuta ate: akafundama lo edja k’enonyi 1 600. Lam’ele abuku ako weko la Nkumi otoyi, tobukubuku tako ta lo Bible mbotonɛka lasawo. Asawo tshe wa lo tobukubuku tako weko l’ote a dui otoyi: Jehowa ayokaloya edjaselo k’ololo oma l’ekimanyielo ka diolelo diakinde. Etatelo, dibuku dia ntondo, dieko lo menya woho akona wakashisho paradiso oma lo otombokwelo otsha le Nzambi, ndo dibuku di’ekomelo, Enyelo, dieko lo mbukiya woho akona wayokalola kete paradiso la tshina dia lowandji laki Nzambi.—Etatelo 3:19, 23; Enyelo 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Lo eteketa akona wakafundama Bible na? (b) Tenyi diakona dihende dia weke diele la Bible, ndo woho akona wotonwedio na?
11 Abuku 39 wa ntondo wa lo Bible wakafundama lo Heberu, onyake tenyi diatotshitshe mbakafundama lo Arameye. Abuku 27 w’ekomelo wakafundama lo Greke, oteketa wakateketamaka lo etena kaki Yeso la ambeki ande Akristo weke la kete. Tenyi diako dihende dia weke dia Bible mbelameka l’ololo tshe: “Afundelo wa lo Heberu” la “Afundelo wa lo greke.” Dia menya woho one w’otonewo, Afundelo wa lo Greke shilaka oleki mbala 365 Afundelo wa lo Heberu ndo kadimoka otshaloko dia menda suke la mbala 375.
BIBLE AMBOKOKANE AHOLE TSHE
12. Lande na kakasadisha Jehowa wa kɔpi ya Bible na?
12 Otondonga paka afundelo w’etatelo ato mbeko, woho akona wotokoka anto tshe mbadia Dui dia Nzambi na? Tôtowokoka. Jehowa akasale dia kɔpi y’etatelo ya lo heberu yasangomi. (Ehwelo k’Elembe 17:18) Enyelo, Ezera pami kemotshi akelamɛ “[osangudi, NW] wakaleki mbeya elembe wa Mose, wakadji Latoyalaka Unyashungu wa Isariyele.” (Ezera 7:6) Woho ako wame mbakawasangola nunu la nunu dia kɔpi ya Afundelo wa lo Greke.
13. (a) Kakona kakahombama di’anto efula kondja diaaso dia mbadia Bible na? (b) Etena kakona kakawatate kadimola Bible na?
13 Onde we mbeyaka mbadia Heberu kana Greke? Naka aha osoku, kete we hakoke mbadia kɔpi y’etatelo ya Bible yakafundama l’anya, yele motshi yekeko polo ndo ɛlɔ kene. Omaloko, dia we mbadia Bible, eko onto omotshi lakakadimola akambo wa loko otsha l’oteketa one weyayɛ. Okadimwelo ako oso w’oma lo oteketa omotshi otsha lo okina akakimanyiya dia anto efula mbadia Dui dia Nzambi. Oko enyelo, suke la enonyi 300 la ntondo ka Yeso ndja la kete, oteketa wa Greke akame la teketama l’enyo w’anto efula. Omaloko, lo 280 la ntondo ka tena diaso ne (N.T.D.), okadimwelo wa Afundelo wa lo Heberu otsha lo Greke akatatɛ. Okadimwelo ako wa ntondo oso lokombo lawo la Septante.
14. (a) Lande na kakatone ewandji wa temwelo di’aha Bible kadimoma na? (b) Kakona k’enya one vo wakaheko na?
14 L’okongo diko, lam’akayome anto efula teketa Latin, Bible akayokadimomaka otsha lɔkɔ. L’okongo wa deko dimotshi, anto tshitshe ato mbakayotshikalaka lo teketa Latin. Anto efula wakayotatɛ teketa eteketa ekina oko arabe, Kifase, espagnol, portuguais, italien, allemand la Angɛlɛ. Lo tena dimotshi, Ewandji w’aseka Mupe wakasale la wolo awo tshe di’aha Bible kadimoma l’oteketa wakeyaka anto efula. Wakakitɛ ndo lo tshumba anto ane waki la Bible lo seka seka dia dja. Wakasale ngaso ne dia Bible akatondjaka wetshelo awo wa kashi la ditshelo diawo dia kolo lo seke. Koko, l’edjedja ka wonya, ewo k’ewandji wa temwelo akakome, ko Bible akakumi lo kadimoma otsha l’eteketa efula ndo lofulo la woke lakakahanyema. Ɛlɔ kene, Bible tanemaka l’otondo kana etenyi lo eteketa oleki 1 700!
15. Lande na kele eko dimena monga l’ekadimwelo wa Bible wa nshi nye na?
15 L’edjedja ka wonya, weoho efula w’okadimwelo wa Bible wakatombe koko paka l’oteketa wame. Oko enyelo, paka lo Kifase oto, ekadimwelo efula watanemako. Dikambo kuna? Onde okadimwelo otoyi oto hadja? Teende yema, l’okongo w’enonyi emotshi, oteketa ayokoka tshikitana efula. Omaloko, endaka we mbedinya ekadimwelo wa Bible w’edjedja la wene w’eyoyo, w’ayena dia otshikitanu weko lo ndjela woho one wafundama oteketa ako. Eko paka kanyi yako yame mbatanema, koko ekadimwelo weke kafundama enonyi ene mbokemaka hwe. Omaloko, tongenengene ndo mboka losaka dia kondja ekadimwelo w’eyoyo wa Bible wofundami l’oteketa wateketama nshi nye ndo wokema dimena.
ONDE BIBLE AKAKADIMO?
16. Dikambo kuna anto amotshi fonyaka one afundelo wa Bible wakakadimo na?
16 Koko w’ayokoka mboka wembola ene wate: “Naa oshikikelo wele laso wɛ̂nya one Bible yele laso nshi nye yeko la diewoyelo dingo diakalongola afundi wa Bible oma le Nzambi na?” Lo sangola ko sangola abuku wa lo Bible lo edja ka deko la deko, onde dikomo kômboto l’atei? Eelo, koko dikomo diako diakasho ndo diakangoma l’atei w’ekadimwelo w’eyoyo wa Bible. Ɛlɔ kene diewoyelo diako dieko woho ako wame la ne diakasambiyama le afundi wa ntondo oma le Nzambi. Onde sho la djembetelo yɛ̂nya one osoku mbedio?
17. Djembetelo yakona yele laso y’enya one Bible kôkadimo na?
17 Lasa 1947 la 1955, wakashola Wɛɔmbɔ ene w’etawo one wa Oduwa a Lɛhɔ. L’atei a Wɛɔmbɔ ako w’edjedja eso tanemaka wa kɔpi y’Afundelo wa lo Heberu. Edja kawo tatɛ l’ononyi 100 polo ndo l’ononyi 200 la ntondo ka Yeso mboto. Otoyi a l’atei a wɛɔmbɔ w’abuku ako eko kɔpi ka dibuku di’Isaya. La ntondo ka oshoelo oso, dibuku di’Isaya dia lo Heberu diaki la edja ka enonyi suke la 1 000 l’okongo wa diotwelo diaki Yeso. Lam’akawedinya kɔpi yako hiende, wakashola paka otshikitanelo wa tshitshe efula, efula ka l’atei awo akendanaka l’ofundelo! Omaloko, kɔpi yakafundama edja k’enonyi oleki 1 000 kôkadimo mete!
18. (a) Woho akona wakawalongosola dikomo di’asangudi na? (b) Kakona kahombaso mbuta dia mete k’Afundelo wa lo Greke na?
18 Ɛlɔ kene, oleki kɔpi 1 700 y’Afundelo wa lo Heberu yeko. Oma l’ekimanyielo ka kɔpi sho, dikomo di’asangundi ne diatanema dieko lo menama ndo nongoswama. Kɔpi kina nunu la nunu di’Afundelo wa lo Greke yeko, ndo yele l’atei awo motshi yakafundama lo nshi ya Yeso la apostolo ande. Omaloko, Yɔ̂nɛ Frederick Kenyon akate ate: “Etshina k’ekomelo kambotokondja ndo kakimanyiya di’aha tamu mbidjama lo kene k’endana la losembwe l’Afundelo amboshidiya okandokando.”—The Bible and Archaeology, akatshi 288, 289.
19. (a) Shila enyelo otoyi ka ohembelo wa tshikitanya afundelo wa lo Bible. (b) Bonde kele eteketa wakakotshama lo 1 Joani 5:7 lo ekadimwelo emotshi wa Bible kema eteketa wa lo Bible na?
19 Koko, tofonyake one: ohembelo kômonga dia tshikitanya Dui dia Nzambi. Wâkikɔ. Enyelo k’enama hwe ele 1 Joani 5:7. Lo la Bible de Glaire onkone mbâdiema: “Weko asato mbadja mbeka l’olongo: Mbapa, Dui, la Spirito-k’Osanto; vo ako asato weko kame.” Eteketa engo hawotanema ndoko dihole otoyi lo kɔpi y’edjedja ya Bible. Wakakotshama dia keketsha wetshelo wa losato l’osanto. Lam’ele eteketa engo kema a l’atei wa Dui dia Nzambi, hawotanema lo wa Bible y’eyoyo.
20. Lande na kahombaso monga l’oshikikelo w’one Bible akômbama l’ololo tshe?
20 Onkone, one lata ate lo Bible hatanema akambo ane wakafundama l’etatelo tonaka awui wa mete. Jehowa Nzambi akalami dia Dui diande diombami, di’aha kene kele loko nâna oma lo dikomo di’asangudi kana oma lo okotshakotsha. Bible eko la daka diata ate: Nzambi ayomba pudipudi ka Dui diande polo ndo lo nshi yaso nye.—Osambu 12:6, 7; Danyele 12:4; 1 Petero 1:24, 25; Enyelo 22:18, 19.
ONDE BIBLE MBUTAKA AKAMBO WA METE?
21. Woho akona wakosaka Yeso Dui dia Nzambi na?
21 Lam’akandalombaka Nzambi, Yeso Kristo akate ate: “Diui diaye dieko mete.” (Joani 17:17) Ko onde osoku mbedio? Onde woho one wata Bible mete menamaka etena kakisedingolawo la kɔmba? Mete kato mambiyaka akondodi w’ekondo. Bible eko la nkombo ndo sango nye yakoka shihodiama. Tosedingole di’enyelo dimotshi.
22-25. Shila dienyelo di’enya one ekondo wakafundama lo Bible weko mete.
22 Ohenda esato ndo afundelo wele lo ehele kengo ka Karnak, l’Edjibito. Weko lo menya, ambeta oko yediko y’enonyi 3 000, woho one wakalendja Farawo Shishake wodja wa Juda lo nshi ya lowanji laki Robowama, on’ande la Solomona. Bible kondolaka dikambo diako.—1 Nkumi ya Dikanga 14:25, 26.
23 Ohenda Dive dia Moaba dingo. Dive dingo dieko lo Musée du Louvre la Paris. Afundelo ango lo kondola otombokwelo waki Nkum’ekanga Mesha k’ase Moaba otsha le Isariyele. Dikambo so nto, Bible dikondolaka.—2 Nkumi ya Dikanga 1:1; 3:4-27.
24 Lo lonya l’omi, we lo mena oduwa wa Siloama ndo mbotwelo ka wôko kele l’otale wa metele 535, la Jerusalema. Lo wôko ongo, ambetshetshi w’awoka efula watshɔ la Jerusalema wamboshila la tenyanya loko. One ele djembetelo kina ya mete ka Bible. Woho akona oso na? Ne dia Bible nembetshiyaka dia Nkum’ekanga Ezekiase akatshime wôko ongo ambeta yediko y’enonyi 2 500 dia kokɛ osomba oma le andoshi di’aha ashi nanyema.—2 Nkumi ya Dikanga 20:20; 2 Ekondo 32:2-4, 30.
25 Lo British Museum, kɔpi k’Okondo waki Nabonide kele lo lonya l’omi kokaka menama lo osato ongo. Kɔpi kako nembetshiyaka woho ako wame la Bible ɔkwɛlɔ wa Babilona k’edjedja. (Danyele 5:30, 31) Koko, Bible shikikeka ate: nshi yako, Beleshaza mbaki nkum’ekanga ka la Babilona. Okondo wa Nabonide hadimola lokombo laki Beleshaza. Lo mete, aki etena kemotshi kakɛ̂nyaka afundelo w’edjedja tshe one Nabonide mbaki owandji w’ekomelo wa la Babilona. Dikambo so akakumiya apetshani wa Bible dia vo mbuta one Beleshaza kôsena. Koko, eke esadi woshudiwo afundelo wɛ̂nya one: Beleshaza aki on’ande la Nabonide ndo akôlɛ lo lowandji kame la she la Babilona! Eelo, tolembetelo tɛ̂nya mete ka Bible hatohombama.
26. Dienyelo diakona di’enya one oyadi kânga l’akambo wa diewo, Bible mbutaka mete na?
26 Bible kema okanda w’ekondo wa mete eto. Kene tshe kata Bible keko mete. Oyadi kânga lam’ototo lo akambo wa diewo, eko mete dikambo dia diambo. Tôsɛ dienyelo dihende ne: Lo nshi ya ntondo, anto efula wak’etawoka one kete mbahema ladiko dia etshina kemotshi kɛ̂nama kele oko dihanga mende. Koko, Bible mbutaka lo kene k’endana la dikambo so woho ako wame la akambo wa diewo ate: ‘kete yeko lo nendalenda lo anyanya.’ (Jobo 26:7) Nshi ya ntondo, efula waketawoka nto one kete yeko olambalamba, koko Bible mbutaka ate: Nzambi “[mbidjase ladiko di’obolonga, “NW”] a kete.”—Isaya 40:22.
27. (a) Naa djembetelo yoleki dimena y’enya one Bible ndja oma le Nzambi na? (b) Akambo akona wa mete w’endana l’Ona Nzambi watewoya Afundelo wa lo Heberu na?
27 Koko, djembetelo yoleki woke y’enya one Bible ndja oma le Nzambi mete ele wotelo w’akambo wahataye. Ndoko okanda kânga otoyi wofundami oma le anto wakewoya edja la ntondo l’ololo tshe kene kahombama ntshama; koko, Bible akasale dikambo so. Loko tanemaka akambo wa mete w’amvutshi. Amotshi a l’atei w’akambo ako mendanaka l’oyelo w’Ona Nzambi la kete. Deko di’enonyi efula la ntondo, Afundelo wa lo Heberu wakewoya dia One Lakalakema akahombe mboto la Betelehema, le osekaseka wahateyanaka l’apami, ayokahema l’okoko wa falanga 30 y’ekenga ndo ayadiema l’atei w’akanga a pekato, weka ande hawotetshatetshama, wayokahana ahondo ande ndo akambo akina nto efula.—Mika 5:2; Mateu 2:3-9; Isaya 7:14; Mateu 1:22, 23; Zakariya 11:12, 13; Mateu 27:3-5; Isaya 55:12; Luka 22:37, 52; 23:32, 33; Osambu 34:20; Joani 19:36; Osambu 22:18; Mateu 27:35.
28. (a) Lande na kahombaso monga l’oshikikelo w’one akambo w’amvutshi wahatakotshama wayokotshama l’ololo tshe na? (b) Kakona kayotetawo endaka sho tetemala la mbeka Bible na?
28 Oko akatate lo tshapita ya ntondo, Bible mbewoyaka nto dia ekomelo k’andja one kaya suke ndo andja w’oyoyo w’ololo ayowohena. (Mateu 24:3-14; 2 Petero 3:7, 13) Onde kokaka sho mbetawo dui di’omvutshi so diele atakotshama? Endaka onto omotshi ambokote mete mbala lokama, onde we ayodja tamu endaka nde ambokote nto dikambo dikina di’oyoyo? Endaka we atawondolaka kashi ndoko lushi otoyi, onde we ayamane lande? Nde dikambo diahoke dia ngaso lee! Woho ako wame mbele, sho kema la wolo wahombaso mbidja tamu lo alaka waki Nzambi wofundami l’atei wa Bible. Sho kokaka mbɛkama Dui diande! (Tito 1:2) Naka we tetemala la mbeka Bible, we ayetawo l’ololo tshe one: Bible ndja oma le Nzambi.
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 49]
Nzambi akasadisha anto dia vo funda Bible oko owandji w’olimu mbatɛ ofundji ande akambo wahombande funda
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 50]
Ewandji emotshi wa temwelo wakasale la wolo awo tshe di’aha Bible mbewoma le anto tshe, ndo wakatshumbaka wane waki layo lo sekaseka dia dja
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 52]
Wɔɔmbɔ w’Isaya, Oduwa a Lɛhɔ
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 54]
Ehele ka tempelo ka Karnak, l’Edjibito
[Diombwɛlo di’osato wa lo lɛkɛ 55]
Dive dia Moaba
Okondo wa Nabonide
Mbotwelo ka wôko waki Ezekiase ndo Oduwa wa Siloama