Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Danyele
DIBUKU Dictionnaire illustré de la Bible (lo Angɛlɛ) diaki yɔnɛ Holman mbutaka ɔnɛ: “Dibuku dia Danyele ekɔ dibuku dimɔtshi dia lo Bible dioleki kotola yambalo y’anto. Diɔ ndola la akambo wa mɛtɛ wahashile nɛmɔ.” Ɔkɔndɔ waki Danyɛlɛ wakatatɛ lo 618 ntondo ka ntena diaso nɛ, etena kakaye Nɛbukadinɛza nkumekanga ka Babilɔna la Jerusalɛma ndo kakandadinge osomba. Nde akɔshi ‘ana amɔtshi w’ase Isariyɛlɛ’ dia mbatɔla lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (Danyele 1:1-3) L’atei awɔ mbaki ndo ɔlɔngɔlɔngɔ Danyɛlɛ, laki eke l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi eto. Dibuku diakashile fundama etena kaki Danyɛlɛ ekekɔ la Babilɔna. L’ɔkɔngɔ diko, lâsɔ ko Danyɛlɛ aya suke la ɛnɔnyi 100, nde akalongola daka diaki Nzambi nɛ: “We ayumuya ndu ayemala lu dihuli diaye lu ekumelu ka nshi.”—Danyele 12:13.
Etena kele etenyi ka ntondo ka dibuku dia Danyele kɔndɔlaka akambo lo kamba la okitɔ wa sato ndo lo ndjela woho wakawayasalemaka, lo etenyi ka komelo wakakambe la okitɔ wa ntondo l’ɔtɔi. Dibuku sɔ diakafundama oma le Danyɛlɛ diekɔ la prɔfɛsiya yendana la wahemelo ndo ɔkwɛlɔ wa mandji yakayahemɛka andja w’otondo, etena k’oyelo wa Mɛsiya, ndo akambo wasalema lo nshi yaso nyɛ.a Ɔprɔfɛta w’osombe ɔsɔ akohɔ nto akambo wakasalema lo lɔsɛnɔ lande l’otale ndo akakɔndɔla akambo watokeketsha dia monga apami la wamato walama olowanyi awɔ le Nzambi. Losango laki Danyɛlɛ lekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu.—Heberu 4:12.
ƆKƆNDƆ WA WOHO WAKAYAHƆNAKA AKAMBO ATETSHAWƆ?
Lo ɔnɔnyi 617 ntondo ka tena diaso nɛ, Danyɛlɛ la ɛlɔngɔlɔngɔ ekina esato w’asekande: Shadaraka, Meshakɛ ndo Abɛdɛ-nɛngɔ wakatɔlama laka nkumekanga ka Babilɔna. L’edja k’ɛnɔnyi esato wakawawaetsha mbekelo ya laka nkumekanga, ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ wakalame olowanyi awɔ le Nzambi. Ɛnɔnyi oko enanɛi l’ɔkɔngɔ, nkumekanga Nɛbukadinɛza akɛnyi dɔ dia mamba dia wolo shihodia. Danyɛlɛ akôlembetshiya dɔ diakɔ ndo kitshimudi yadiɔ. Nkumekanga akasuya dia Jehowa mbele “[Nzambi k]eli ladiku dia ditemolatemola, Khumadiondjo ka khumi ya dikanga, Umbishudi w’akambu wushami.” (Danyele 2:47) Koko kombeta edja oma lâsɔ, akɛnama dia Nɛbukadinɛza akohɛ wetshelo wakandakondja ɔsɔ. Etena kakatone angɛnyi waki Danyɛlɛ asato dia tɛmɔla lohingu l’otale, nkumekanga akatome dui dia vɔ mbadja lo nkuka ka dja. Nzambi ka mɛtɛ akakokɛ anto akɔ asato, ndo Nɛbukadinɛza akatshutshuyama dia mbetawɔ ɔnɛ “nduku etemolatemola keko, keya nshimbela antu wuhu one.”—Danyele 3:29.
Nɛbukadinɛza akɛnyi dɔ dikina diele la kitshimudi y’ohomba efula. Nde akɛnyi osongo w’otale wakahembwama ndo wakayotatɛ mɔnga nto. Danyɛlɛ akôlembetshiya kitshimudi ya dɔ diakɔ. Etenyi kɛmɔtshi ka dɔ diakɔ kakakotshama etena kakadjɔ Nɛbukadinɛza dadi ndo etena kakashile dadi diande. Ɛnɔnyi akumi oma lâsɔ, nkumekanga Bɛlɛshaza akasale fɛtɛ ka woke dikambo dia anto ande wa lokumu ndo la otako tshɛ, nde akakambe la diangɔ diakɔsama oma lo tɛmpɛlɔ kaki Jehowa. L’otsho akɔ wâmɛ, Bɛlɛshaza akadiakema ndo Dariyo di’ose Mediya akɔsɛ diolelo. (Danyele 5:30, 31) Lo nshi ya Dariyo, lâsɔ ko Danyɛlɛ aya la ɛnɔnyi ndekana 90, ɛlɔhɛ wa wodja wakoke ɔprɔfɛta w’osombe ɔsɔ kandjema ndo wakawɔtwɛ sheke. Koko Jehowa akôkokɛ “uma lu wulu wa tambwe.”—Danyele 6:27.
Ekadimwelo lo ambola w’oma lo Afundelo:
1:11-15—Onde olelo w’akatshikatshi mbakakimanyiya dia ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Juda monga la alemba w’amɛna efula? Kema. Ndoko olelo wakoka sala etshikitanu wa ngasɔ lo nshi dikumi tsho. Jehowa lakâtshɔkɔla lo menda woho wakawayaɛkɛka le nde mbakasale etshikitanu ɛsɔ.—Tukedi 10:22.
2:1—Etena kakɔna kakɛnyi Nɛbukadinɛza dɔ diendana la lohingu l’otale? Ɔkɔndɔ mbutaka dia aki “l’eleku ka hendi ka diulelu dia Nebukadineza.” Nde akayala nkumekanga lo 624 ntondo ka tena diaso nɛ. Ɔnkɔnɛ, ɔnɔnyi wa hende wa diolelo diande wakahombe tatɛ lo 623 ntondo ka tena diaso nɛ, lâsɔ ko nde atɔtwɛ Juda la ta. Lo etena kɛsɔ ko Danyɛlɛ atonge la Babilɔna dia nde tosha kitshimudi ya dɔ. Mɛnamaka dia “eleku ka hendi” kɛsɔ mbadiemaka oma lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ, etena kakalanya nkumekanga ka Babilɔna Jerusalɛma ndo kakandakome owandji waheme andja w’otondo.
2:32, 39—Lo yoho yakɔna yaki diolelo dia fɛsa l’ɛse ka ɔtɛ wa paonyi, ndo ngande waki diolelo dia ɔhɔtɛla l’ɛse ka nɛ dia fɛsa? Diolelo dia Mediya la Pɛrɛsiya diɛnyami oko etenyi ka lohingu ka fɛsa diaki l’ɛse ka Babilɔna laki ɔtɛ wa paonyi lo yoho nyɛ yele diɔ kotshikitana la nɛ dia Juda diakakɔshama. Ngirika mbele diolelo diakayelana diɛnyami oko ɔhɔtɛla. Ngirika aki l’ɛse ka Mediya la Pɛrɛsiya, oko wele ɔhɔtɛla l’ɛse ka fɛsa. Kânga mbakɔshi diolelo di’ase Ngirika ɛtshi ka nkɛtɛ ka woke, diɔ kokondja diɛsɛ dia tshungola ekambi waki Nzambi oma lo lɔhɔmbɔ l’ase Mediya la Pɛrɛsiya.
4:8, 9—Onde Danyɛlɛ akakome ɔlɔmbɛdi w’asaki w’awolo? Ndooko. Etelo k’ɔnɛ “owandji w’ɛlɔmbɛdi w’asaki w’awolo tshɛ” mɛnyaka tsho dihole diaki la Danyɛlɛ oko wakinde “uwandji wa ladiku w’akanga a yimba tshe wa lu Babilona.”—Danyele 2:48.
4:10, 11, 20-22—Osongo w’otale wakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ aki didjidji dia na? Ntondotondo, osongo ɔsɔ aki didjidji dia Nɛbukadinɛza oko owandji wakolɛ andja w’otondo. Koko, lam’ele diolelo sɔ diakakome polo “la kuma tshe ya kete,” osongo ɔsɔ nembetshiyaka dikambo dikina dioleki lâsɔ. Danyele 4:17 kakatanyaka dɔ diakɔ la lowandji la “Khum’Ulungu” lâdiko di’anto. Lâsɔ osongo ɔsɔ ekɔ nto didjidji dia lowandji laki Jehowa la l’andja w’otondo, djekoleko lo kɛnɛ kendana la nkɛtɛ. Omalɔkɔ, dɔ sɔ diekɔ la ekotshamelo ehende: Lo diolelo diaki Nɛbukadinɛza ndo lo lowandji laki Jehowa.
4:16, 23, 25, 32, 33—“Tena esambeli” diaki la edja ka ngande? Etshikitanu tshɛ wakasalema lo ɛnamelo ka nkumekanga Nɛbukadinɛza mɛnyaka dia “tena esambeli” sɔ diekɔ etena kolekanyi nshi esambele. Lo dikambo diande, tena sɔ nembetshiyaka ɛnɔnyi esambele wele ɔnɔnyi l’ɔnɔnyi ekɔ la nshi 360, kana nshi 2520. Lo ekotshamelo koleki woke, “tena esambeli” sɔ diekɔ la ɛnɔnyi 2520. (Ezekiyele 4:6, 7) Tena esambele sɔ diakatatɛ etena kakalanyema Jerusalɛma lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ ndo diakakomɛ la wahenyelo wa Yeso l’okudi oko Nkumekanga ka l’olongo lo 1914 tena diaso nɛ.—Luka 21:24.
6:6-10—Lam’ele dia nɔmba Jehowa halɔmbama kiongamu mɔtshi ya lânde, onde totondonga dui dia lomba le Danyɛlɛ dia nɔmbaka lo woshɛshɛ l’edja ka nshi 30 shɔ? Anto tshɛ wakeyaka dia Danyɛlɛ akalɔmbaka mbala shato lo lushi. L’ɔtɛ wa dui sɔ mbakatombe wanɛ wakawɔtwɛ sheke la kanyi yaha onto sala dɔmbɛlɔ. Danyɛlɛ otondotshikitanya mbekelo kande lo kɛnɛ kendana la dɔmbɛlɔ, tshike anto akina wotɔsa dia nde ambohindola ɛlɛmbɛ wakandayelaka ndo dui sɔ diotɛnya dia nde hayomamema Jehowa tshɛ lo tshɛ.
Wetshelo le so:
1:3-8. Yɛdikɔ yakɔshi Danyɛlɛ la asekande ya tshikala la kɔlamelo le Jehowa tɔtɔmiyaka ohomba wa wetshelo wakawalongola oma le ambutshi awɔ. Etena ketsha ambutshi woka Nzambi wɔma akambo wa lo nyuma lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ ndo ketshawɔ anawɔ dia sala ngasɔ, ana ndekaka monga la akoka wa shika tanga la ntondo ka weho wa ehemba tshɛ wakoka pomana la wɔ la kalasa kana l’ahole akina.
1:10-12. Danyɛlɛ akashihodia lande na kele “olombodi w’elenga” akokaka nkumekanga wɔma ko nde akatshike tetemala mbɔlɔmba kɛnɛ kakandɔlɔmbaka. Koko l’ɔkɔngɔ diko, Danyɛlɛ akayɔtɛkɛta la “ulami,” wakakoke ndeka mboka kɛtshi. Etena kahomanaso l’ekakatanu wa wolo, sho pombaka sala akambo la shɛnɔdi, la lomba ndo mbeya ndjadja lo dihole dia anto akina.
2:29, 30. Lo ɛnyɛlɔ kaki Danyɛlɛ, sho pombaka mbishaka Jehowa lotombo l’ɔtɛ wa ewo, waonga ndo akoka wakokaso kondja oma lo wetshelo walongolaso oma lo Bible.
3:16-18. Ondo ase Hɛbɛru asato totowɔsa yɛdikɔ ya wolo yakawɔshi otondonga vɔ wakasekola ɛlɛmbɛ ntondo lo kɛnɛ kendana la diangɔ dia ndɛ. Sho lawɔ pombaka sala la wolo dia mongaka la ‘kɔlamelo lo akambo tshɛ.’—1 Timote 3:11.
4:24-27. Dia sambisha losango la Diolelo lendana ndo la dombwelo diaki Nzambi, nɔmbamaka dia sho monga la woho wa mbetawɔ ndo la dihonga diaki la Danyɛlɛ etena kakandewoyaka kɛnɛ kakahombe komɛ Nɛbukadinɛza ndo kɛnɛ kakahombe nkumekanga sala dia ‘nde tetemala monga la ɔngɔnyi ande.’
5:30, 31. ‘Yokedi yakatama lo dikambo dia nkumekanga ka Babilɔna’ yakakotshama. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Satana Diabolo lele la woho w’otako waki la ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga ya la Babilɔna ayodiakema nyɔi ka sɔnyi efula.—Danyele 4:30; 5:2-4, 23.
WAƐNƐLƆ WAKI DANYƐLƐ ƐNYAWƆ?
Etena kakɛnyi Danyɛlɛ ɛnɛlɔ kande ka ntondo lo 553 ntondo ka tena diaso nɛ, nde aki la ɛnɔnyi 70 l’ɛmɔtshi. Danyɛlɛ akɛnyi nyama nyɛi ya ngala yele didjidji dia wahɔnelo wa mandji yakayôlɛka andja w’otondo tatɛ oma lo nshi yande polo lo nshi yaso nyɛ. Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi ka akambo wasalema l’olongo, nde akɛnyi “one lufanyi la on’a untu” alongola “luwandji la pundju, lahashilaki.” (Danyele 7:13, 14) Ɛnɔnyi ehende oma lâsɔ, Danyɛlɛ akɛnyi ɛnɛlɔ kakendanaka la Mediya la Pɛrɛsiya, Ngirika, ndo lowandji lakahombe ndjokoma “khum’ekanga ka ngala.”—Danyele 8:23.
Lo ɔnɔnyi 539 ntondo ka tena diaso nɛ, Babilɔna kakakɔ, ndo Dariyo di’ose Mediya akakome nkumekanga ka diolelo di’ase Kaladiya. Danyɛlɛ akatetemala nɔmba Jehowa dikambo dia ɔlɔngɔswɛlɔ wa wodja ande wa lôtɔ. Etena kakandatetemalaka la nɔmba, Jehowa akatome ondjelo Ngabiriyɛlɛ dia ndjosha Danyɛlɛ “yimba ndu . . . ewu” lo kɛnɛ kendana la oyelo wa Mɛsiya. (Danyele 9:20-25) Lo ɔnɔnyi 536/535 ntondo ka tena diaso nɛ, djui ya tshitshɛ y’atshikadi w’ase Isariyɛlɛ wakakalola la Jerusalɛma. Koko wakahomana la ɔlɔshamelo lo kɛnɛ kendana la olimu wa wokelo wa tɛmpɛlɔ. Dui sɔ diakasha Danyɛlɛ pâ l’asolo. Nde akadje dikambo diakɔ lo dɔmbɛlɔ ndo Jehowa akôtomɛ ondjelo wa woke. L’ɔkɔngɔ wa nde keketsha Danyɛlɛ, ondjelo akate prɔfɛsiya kɛnya ɔlɔshanelo wakahombe monga lam’asa nkumekanga ka lo nɔrdɛ la nkumekanga ka lo sidɛ. Ɔlɔshanelo wa lam’asa nkumi ya dikanga hiende shɔ wakahombe tatɛ oma lo etena kakakahanyema diolelo diaki Alexandre le Grand le ewandji ande ɛnɛi w’alembe polo ndo l’etena ‘kayonɛ’ Mikayɛlɛ, Owandji wa Woke.—Danyele 12:1.
Ekadimwelo lo ambola w’oma lo Afundelo:
8:9—“Kete ya lutumbu” yekɔ didjidji dia na? Lanɛ, “kete ya lutumbu” yekɔ didjidji dia eongelo ka la nkɛtɛ ka Akristo w’akitami l’etena kalɔmbɔla Angleterre la États-Unis oko wedja waheme andja w’otondo.
8:25—Onto akɔna ele “uwandji w’ewandji”? Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru sar yakakadimwama ɔnɛ “owandji” nembetshiyaka “ɔnɛ lele ɔtɛ.” Lokombo la lɔtɛtɛmɔla l’ɔnɛ: “Uwandji w’ewandji” mendanaka paka la Jehowa Nzambi, ɔnɛ lele Owandji wa ewandji w’andjelo tshɛ, mbidja ndo “Mikaele, uwandji omotshi uma l’atei w’ewandji a waki.”—Danyele 10:13.
9:21—Lande na kelɛ Danyɛlɛ ondjelo Ngabiriyɛlɛ ɔnɛ: “untu”? Nde mbêlɛka ngasɔ nɛ dia Ngabiriyɛlɛ akaye le nde l’efanelo k’onto, oko wakandɛnama le Danyɛlɛ lo ɛnɛlɔ ka ntondo.—Danyele 8:15-17.
9:27—Sheke yakɔna ‘yakashikikala le anto efula’ polo l’ekomelo ka lomingu la 70 la ɛnɔnyi, kana polo lo 36 tena diaso nɛ? Sheke ya Ɛlɛmbɛ yakashile nɛmɔ lo 33 tena diaso nɛ, etena kakahanema Yeso l’otamba. Koko, lo nama sheke yakandadje la Abarahama le ase Isariyɛlɛ wa lo demba polo lo 36 tena diaso nɛ, Jehowa akataloya etena kakandahombe mboka ase Juda kɛtshi ka lânde l’ɔtɛ wakiwɔ tokanula taki Abarahama. Sheke yakandadje la Abarahama yakatetemala shikikala le ‘Isariyɛlɛ wa Nzambi.’—Ngalatiya 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.
Wetshelo le so:
9:1-23; 10:11. L’ɔtɛ wa okitshakitsha ande, omamemelo ande le Nzambi ndo etete kande lo dɔmbɛlɔ, Danyɛlɛ aki “ulangimi.” Waonga asɔ wakôkimanyiya nto dia nde tshikala la kɔlamelo le Nzambi polo ndo l’ekomelo ka lɔsɛnɔ lande. Nyɛsɔ toyashikikɛ dia ndjela ɛnyɛlɔ kaki Danyɛlɛ kɛsɔ.
9:17-19. Kânga etena kalɔmbaso dia oyelo wa andja w’oyoyo waki Nzambi, lɛnɛ ‘ayodjasɛ akambo w’ɔlɔlɔ,’ shi dikambo dia okidiamelo wa lokombo laki Jehowa ndo dia oyindjamelo wa lowandji lande mbahombaso ndeka ndjakiyanya la ntondo ka ekomelo ka asui ndo ka ekakatanu aso hita?—2 Petero 3:13.
10:9-11, 18, 19. L’ɛnyɛlɔ ka ondjelo wakaye le Danyɛlɛ, sho pombaka keketshanyaka, kimanyiyanaka ndo sambanaka.
12:3. Lo nshi y’ekomelo nyɛ, “akanga a yimba,” mbuta ate Akristo w’akitami wekɔ lo ‘mpɛta oko esase’ ndo wekɔ lo kadimola “antu efula utsha lu akambu w’ololo,” mbidja ndo “ului a wuki” wa “ekoko ekina.” (Filipi 2:15; Enyelo 7:9; Joani 10:16) Akitami ‘wayɔhɛta oko tɔɔtɔ’ lo yoho ya kokele lo Ɛlɔmbwɛlɔ ka Kristo k’ɛnɔnyi kinunu, etena kayowokamba kâmɛ la nde dia mbela akanga w’okitanyiya wayonga la nkɛtɛ ɛtshɔkɔ tshɛ w’oma lo olambo wa tshungo. “Ekoko ekina” pombaka mamatana la akitami la kɔlamelo tshɛ ndo mbasukɛka l’otema ɔtɔi lo toho tshɛ.
Jehowa ‘tshɔkɔlaka wanɛ wawoka wɔma’
Dibuku dia Danyele atetshadiɔ lo kɛnɛ kendana la Nzambi katɛmɔlaso? Tɔsɛdingole prɔfɛsiya yele lɔkɔ yamboshilaka kotshama ndo nyɛ yakahombe kotshama. Yɔ mɛnyaka dia Jehowa mɛtɛ ekɔ Onto latokotshaka ɔtɛkɛta ande!—Isaya 55:11.
Etenyi ka ɔkɔndɔ ka dibuku dia Danyele ɛnyatɔ lo kɛnɛ kendana la Nzambi kaso? Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi w’ase Hɛbɛru wakatone ndjela yoho ya lɔsɛnɔ ya laka nkumekanga ka Babilɔna wakakondja ‘ewo, shɛnɔdi ndo lomba.’ (Danyele 1:17) Nzambi ka mɛtɛ akatome ondjelo ndo akakokɛ Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-nɛngɔ oma lo nkuka ka dja. Nde akatshungola Danyɛlɛ oma lo difuku dia dimbwe. Jehowa ‘kimanyiyaka ndo kokɛka wanɛ wayaɛkɛ le nde’ ndo nde ‘tshɔkɔlaka wanɛ wawoka wɔma.’—Osambu 115:9, 13.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Lo kɛnɛ kendana la ɔsɛdingwelo wa divɛsa la divɛsa dia dibuku dia Danyele, enda lo dibuku He dja yimba lo prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ! diakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa.
[Osato wa lo lɛkɛ 10]
Lande na kaki Danyɛlɛ “ulangimi”?