BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ wa Watchtower
Watchtower
BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ
Ɔtɛtɛla
  • BIBLE
  • EKANDA
  • NSANGANYA
  • dp tshap. 3 lk. 30-45
  • Wakatshikala la Kɔlamelo le Jehowa L’Ehemba!

Ndooko vidɛo yele lo kɛnɛ kɔsɔnyiyɛ.

Otokimwe, munga kakongi etena kakayatelesharjɛki vidɛo.

  • Wakatshikala la Kɔlamelo le Jehowa L’Ehemba!
  • He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
  • Ɛtɛ w'awui wahɔnyi
  • Awui wa woho akɔ
  • NƐBUKADINƐZA LA JERUSALƐMA
  • ELOMBƆ L’ATEI W’ƐLƆNGƆLƆNGƆ WA LA JERUSALƐMA
  • YIMBA YAMBƆLƆSHAMA TA
  • WAMBƆSA YƐDIKƆ YA TSHIKALA LA KƆLAMELO LE JEHOWA
  • WAKAFUTAMA OMA LO DIHONGA LA ETETE KAWƆ
  • WAMBƆLƆMBA OHEMBA WA NSHI DIKUMI
  • SHƐNƆDI LA LOMBA LO DIHOLE DIA MBO YA NDƐ Y’AMƐNA LA WANU
  • OHEMBA WA WOLO WAKAYAKOMƐKA L’ƆKƆNGƆ
  • KƆLAMELO POLO NDO L’EKOMELO
  • Ohomba wa Dibuku dia Danyɛlɛ le Yɛ
    He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
  • Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Danyele
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2007
  • Jehowa Ambolaka Danyɛlɛ Difuto dia Dimɛna Efula
    He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
  • Dibuku dia Danyɛlɛ Diambɔnyɔma
    He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
Enda awui akina
He Dja Yimba lo Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ!
dp tshap. 3 lk. 30-45

Tshapita ya Sato

Wakatshikala la Kɔlamelo le Jehowa L’Ehemba!

1, 2. Naa awui wa weke wakete lam’akamɛ ɔkɔndɔ wa Danyɛlɛ fundama?

DIBUKU dia Danyɛlɛ, dioludi la prɔfɛsiya, diakamɛ fundama l’etena kakasalemaka awui wa mamba ndo etshikitanu wa weke lo wedja efula. Lâsɔ ko wodja w’Asuriya oma la shisha Niniva, kapitalɛ kawɔ. Wodja w’Edjibito, waki lo lɛkɛ la sidɛ ka Juda, wakayokoma wodja w’anyanya, waha la wolo nto. Koko Babilɔna akayasalaka la wolo tshɛ dia koma wodja waheme andja w’otondo.

2 L’ɔnɔnyi wa 625 N.T.D., Farawɔ Neko, nkumekanga k’Edjibito, akasale tshɛ dia kengɛ ase Babilɔna di’aha lowandji lawɔ kokanɛ otsha lo lɛkɛ la sidɛ. Dia kotsha oyango ɔsɔ, nde akatshu l’asɔlayi ande la Karakɛmishɛ, osomba waki l’ɔkɛngɛ wa la diko di’Ɔkɛdi wa Eyufaratɛ. Ta dia Karakɛmishɛ, oko wadielɛwɔ, diaki ta dia wolo efula ndo diakatshike nsango. Asɔlayi w’ase Babilɔna, wakalɔmbwama oma le Nɛbukadinɛza, ɔnɛ lakahombe kita she, wakalɛndja asɔlayi waki Farawɔ Neko. (Jeremiya 46:⁠2) Oma l’ɔlɔ wakandoke l’otshumba ɔsɔ wakandadje, Nɛbukadinɛza akɔtwɛ wodja wa Suriya la wa Palɛstina la ta, ndo komiya l’etena kakɔ kâmɛ lowandji l’ase Edjibito lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. Paka nyɔi kaki Nabopolasara wa she, mbakayowemadjaka tshanda mɔtshi tsho l’olimu ande w’ata.

3. Ngande wakayokomɛ ta dia ntondo diakalɔsha Nɛbukadinɛza Jerusalɛma?

3 Ɔnɔnyi wakayoyela, lâsɔ ko nde ambahema l’okudi oko nkumekanga ka Babilɔna, Nɛbukadinɛza akanyomoyɔlɔshana nto la Suriya la Palɛstina. Etena kɛsɔ mbakandakome la Jerusalɛma mbala ka ntondo. Bible mbutaka ɔnɛ: “Lu nshi ya Jehoyakima, Nebukadineza, khum’ekanga ka Babilona, akayi dia ndjôlosha. Ku Jehoyakima akayala l’okongo andi deku satu. L’okongo diku, ndi akakadimo akûhindwela.”​—⁠2 Khumi ya Dikanga 24:⁠1.

NƐBUKADINƐZA LA JERUSALƐMA

4. Ngande wahombaso mboka ɛtɛkɛta wofundami lo Danyele 1:1 wata ɔnɛ “l’eleku ka sato ka diulelu dia Jehoyakima”?

4 Tɔtɛkɛta t’ɔnɛ “deko satu” tekɔ ohomba efula le so nɛ dia ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ wa lo Danyɛlɛ mbutaka ɔnɛ: “L’eleku ka satu ka diulelu dia Jehoyakima, khum’ekanga ka Juda, kakayi Nebukadineza, khum’ekanga ka Babilona, dia ndjolosha Jerusalema, [nde] akayidingi.” (Danyele 1:⁠1) L’ɔnɔnyi wa sato wa lowandji laki Jɛhɔyakima, lowandji lakamɛ l’ɔnɔnyi wa 628 polo l’ɔnɔnyi wa 618 N.T.D., ko Nɛbukadinɛza atayala “khum’ekanga ka Babilona” koko aki paka ɔna lahomba ndjokita she lo lowandji. L’ɔnɔnyi wa 620 N.T.D., Nɛbukadinɛza akadjangɛ Jɛhɔyakima dia futaka elambo. Koko l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi oko esato, Jɛhɔyakima akayɔtɔmbɔkɔ. Lâsɔ, aki l’ɔnɔnyi wa 618 N.T.D., mbut’ate l’ɔnɔnyi wa sato wa lowandji la Jɛhɔyakima l’ɛse k’ase Babilɔna, mbakaye Nkumekanga Nɛbukadinɛza la Jerusalɛma mbala ka hende, dia ndjosha Jɛhɔyakima dilanya l’ɔtɛ wakandatɔmbɔkɔ.

5. Ngande wakayokomɛka ta dia hende diakalɔsha Nɛbukadinɛza Jerusalɛma?

5 Kakɔna kakayotomba lam’akadingama osomba na? Kɛnɛ kakatombe tɔ kɛnɛ: “Khumadiondjo akakimo Jehoyakima, khum’ekanga ka Juda lu anya andi, kame la diango dimotshi di’ulimu di’uma lu luudu la [“Nzambi ka mɛtɛ,” NW].” (Danyele 1:⁠2) Ondo Jɛhɔyakima akavu, kana akadiakema lam’akatɔmbɔkɔ ase wodja, lo nshi yakamɛ alembe w’ase Babilɔna nyinga osomba. (Jeremiya 22:​18, 19) L’ɔnɔnyi wa 618 N.T.D., Jɛhɔyakina, ɔnande l’enondo l’ɛnɔnyi 18, akɔ̂hɛnɛ oko nkumekanga. Koko lowandji la Jɛhɔyakina lakaviya paka ngɔndɔ shato tsho la nshi dikumi, ko nde akayoyakimɔ l’anya w’atunyi l’ɔnɔnyi wa 617 N.T.D.​—⁠Enda lo 2 Khumi ya Dikanga 24:​10-15.

6. Nɛbukadinɛza akandasale la diangɔ di’olimu di’ekila dia lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma?

6 Nɛbukadinɛza akɔshi diangɔ dia lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma oko diangɔ dia dimbo ko “akaditole utsha lu kete ya Shinare, lu luudu la etemolatemola kandi. Ndi akatudiotshiya lu luudu la eumbelu l’etemolatemola kandi,” kakawelɛka Maraduku, kana Mɛrɔdaka lo Hɛbɛru. (Danyele 1:2; Jeremiya 50:⁠2) Wakayosholaka efundelo ɛmɔtshi w’ase Babilɔna, lɛnɛ osangiwɔ Nɛbukadinɛza atɛkɛta lo dikambo dia tɛmpɛlɔ ka Maraduku ɔnɛ: “Dimi lakatshumanyaka fɛsa la paonyi ndo mbɔkɔ y’oshinga wolo lɔkɔ . . . ndo luudu lakɔ mbakametɛ luudu la eombelo lo diolelo diami.” Tayonyomɔtɛkɛta dia diangɔ sɔ di’ekila lam’ayotoyɔtɛkɛta dia nshi ya Nkumekanga Bɛlɛshaza.​—⁠Danyɛlɛ 5:​1-4, NW.

ELOMBƆ L’ATEI W’ƐLƆNGƆLƆNGƆ WA LA JERUSALƐMA

7, 8. Lo ndjela Danyele 1:​3, 4, la 6, akokaso mbuta lo dikambo dia nkumbo yakole Danyɛlɛ nde l’asekande?

7 Aha paka ekundji wa lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa eto mbakɛmbama la Babilɔna. Ɔkɔndɔ toshikikɛka ɔnɛ: “Khum’ekanga akatela Ashepenaza, olombodi w’elenga andi, dia ndi mbela asi khumbu ka khum’ekanga ndu k’antu a waki amotshi w’asi Isariyele; [“ana,” NW] w’apami w’amena waha la ekomo, akanga wa ewu tshe, wuludi la yimba, weya akambu w’andja, wukuki nkamba ulimu lu luudu la khum’ekanga.”​—⁠Danyele 1:​3, 4.

8 Waa na wakasɔnama na? Bible totɛka ɔnɛ: “L’atei [“w’ana wa,” NW] Juda ako kaki antu ane: Danyele, Hananiya, Mishaele la Azariya.” (Danyele 1:⁠6) Ɛtɛkɛta ɛsɔ tokimanyiyaka yema dia sho mbeya lo nkumbo kakɔna kakotɔ Danyɛlɛ nde l’asekande, nɛ dia dikambo diawɔ hadioleke manema fundo. Ɛnyɛlɔ, tambɛna ɔnɛ vɔ waki ‘ana wa Juda,’ mbut’ate ase dioho dia nkumi ya dikanga. Oyadi vɔ waki ana wa nkumi ya dikanga kana bu, kokaka sho fɔnya ɔnɛ vɔ waki ase nkumbo y’anto a weke ndo wa lokumu. Lâdiko dia monga la timba ndo l’alemba w’amɛna, vɔ waki nto la shɛnɔdi, la lomba, la ewo ndo la eokelo​—⁠vɔ tshɛ waki akɛnda efula, diɔ diakɔ diawaelɛwɔ ɔnɛ “ana,” lâsɔ ondo ko wêke l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi. Danyɛlɛ nde l’asekande mɛtɛ mbakaleke​—⁠vɔ mbaki elombɔ​—⁠l’atei w’ɛlɔngɔlɔngɔ wa la Jerusalɛma.

9. Bonde kataso ɔnɛ mɛtɛ ambutshi wa Danyɛlɛ nde l’asekande waki anto wakokaka Nzambi wɔma?

9 Ɔkɔndɔ ɔsɔ hatotɛ wanɛ waki ambutshi w’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ. Koko, ondo mɛtɛ ambutshi awɔ waki anto wakokaka Nzambi wɔma ndo wakakotsha dimɛna ɛkɛndɛ awɔ w’ambutshi. Lo menda woho wakalana lɔkɛwɔ ndo lonyuma l’anto la Jerusalɛma l’etena kɛsɔ, djekoleko le ‘ana wa lo nkumbo ya nkumekanga la y’anto a weke,’ mbokɛmaka hwe lâsɔ dia waonga w’ɛlɔlɔ waki le Danyɛlɛ nde l’asekande asato kondja oyaya. Aha la tamu, ambutshi awɔ wakahombe monga la pâ l’asolo lo mɛna anawɔ watatɔlama otsha lo wodja w’etale. Otondoyala wakeye woho wotoyokoma anasɔ, tshike wotoyala l’ɔlɔ hakoke! Ekɔ mɛtɛ ohomba di’ambutshi mbodja anawɔ ‘lo ɛlɛmbɛ wa Jehowa ndo mbangolaka l’awui ande’!​—⁠Efeso 6:⁠4.

YIMBA YAMBƆLƆSHAMA TA

10. Awui akɔna wakawalakanya ɛlɔngɔlɔngɔ w’ase Hɛbɛru ndo naa oyango wa kalasa kɛsɔ?

10 Kombet’edja, timba t’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ takamɛ ndɔshama. Di’akɛnda asɔ w’ase Hɛbɛru mbekiyama dia sala akambo ndo kanyiyaka oko ase Babilɔna, Nɛbukadinɛza akadjanga di’ɛlɔhɛ ande ‘mbaetsha ofundelo la ɔtɛkɛta w’ase Kaladiya.’ (Danyele 1:⁠4) Ɔsɔ komonga kalasa kele oko nkina. Ansiklopedi ɔmɔtshi (The International Standard Bible Encyclopedia) tolembetshiyaka ɔnɛ lo kalasa kɛsɔ “wakekaka ɔtɛkɛta wa Sumɛriya, w’Akadiya, w’Arameyɛ . . . , ndo ɛtɛkɛta ekina, kâmɛ ndo lokema l’ekanda wakafundama lo ɛtɛkɛta akɔ.” “Lokema l’ekanda” ɛsɔ lakatɛkɛtaka awui w’ɛkɔndɔ, akumi, wekelo wa tɔɔtɔ la diangɔ dia lo loowa, ndo awui akina. Koko, “ekanda w’awui w’ɛtɛmwɛlɔ, oyadi wɛnɛ wendana la tolembetelo ta mbutaka awui wahataye kana diendja dia tɔɔtɔ . . . , waki ohomba efula.”

11. Tɛdikɔ takɔna takɔsama woho w’ɛlɔngɔlɔngɔ w’ase Hɛbɛru ndjaɔtɔnganyiya la mbekelo tshɛ ya lɔsɛnɔ la lo mbalasa ka Nkumekanga ka Babilɔna?

11 Di’ɛlɔngɔlɔngɔ w’ase Hɛbɛru ɛsɔ monga la mbekelo tshɛ ndo sɛnaka oko ase luudu la nkumekanga ka Babilɔna, “khum’ekanga akawashaka mbu ya nde y’ololo yakandalekaka ndame la lushi la lushi, ndu wanu wakandanokaka. Ndi akati dia vo mbetshama deku satu. Ku l’ekumelu ka deku satu, vo kawemali la ntundu kandi.” (Danyele 1:⁠5) Lâdiko dia lâsɔ, “olombodi w’elenga akawaole khumbu kina. Ndi akole Danyele: Beleteshaza; Hananiya, Shadaraka; Mishaele, Meshake; la Azariya, Abede-Nengo.” (Danyele 1:⁠7) Lo nshi yakafundamaka Bible, waki la mbekelo ka mbishaka onto lokombo l’oyoyo dia mɛnya dikambo dimɔtshi dia woke diambosalema lo lɔsɛnɔ lande. Ɛnyɛlɔ, Jehowa akakadimola lokombo l’Abarama la Sarai ɔnɛ Abarahama la Sara. (Etatelu 17:​5, 15, 16) Naka onto ambotshikitanya lokombo l’onto okina, kete dui sɔ mɛnyaka hwe ɔnɛ nde ekɔ owandji ande kana mbâhemɛ. Lam’akayala Yɔsɛfu ɔnɔmbɔdi wenda mbo ya ndɛ l’Edjibito, Farawɔ akawɔlɛ Zafɛnatɛ-Paneya.​—⁠Etatelu 41:​44, 45; enda ndo lo 2 Khumi ya Dikanga 23:34; 24:⁠17.

12, 13. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ otshikitanyelo wa nkombo y’ɛlɔngɔlɔngɔ w’ase Hɛbɛru aki l’oyango wa nanya mbetawɔ kawɔ?

12 Lo dikambo dia Danyɛlɛ nde l’asekande asato w’ase Hɛbɛru, otshikitanyelo wa nkombo komonga dikambo di’anyanya. Nkombo yakawaɔlɛ ambutshi awɔ yakɔtɔnɛka l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa. “Danyɛlɛ” nembetshiyaka ɔnɛ “Nzambi Mbele Shushi Yami.” Kitshimudi ya “Hananiya” ele “Jehowa Ambɛnya Kɛtshi Kande.” “Mishaɛlɛ” nembetshiyaka ondo ɔnɛ “Ele oko Nzambi?” “Azariya” ekɔ la kitshimudi y’ɔnɛ “Jehowa Ambokimanyiya.” Aha la tamu, ambutshi awɔ wakalongamɛka l’otema ɔtɔi di’anawɔ mbola l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa Nzambi dia vɔ ndjoyala ekambi ande wa kɔlamelo ndo w’elowanyi.

13 Koko nkombo y’eyoyo yakawayowashaka yakɔsama oma lo nkombo ya tozambizambi ta kashi, dia mɛnya oko Nzambi ka mɛtɛ aya l’ɛse ka tozambizambi tɔsɔ. Ande mayɛlɛ ndo dui dia kɔlɔ diakawasale dia nanya mbetawɔ k’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ lee!

14. Nkombo y’eyoyo yakawasha Danyɛlɛ nde l’asekande asato alembetshiyayɔ?

14 Lokombo la Danyɛlɛ lakakadimɔ Bɛlɛtɛshaza, kitshimudi ate: “Kokɛ Lɔsɛnɔ la Nkumekanga.” Lokombo lɔsɔ mɛtɛ aki yoho ya lokanga y’ɛtɛkɛta wakawatɛndɛka Bɛlɛ, kana Maraduku, jambizambi yakaleke woke lo Babilɔna. Oyadi Nɛbukadinɛza akasha kanyi yande dia vɔ mbisha Danyɛlɛ lokombo lɔsɔ kana bu, nde aki l’ɔlɔ wa ndjofuna ɔnɛ lokombo lɔsɔ ‘mbɔtɔnɛka la lokombo la jambizambi yande.’ (Danyele 4:⁠8) Wakayɔlɛka Hananiya ɔnɛ Shadaraka, lokombo lata waa nomb’ewo mɔtshi ɔnɛ lɔ laki lokombo lokakatanyi (nom composé) lele la kitshimudi ɔnɛ: “Didjango Diaki Aku.” Aku aki lokombo la jambizambi mɔtshi y’ase Sumɛriya. Mishaɛlɛ akayɔlamɛka Meshakɛ (ondo aki Mishaaku), ndo ondo ɔsɔ aki otshikitwelo wa lo mayɛlɛ w’ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “Ele oko Nzambi?” otsha lo “Ele oko Aku?” Lokombo l’Azariya lakawosha ase Babilɔna aki Abɛdɛ-Nɛngɔ; ondo lokombo lɔsɔ nembetshiyaka ɔnɛ “Okambi Waki Nɛngɔ.” “Nɛngɔ” kakɔ ekɔ yoho mɔtshi yakawelɛka “Nɛbo,” lokombo la jambizambi yakawɔlɛka ewandji efula wa la Babilɔna.

WAMBƆSA YƐDIKƆ YA TSHIKALA LA KƆLAMELO LE JEHOWA

15, 16. Wâle akɔna waki la ntondo ka Danyɛlɛ nde l’asekande, ndo kakɔna kakawasale?

15 Nkombo y’ase Babilɔna, kalasa kakawatowaɔtshiya nto, ndo mbo ya ndɛ yotshikitanyi la yalɛ anto k’anto​—⁠awui asɔ tshɛ komonga paka dia mbɔtshiya Danyɛlɛ nde l’ɛlɔngɔlɔngɔ ekina esato w’ase Hɛbɛru lo yoho ya lɔsɛnɔ y’ase Babilɔna ko pe koko aki ndo dia mbawanganya etale oma le Jehowa, Nzambi kawɔ, ndo oma l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. La ntondo ka tɔsɛngiya tɔsɔ la ehemba ɛsɔ tshɛ, kakɔna kakahombe ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ sala na?

16 Bible totɛka ɔnɛ: “Danyele akasanguya l’utema andi diaha ndi ndjalanya la ma diakalekaka khum’ekanga, kuyanga la wanu wakandanokaka.” (Danyele 1:8a) Kânga mbele lokombo la Danyɛlɛ loto mbofundami lanɛ, etenyi k’ɔkɔndɔ kayela mɛnyaka hwe ɔnɛ ndo asekande asato wakasukɛ yɛdikɔ yande. Tɔtɛkɛta t’ɔnɛ “akasanguya l’utema andi” mɛnyaka ɔnɛ wetshelo wakakondja Danyɛlɛ oma le ambutshi ande ndo oma le anto akina lam’akinde lo wodja awɔ akananda otema ande. Wetshelo wa ngasɔ mɛtɛ mbakalɔmbɔla ɛlɔngɔlɔngɔ ekina esato w’ase Hɛbɛru lam’akawɔsaka tɛdikɔ. Ɔkɔndɔ ɔsɔ mɛnyaka hwe ɔnɛ ekɔ ohomba ndakanyaka anaso, oyadi kânga lam’ɛnaso di’oko wêke akɛnda efula ndo watakoke shihodia akambo.​—⁠Tukedi 22:6; 2 Timote 3:​14, 15.

17. Bonde kakatone Danyɛlɛ nde l’asekande mbo ya ndɛ yaki nkumekanga koko kotona awui akina?

17 Bonde kakatone ɛlɔngɔlɔngɔ w’ase Hɛbɛru ɛsɔ mbo ya ndɛ y’amɛna la wanu ko mbetawɔka awui akina na? Kanyi ya Danyɛlɛ mɛnyaka hwe bonde kakawatonaka mbo shɔ: “Diaha ndi ndjalanya.” Mbeka ‘ofundelo la ɔtɛkɛta w’ase Kaladiya’ ndo mbɔlamɛ nkombo y’ase Babilɔna, kânga mbakiwɔ kombetawɔ dui sɔ la nkum’otema kawɔ, komonga awui wakahombe mbidja onto mindo. Tênde ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ, ɔnɛ lakasɛnaka ambeta suke l’ɛnɔnyi 1000. Kânga ‘mbakawawetsha weho tshɛ wa lomba l’ase Edjibito,’ nde akatshikala la kɔlamelo le Jehowa. Yimba yande yakalɔngɔswama dimɛna efula oma lo woho wakandodiama le ambutshi ande hita. Ɔnkɔnɛ, “dia mbetawo, lam’akuli Mose, ndi akaseke mbetama ati: On’a ona umuntu a Farayo. Ndi akaleki nanga nsuwa la antu wa [Nzambi], aha ngenangena lu akambu wa kolo tshenyitenyi.”​—⁠Etsha 7:22; Heberu 11:​24, 25.

18. Lo yoho yakɔna yakakoke mbo ya ndɛ yaki nkumekanga nanya ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ w’ase Hɛbɛru?

18 Lo yoho yakɔna yotokoka diangɔ dia ndɛ di’oma le nkumekanga ka Babilɔna nanya ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ na? Ntondotondo, ondo l’atei wa mbo shɔ y’amɛna, aki ndo diangɔ diakasekɛma lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Ɛnyɛlɔ, ase Babilɔna wakalɛkaka nyama ya mindo, yakasekɛmaka lo Ɛlɛmbɛ wakahombaka ase Isariyɛlɛ ndjela. (Akambu w’Asi Lewi 11:​1-31; 20:​24-26; Euhwelu k’Elembe 14:​3-20) Dui dia hende, ase Babilɔna komongaka la mbekelo ka sediaka dikila dia nyama yadiakawɔ la ntondo ka ndɛ emunyi ayɔ. Ndɛ nyama yahawasedisha dikila akalembetshiyaka ndjaka ɔlɛmbɛ wa Jehowa wendana la dikila. (Etatelu 9:​1, 3, 4; Akambu w’Asi Lewi 17:​10-12; Euhwelu k’Elembe 12:​23-25) Dui dia sato, atɛmɔdi wa tozambizambi ta kashi waki la mbekelo ka nambolaka mbo yawɔ ya ndɛ le dikishi la ntondo ka vɔ ndjilɛ oko olelo w’osanga. Ekambi wa Jehowa kokokaka sala awui wa ngasɔ. (Enda lo 1 Koreto 10:​20-22.) Dui dia komelo ele, olelo wa mbo yele la supu yaleka mbidja demba ɛtɛtɔ ndo ɔnwɛlɔ a wanu wa wolo lushi la lushi bu dimɛna le anto wa nɔnga tshɛ, djekoleko le ɛlɔngɔlɔngɔ.

19. Tokanyi takɔna takakoke ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ w’ase Hɛbɛru monga la tɔ, ko kakɔna kakâkimanyiya dia vɔ mbɔsa tɛdikɔ t’eshika?

19 Mbeya dui dimɔ tshikitana efula la monga la dihonga dia ditsha wonya weyɛ lo mpika kana l’ohemba. Danyɛlɛ nde l’asekande asato wakakoke kanyiya ɔnɛ lam’ele vɔ wambangana etale l’ambutshi awɔ ndo l’angɛnyi awɔ, anto asɔ hawotokoka mbeya etsha wakiwɔ. Vɔ wakakoke nto nyanga yɛkɛnɛndɛ ɔnɛ lam’ele nkumekanga mbakawadjangɛ ɔsɔku lâsɔ ndoko kɛnɛ kahombawɔ sala. Ndo nto, ɛlɔngɔlɔngɔ ekina waketawɔ mɛtɛ tɛdikɔ tɔsɔ ta nkumekanga ndo wakatiɔsaka oko tshondo ya diɛsɛ lo dihole dia tiɔsa oko dikambo dia wolo. Koko, tokanyi ta kɔlɔ ta ngasɔ totokoka mbatadja lo djonga ya ntsha pɛkato ka lo woshɛshɛ, djonga yatala ɛlɔngɔlɔngɔ efula. Koko, ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ w’ase Hɛbɛru wakeyaka ɔnɛ ‘washo wa Jehowa wekɔ dihole tshɛ’ ndo “[“Nzambi ka mɛtɛ,” NW] ayela akambu tshe l’elumbwelu, ndu akambu wushami kana ololo kana kolo.” (Tukedi 15:3; Undaki 12:14) Nyɛsɔ sho tshɛ tɔ̂shi wetshelo oma lo dionga diaki l’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ wa kɔlamelo.

WAKAFUTAMA OMA LO DIHONGA LA ETETE KAWƆ

20, 21. Dui diakɔna diakasale Danyɛlɛ, ndo kakɔna kakayotombaka oma lɔkɔ?

20 L’ɔkɔngɔ wa nde mbɔsa yɛdikɔ ya shika ekolo la ntondo ka tɔsɛngiya ta kɔlɔ, Danyɛlɛ akatatɛ sala kɛnɛ kɔtɔnɛ la yɛdikɔ yakɔ. “[“Nde akatetemala nɔmba,” NW] olombodi w’elenga diaha ndi ndjalanya.” (Danyele 1:8b) ‘Tetemala nɔmba’ ekɔ ɛtɛkɛta wahombaso kimɛ lanɛ. Esangɔ efula, ekɔ ohomba tetemala mbidja wolo naka sho nangaka tondoya ehemba kana nɛndja wɛɔdu ɛmɔtshi wa demba.​—⁠Ngalatiya 6:⁠9.

21 Lo wedi ande, Danyɛlɛ akakondja difuto oma l’etete kande. “[“Nzambi ka mɛtɛ, NW] akahumuya Danyele lukulu l’olo lu ashu w’olombodi w’elenga.” (Danyele 1:⁠9) Danyɛlɛ nde l’asekande kopomɔ lokolo l’ɔlɔ dikambo di’ɔnɛ vɔ waki apami wa tɔkɔmba ndo wa timba, koko aki nɛ dia Jehowa akâtshɔkɔla. Danyɛlɛ mɛtɛ akohɔka yokedi ya lo Hɛbɛru yata ɔnɛ: “Ekamaki [Jehowa] l’utema aye tshe, tekamaki yimba yaye hita. Uwetawoki lu akambu aye tshe, ku ndi ayukolongoswela mbuka yaye.” (Tukedi 3:​5, 6) Wanɛ wayela dako sɔ mɛtɛ kondjaka difuto.

22. Ɔlɔmbɔdi w’ɛlɛnga, kânga mbakinde komindja, ngande wakandatone dui diakawotɛ Danyɛlɛ?

22 L’etatelo, ɔlɔmbɔdi w’ɛlɛnga wa nkumekanga akatone, ata ate: “Dimi mbukaka khumemi khum’ekanga latukushaka mbu ya nde la ya no woma. Ukundi ukukindi nyena weondju uleki elongo w’apami ekina wa lolonga lanyu? Lu dikambu ne, we ambuyanga ote ami le khum’ekanga.” (Danyele 1:10) Mɛtɛ, pami kɛsɔ akakoke ntona ndo mboka wɔma. Nkumekanga Nɛbukadinɛza komonga onto la wɛ pindola dui diande, ndo ɔlɔmbɔdi w’ɛlɛnga akeyaka ɔnɛ “ote” ande waki lo wâle naka nde pindola awui wa nkumekanga. Ko Danyɛlɛ akandahombe sala lâsɔ na?

23. Ngande wakɛnya Danyɛlɛ ɔnɛ nde aki la shɛnɔdi ndo la lomba?

23 L’etena kɛsɔ mɛtɛ, nde akahombe kamba la shɛnɔdi ndo la lomba. Ondo ɔlɔngɔlɔngɔ Danyɛlɛ akohɔ yokedi yata ɔnɛ: “Nkaluya diui la memakana atutshutshaka kele. Keli diui dia wulu diatufudiaka kele.” (Tukedi 15:⁠1) Lo dihole dia nde mbuta ate paka vɔ mboka kɛnɛ kakandalɔmbaka, dui diotohomba mbokiya anto asɔ nkɛlɛ ko ondo ndjâkonya lo mbôdiaka, Danyɛlɛ akɔlama kii. L’etena k’ɔlɔlɔ, nde akayɔtɛkɛta la “ulami.” Ondo olami akɔ akalekaka mbetawɔ mbasha yema ya lotshungɔ la vɔ sala kɛnɛ kalangawɔ nɛ dia alapɔlɔ ande waketaka lo tshimbo y’onto okina la ntondo ka vɔ tokoma le nkumekanga.​—⁠Danyele 1:⁠11.

WAMBƆLƆMBA OHEMBA WA NSHI DIKUMI

24. Ohemba akɔna wakalɔmbɛ Danyɛlɛ?

24 Danyɛlɛ akalɔmbɛ olami dia nde mbadja l’ohemba, ata ate: “Dimi lambokɔsɛngasɛnga nte: Otokotohemba, sho ekambi ayɛ nshi dikumi. Watoshake akatshikatshi ato l’ashi wa nɔ. L’ɔkɔngɔ diko, kende alemba aso kamɛ l’alemba w’ɛlɔngɔ w’apami watɔlɛka mbo ya ndɛ yalɛ nkumekanga, kele, kototshele oko ayoyotɛna.”​—⁠Danyɛlɛ 1:​12, 13, NW.

25. Diangɔ diakɔna ondo diakelamɛka nto ɔnɛ “akatshikatshi” diakawashaka Danyɛlɛ nde l’angɛnyi ande asato?

25 Lo ndɛka ‘akatshikatshi la nɔka ashi’ l’edja ka nshi dikumi, onde vɔ wotoyoyala ‘wɛɔndju’ la ntondo k’anto akina? “Akatshikatshi,” kadimɔma oma lo tshɛkɛta ya Hɛbɛru yalembetshiya ntondotondo ɔnɛ “ntɔngɔ.” Dikadimwelo dimɔ dia Bible kadimolaka ɔnɛ “ntɔngɔ yele la mposo,” mbut’ate “ntɔngɔ yalɛma ya tombatomba diele la ntɔngɔ yele la mposo (ɛnyɛlɔ oko nkɔndɛ ya weke la ya totshitshɛ, kana ndjoko).” Waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ ɔsɔ komonga olelo wa ntɔngɔ tsho. Dibuku dimɔ mbutaka ɔnɛ: “Danyɛlɛ l’asekande wakalɔmbaka olelo w’akatshikatshi wakalɛkaka anto k’anto, koko aha mbo ya kawotake, mbut’ate, olelo wa supu y’ekama la nyama yakakitshamaka lo mɛsa wa nkumekanga.” Ɔnkɔnɛ, ondo akatshikatshi wakawalɛka asɔ aki diangɔ di’asha vitaminɛ diakawakatɛka la madɛso, kɔkɔmbrɛ, atungudu wa ayi, atungudu w’akatshi, nkɔndɛ ya totshitshɛ, amɔkɛ ndo atungudu wa weke la mapa wakasalemaka la ntɔngɔ ya weho la weho. Lo mɛtɛ, ɔsɔ komonga oko olelo wa tovushi ndjala! Ondo olami ɔsɔ mɛtɛ akeyaka dikambo sɔ. “Ndi akawaukela lu dikambu so, akâhimbi nshi dikumi.” (Danyele 1:14) Naa etombelo wakonge na?

26. Kakɔna kakayotomba oma l’ohemba wa nshi dikumi, ndo bonde kakayoyalaka akambo woho ɔsɔ?

26 “Lam’aketi nshi dikumi, dundji diawo diakayala amena, la alimba awo wakayala ashi atu uleki elongo w’apami wakalekaka mbu ya nde yakalekaka khum’ekanga.” (Danyele 1:15) Koko, hatokoke mbuta lâsɔ ɔnɛ ɔsɔ ekɔ djembetelo yɛnya dia olelo w’akatshikatshi la ntɔngɔ ndeka olelo w’onatshi ndo wa supu y’ekama. Nshi dikumi ekɔ etena ka mondo efula dia woho tshɛ w’olelo tondja etombelo ɛmɔtshi wɛnama hwe lo demba di’onto, koko le Jehowa, nshi dikumi bu etena ka mondo dia nde kotsha sangwelo diande. Ɔtɛkɛta ande mbutaka ɔnɛ: “Otshoko wa [Jehowa] mbatongonyaka. Ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.” (Tukedi 10:22) Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru wakɛkama Jehowa ndo waki la mbetawɔ le nde, ndo nde kombakalɛ. Ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ w’awui asɔ, Yeso Kristo aketsha nshi 40 aha la ndɛ koko nde komvɔ. Etena kɛsɔ, nde akohola ɛtɛkɛta wa lo Euhwelu k’Elembe 8:3 wata ɔnɛ: “Untu hayala la lumu ne dia ma tu, keli ndi mbeyaka ndjala la lo, ne dia aui tshe watumba uma l’unyo a [Jehowa].” Kɛnɛ kakakomɛ Danyɛlɛ nde l’asekande shikikɛka mɛtɛ ka dikambo sɔ.

SHƐNƆDI LA LOMBA LO DIHOLE DIA MBO YA NDƐ Y’AMƐNA LA WANU

27, 28. Lo yoho yakɔna yele olelo waketawɔ Danyɛlɛ nde l’angɛnyi ande asato akâlɔngɔsɔlaka l’awui woleki weke waki suke la mbakomɛ?

27 Nshi dikumi yaki tsho ohemba, koko etombelo wa dui sɔ mbakayolekaka mbetawoya anto. “Okone ulami akanya mbu ya nde ya khum’ekanga la wanu wakawawashaka, ku akawashaka djese tshu.” (Danyele 1:16) Kema wolo fɔnya kɛnɛ kakakanyiyaka ɛlɔngɔlɔngɔ ekina waki lo kalasa kakɔ lo dikambo dia Danyɛlɛ nde l’asekande. Vɔ wakɛnaka ɔnɛ paka ɛpɔka mbakoka ntona mbo ya ndɛ ya nkumekanga dia ndɛka akatshikatshi nshi tshɛ. Koko, ehemba wa weke waki lo mbakongɛ, ndo akahombaka ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ w’ase Hɛbɛru nsɛna wolo ndo monga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ ka yimba. Lâdiko di’awui asɔ tshɛ, mbetawɔ la wɛkamu awɔ le Jehowa mbakakoke mbakimanyiya dia vɔ tondoya ehemba wa mbetawɔ kawɔ.​—⁠Enda lo Jashua 1:⁠7.

28 Djembetelo yɛnya ɔnɛ Jehowa aki kâmɛ l’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ kokaka mɛnama lo kɛnɛ katama lanɛ ɔnɛ: “[Nzambi] akasha elongo w’apami ene enei yimba lu akambu tshe w’andja la ewu. Danyele akeyaka nsakula alo la waenelo tshe.” (Danyele 1:17) Dia vɔ mbeya nshika ekolo la ntondo ka tena dia wolo diaki lo mbakongɛ, vɔ komonga l’ohomba wa ndjala paka la wolo wa demba la yonge ya dimɛna ko pe. “Ne dia [“lomba,” NW] [l]ayoto l’utema aye, la ewu ayongenyangenya lumu laye. Ewu kayukulama. [“Shɛnɔdi yayokokokɛ,” NW], dia nkuhandja uma lu mbuka ka kolo.” (Tukedi 2:​10-12) Waonga asɔ mɛtɛ mbakasha Jehowa ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi ɛsɔ wa kɔlamelo dia mbalɔngɔsɔla lo kɛnɛ kaki lo mbakongɛ.

29. Lande na kaki Danyɛlɛ l’akoka wa ‘sakola waɛnɛlɔ la alɔ wa weho tshɛ’?

29 Vɔ mbutaka ɔnɛ Danyɛlɛ ‘aki l’ewo ka sakola waɛnɛlɔ la alɔ wa weho tshɛ.’ Kɛsɔ halange mbuta ɔnɛ nde akayokomaka ose alɔhɔ. Dui dia diambo ko, kânga mbɔsama Danyɛlɛ oko ɔmɔtshi a l’atei w’amvutshi wa weke w’ase Hɛbɛru, ndoko lushi lakandasokoyama la nyuma ka Nzambi dia mbuta ɛtɛkɛta wele oko wɛnɛ w’ɔnɛ: ‘Nkumadiɔndjɔ Jehowa kata ate,’ kana ‘Jehowa kanga lolembelembe mbakate ate.’ (Isaya 28:16; Jeremiya 6:⁠9) Koko, aki paka oma l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kaki Nzambi mbakakokaka Danyɛlɛ shihodia ndo sakola waɛnɛlɔ la alɔ wakasholaka sangwelo diaki Jehowa.

OHEMBA WA WOLO WAKAYAKOMƐKA L’ƆKƆNGƆ

30, 31. Ɛlɔlɔ akɔna wakayokondja Danyɛlɛ nde l’asekande oma lo dionga diawɔ?

30 Ɛnɔnyi esato wa kalasa ndo w’ɔlɔngɔswɛlɔ wakakomɛ. Oma lâsɔ ko ohemba wa wolo ndjoya: wony’ɔsɔ mbakakome etena ka nkumekanga ndamɛ sawola l’ɔm’ɔmɔ la l’atei awɔ. “Lam’akakuki nshi yakasonola khum’ekanga Nebukadineza, olombodi w’elenga akatshu, akatemala la wo la ntundu kandi.” (Danyele 1:18) Ɔsɔ aki etena k’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi ɛsɔ ndjatɛkɛtɛla vɔamɛ. Onde woho wakawamamema ɛlɛmbɛ wa Jehowa akakoke mbakimanyiya lo dihole dia vɔ mbetawɔ awui w’ase Babilɔna?

31 “Khum’ekanga akasawula la elongo w’apami ako, ku l’atei awo tshe ndi kuntana nduku untu lakedimi la Danyele, Hananiya, Mishaele la Azariya. Okone ndi akawaotshiya l’ulimu andi.” (Danyele 1:19) Ɔsɔ mɛtɛ aki djembetelo ya mamba y’ɔnɛ dionga diaki lawɔ l’edja k’ɛnɔnyi esato wakete diaki dionga dia dimɛna efula! Vɔ komonga dinginya lo mbɔsa yɛdikɔ ya ndɛka paka diangɔ diakɔtɔnɛka la mbetawɔ ndo la nkum’otema kawɔ. Lo monga la kɔlamelo lo kɛnɛ kakakoke mɛnama oko dui dia tshitshɛ, Danyɛlɛ nde l’asekande wakayokondjaka diangɔ dioleki weke. Diɛsɛ dia ‘memala la ntondo ka nkumekanga’ aki oyango wakawesaka ɛlɔngɔlɔngɔ tshɛ waki lo kalasa kɛsɔ. Bible hate dia paka ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru asɔ ato mbakasɔnama. Kɛnɛ keyaso ele, vɔ wakakondja “difutu dia wuki” oma lo kɔlamelo yawɔ.​—⁠Osambu 19:⁠11.

32. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ Danyɛlɛ, Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya waki la diɛsɛ dia woke ndeka ndo nɛ dia monga lo mbalasa ka nkumekanga?

32 Afundelo mbutaka ɔnɛ: “We menaka untu latutshaka ulimu andi la komba? Ndi kayemalaka la ntundu ka khumi ya dikanga.” (Tukedi 22:29) Ɔnkɔnɛ, Danyɛlɛ, Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya wakasɔnama oma le Nɛbukadinɛza dia vɔ memalaka la ntondo ka nkumekanga, mbut’ate, monga ase mbalasa ka nkumekanga. Lo akambo asɔ tshɛ, sho koka mɛna woho wakekɛ Jehowa lonya lande di’awui w’ohomba wa sangwelo diande weyame lo tshimbo y’ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ, djekoleko lo tshimbo ya Danyɛlɛ. Kânga mbele sɔnama dia monga ose mbalasa kaki Nɛbukadinɛza aki dui dia lokumu, dui diakaleke lokumu efula ele mbɔsama oma le Jehowa, Nkumekanga k’Andja w’Otondo, dia mbokambɛ lo yoho ya diambo efula.

33, 34. (a) Bonde kakambiama nkumekanga oma le ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ w’ase Hɛbɛru? (b) Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo kɛnɛ kakakomɛ ase Hɛbɛru asɔ anɛi?

33 Kombet’edja, Nɛbukadinɛza akashola dia lomba ndo shɛnɔdi yakasha Jehowa ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi ɛsɔ w’ase Hɛbɛru akaleke lomba laki la andaki ndo anto ande wa tomba wa lo mbalasa etale efula. “Lu akambu tshe wa ewu la yimba wakawambula khum’ekanga, ndi akâtani la yimba tena dikumi uleki akanga w’aloho la asaki w’awulu wa lu diulelu diandi tshe.” (Danyele 1:20) Bonde kakahombe dui sɔ monga paka ngasɔ na? “Akanga w’aloho” la “asaki w’awulu” wakayaɛkɛka lo wetshelo w’ase Babilɔna wakalole l’awui w’andja ɔnɛ ndo la dikanyiyakanyiya, koko Danyɛlɛ nde l’asekande wakakitsha wɛkamu awɔ lo lomba l’oma l’olongo. Vɔ kokoka mbɛdikama la wɔ kânga yema!

34 Lo mbuta mɛtɛ, awui kotshikitana efula l’edja k’ɛnɔnyi. Lo ntambe ka ntondo T.D., lam’akahandjɔnɛ filozofi k’ase Ngirika la ɛlɛmbɛ w’ase Rɔma, ɔpɔstɔlɔ Paulo akasokoyama oma le nyuma k’ekila dia funda ate: ‘Lomba la l’andja ɔnɛ lekɔ enginya le Nzambi; nɛ dia akafundama ate: Nde atondaka akanga wa lomba lo lokeso lawɔ vɔamɛ.’ La nto ate: ‘Jehowa mbeyaka ɔnɛ tokanyi t’akanga a tomba tekɔ anyanya ato. Ɔnkɔnɛ, aha onto ndjâtombola lo awui w’anto.’ (1 Koreto 3:​19-21) Ɛlɔ kɛnɛ, sho pombaka kukutɛ kɛnɛ katolakanya Jehowa la wolo tshɛ, ndo tatɛnake ɛngɛnɔngɛnɔ la awui w’anyanya wa l’andja ɔnɛ watotakoya mboka esadi eto.​—⁠1 Joani 2:​15-17.

KƆLAMELO POLO NDO L’EKOMELO

35. Awui akɔna watotɛwɔ nto lo dikambo di’angɛnyi wa Danyɛlɛ asato?

35 Ɔkɔndɔ wa lo Danyɛlɛ tshapita 3, watɛkɛta dia lohingu la paonyi lakemɛ Nɛbukadinɛza l’oswe wa Dura la ohemba wa kuka ka dja mɛnyaka hwe ɔnɛ Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya waki la mbetawɔ ka wolo. Ase Hɛbɛru asɔ wakokaka Nzambi wɔma wakatshikala la kɔlamelo le Jehowa polo ndo lo nyɔi. Sho mbeyaka dui sɔ nɛ dia aha la tamu, ɔpɔstɔlɔ Paulo dikambo diawɔ mbakandatɛkɛtaka lam’akandafunde dia wanɛ ‘wakemɛ ngala ka dja oma lo mbetawɔ kawɔ.’ (Heberu 11:​33, 34) Vɔ wekɔ bɛnyɛlɔ dia weke le ekambi wa Jehowa, oyadi akɛnda kana epalanga.

36. Naa lɔsɛnɔ la dimɛna efula laki la Danyɛlɛ l’olimu ande?

36 Lo dikambo dia Danyɛlɛ, divɛsa dia ndjihelo dia tshapita 1 mbutaka ɔnɛ: “Danyele akatshikala leko edja ndu l’eleku ka ntundu ka diulelu dia khum’ekanga Kuro.” Ɛkɔndɔ mɛnyaka ɔnɛ Kurɔ akakɔsha osomba wa Babilɔna l’otsho ɔtɔi, l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. Lam’ele Danyɛlɛ aki la lokumu efula ndo aki lo dihole dia woke, nde akatetemala kamba olimu lo mbalasa ka Kurɔ. Danyele 10:1 totɛka ɔnɛ “l’eleku ka satu ka diulelu dia Kuro, khum’ekanga ka Peresiya,” Jehowa akasholɛ Danyɛlɛ dikambo dimɔtshi di’ohomba efula. Naka nde aki l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔ lam’akawawela la Babilɔna l’ɔnɔnyi wa 617 N.T.D., kete nde akahombe monga l’ɛnɔnyi suke la 100 lam’akawayowɛnya ɛnɛlɔ kɛsɔ ka komelo. Nde mɛtɛ aki la lolombe, akakambɛ Jehowa edja efula ndo akakondja ɛtshɔkɔ oma l’olimu akɔ!

37. Naa wetshelo wakokaso kondja lo menda kɛnɛ kofundami lo Danyɛlɛ tshapita 1?

37 Tshapita ya ntondo ya dibuku dia Danyɛlɛ hakomɛ paka lo tɔkɔndɔlɛ woho wakatondoya ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi wa kɔlamelo ehemba wa mbetawɔ kawɔ. Yɔ tɛnyaka nto ndo woho wakoka Jehowa mbɔsa onto tshɛ lalangande dia kotsha sangwelo diande. Ɔkɔndɔ akɔ shikikɛka ɔnɛ naka Jehowa ambetawɔ, kete kânga dui diakoka mɛnama oko mpokoso kokaka ndjotondja dui di’ohomba efula. Vɔ totɛka nto ɔnɛ kɔlamelo l’awui wa totshitshɛ mbishaka onto difuto dia woke.

AKAYAKIME?

• Akokaso mbuta lo dikambo dia nkumbo yakole Danyɛlɛ nde l’angɛnyi ande asato?

• Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru, wanɛ wakodiama dimɛna efula lo nkumbo yawɔ, ngande wakawatodjamaka l’ehemba la Babilɔna?

• Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru ngande wakawalongola difuto oma le Jehowa l’ɔtɛ wa dihonga diawɔ?

• Naa wetshelo wakoka ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ kondja oma le Danyɛlɛ l’asekande asato?

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 30]

    Ekanda wa l’Ɔtɛtɛla (1983-2025)
    Tomba
    Ɔtɔ
    • Ɔtɛtɛla
    • Kahana l'onto
    • Nango
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ɛlɛmbɛ w'okambelo
    • Awui wa sheke
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ɔtɔ
    Kahana l'onto