Tshapita ya Samalo
Sheke Y’Otamba wa Woke Yambeyama
1. Kakɔna kakakomɛ Nkumekanga Nɛbukadinɛza, ndo wembola akɔna watomba oma lo dikambo sɔ?
JEHOWA aketawɔ dia Nkumekanga Nɛbukadinɛza mbolɛ andja w’otondo. Oko wakinde nkumekanga ka Babilɔna, nde aki l’ɔngɔnyi wa mamba, akalɛkaka mbo y’amɛna efula, aki la luudu la dimɛna heyama—kɛdikɛdi, nde aki l’oseka ɛngɔ tshɛ kakalangaka otema ande. Koko, lo shashimoya nganɛ, nde akayokomaka onto l’anyanya. Nɛbukadinɛza akayodjɔ dadi ko akayomɛ sala awui oko nyama! Wakawotshanya oma lo mɛsa ndo oma lo luudu la nkumekanga ko nde akatɔsɛnaka l’okonda, atale adiyo oko ngɔmbɛ. Kakɔna kakayôkonya lo mpokoso kɛsɔ na? Ndo bonde kahombaso mbidja yimba dia mbeya dui sɔ ɔlɔlɔ na?—Enda lo Jobo 12:17-19; Undaki 6:1, 2.
NKUMEKANGA AMBOTOMBOLA NKUM’OLONGO
2, 3. Kakɔna kakakombolɛka Nkumekanga ka Babilɔna anto ande, ndo ngande wakandɔsaka Nzambi Nkum’olongo?
2 Yema l’ɔkɔngɔ wa hemɔ kande ka dadi shila, Nɛbukadinɛza akatome diewoyelo dimɔtshi di’ohomba lo diolelo diande di’otondo dia kɔndɔlɛ anto kɛnɛ kakatombe. L’ekimanyielo ka nyuma kande, Jehowa akatshutshuya Danyɛlɛ dia nde momba ɔkɔndɔ wa shikaa w’akambo asɔ. Ɔkɔndɔ akɔ tatɛka l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Dimi, khum’ekanga Nebukadineza, katela antu tshe, wedja tshe, la eteketa tshe wa la kete nti: Ki efula kayali le nyu! Aki ololo dimi nyulimbitshiya tulimbitelu la akambu wa mamba wakamenya Khum’Ulungu [Nzambi]. Ndi tulimbitelu tandi waki li! Ndi akambu andi mamba li! Diulelu diandi, dieko diulelu dia pundju, diayuyalaka lu nonga la nonga.”—Danyele 4:1-3.
3 Nɛbukadinɛza akolɛka anto ‘wakadjasɛ lo nkɛtɛ k’otondo’ lo yoho yele diolelo diande dia woke diakalɔmbɔlaka suke la wedja tshɛ watɛkɛtama lo Bible. Lo dikambo dia Nzambi ka Danyɛlɛ, nkumekanga akate ate: “Diulelu diandi, dieko diulelu dia pundju.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛtɛ wakasha Jehowa lotombo lo Diolelo dia Babilɔna di’otondo! Ndo nto, ɔsɔ aki mbala ka hende kakawɛnya Nɛbukadinɛza ɔnɛ Diolelo diaki Nzambi dɔamɛ to mbele diolelo dia pondjo, ‘diele bu la komelo.’—Danyele 2:44.
4. “Tulimbitelu la akambu wa mamba” waki Jehowa ngande akawamɛ le Nebukadinɛza?
4 Naa “tulimbitelu la akambu wa mamba” wakasale “Khum’Ulungu [Nzambi]” na? Awui asɔ wakamɛ lo kɛnɛ kakakomɛ nkumekanga ndamɛ; Nkumekanga akakɔndɔla kɛnɛ kakôkomɛ lo ɛtɛkɛta ɛnɛ ate: “Dimi, Nebukadineza, lakadjaseka ki lu luudu lami, ndu lakenaka olo lu luudu lami la khum’ekanga. Dimi lakenyi do diakambutsha woma. Tukanyi takamakanaka lam’akimi lu tangi, la waenelo wakamenaka, wakampenyahenya.” (Danyele 4:4, 5) Nkumekanga ka Babilɔna akandasale l’ɔkɔngɔ wa nde mɛna dɔ sɔ diakôtshindja wɔɔngɔ na?
5. Nɛbukadinɛza ngande wakandɔsaka Danyɛlɛ, ndo lande na?
5 Nɛbukadinɛza akatshumanya akanga a tomba wa lo Babilɔna ko akawatɛ dɔ diakandɛnyi. Koko ndoko kakawatshe! Vɔ tshɛ, ndoko lakakoke mbuta kitshimudi ya dɔ diakɔ. Ɔkɔndɔ mbutaka nto ɔnɛ: “L’okongo diku, Danyele, letawo vati: Beleteshaza, lukumbu la etemolatemola kami, luludi too la nyuma ka ditemolatemola di’ekila, akayi la ntundu kami. Ku dimi lakûsakwela do diami.” (Danyele 4:6-8) Lokombo la Danyɛlɛ lakaweyaka lo mbalasa ka nkumekanga aki Bɛlɛtɛshaza; ondo jambizambi ya kashi yakelɛka nkumekanga ɔnɛ “etemolatemola kami” aki Bɛlɛ kana Nɛbo naka aha Maraduku. Lam’ele nde akatɛmɔlaka tozambizambi efula, Nɛbukadinɛza akɔsaka Danyɛlɛ oko onto laki la “nyuma ka ditemolatemola di’ekila.” Ndo lam’ele Danyɛlɛ aki owandji w’akanga a tomba tshɛ wa lo Babilɔna, nkumekanga akawelɛ ɔnɛ “olombodi w’akanga w’aloho.” (Danyele 2:48; 4:9; enda ndo lo Danyele 1:20.) Oko wakinde onto la kɔlamelo, Danyɛlɛ mɛtɛ kotshika ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa kânga lushi ɔtɔi dia ntsha awui w’alɔhɔ kana wa maji.—Akambu w’Asi Lewi 19:26; Euhwelu k’Elembe 18:10-12.
OTAMBA A WOKE
6, 7. Ngande wakokayɛ kɔndɔla kɛnɛ kakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ?
6 Kakɔna kakɛnyi nkumekanga ka Babilɔna lo dɔ diakawôkiya wɔma na? Nɛbukadinɛza ate: “Lan’eli waenelo wakamenyi lam’akametami lu mbetu kami. Lam’akimi lu menda, menyi ku utamba w’utali tshwaa one weli [“l’atei atei wa,” NW] kete. Utamba ako wakayala wuki la wulu, sodi kawo kakakumi pulu ndu l’ulungu, ndu wakawenaka lu kuma tshe ya kete. Akatshi awo waki amena, ndu elua awo waki efula. Vo wakatokaka elua w’antu tshe nde. Nyama ya la kete yaketamaka lu dedi diawo, la fudu ya l’ulungu yakatshaka kefu lu tahi yawo, ndu engo tshe keli la lumu, kakalekaka mbu ya nde uma loko.” (Danyele 4:10-12) Vate Nɛbukadinɛza akalangaka efula etamba w’esase wa la Lɛbanɔna ko akatshu dia towaenda ndo akahembola etamba ɛmɔ ko mbaela oya la Babilɔna. Koko ndoko lushi lakandɛnyi otamba wele oko wɔnɛ wakandɛnyi lo dɔ diande. Otamba akɔ ɔsɔ waki “l’atei atei wa nkɛtɛ,” wakɛnamaka lo nkɛtɛ k’otondo ndo wakatɔka elowa efula wakalɛkaka ɛngɔ tshɛ kele la lomu.
7 Aha lâsɔ ato mbakakomɛ dɔ diakɔ, nɛ dia Nɛbukadinɛza akate nto ate: “Dimi lakenyi waenelo lam’akametami lu mbetu. Lakenyi ulami omotshi, untu l’ekila one ayahulo uma l’ulungu. Ndi akahangohango wulu ati: Nyu[n]yukuli utamba, nyokote tahi yawo, nyokondjole akatshi awo, nyuhandjuli elua awo. Nyama ya la kete yamo uma la tshina diawo, ndu fudu ya l’ulungu uma lu tahi yawo. Nyutshiki ehekeli keli la ediu lu kete, nyukikeleki la molola wa luwulu ndu w’ohotela l’atei w’adiyu w’omongela wa l’usui. Ndi kaloyamaki la lopopo uma l’ulungu, ndu kalekaki adiyu wa l’usui uku nyama.”—Danyele 4:13-15.
8. “Ulami” âkinde?
8 Ase Babilɔna waki la tokanyi tawɔ vamɛ lo dikambo dia dimu di’ɛlɔlɔ ndo dia kɔlɔ kana ɛdiɛngɛ. Ko “ulami” ɔsɔ, kana satinyɛlɛ kɛsɔ k’oma l’olongo, âkinde na? Lam’ele nde mbelamɛka ɔnɛ “untu l’ekila,” ɔsɔ aki ondjelo w’ɔlɔlɔ wakatomama oma le Nzambi. (Enda lo Osambu 103:20, 21.) Ohokanyiya wembola wakahombe ndola lo wɔɔngɔ waki Nɛbukadinɛza! Bonde kahembolawɔ otamba ɔnɛ? Lande na kahombawɔ keleka ehekele kawɔ kele l’edio mɔlɔla wa mbolo la ɔhɔtɛla di’aha vɔ mɔnga nto? Naa ohomba w’ehekele keto mɛtɛ?
9. Kakɔna kakate olami akɔ, ndo wembola akɔna wambwama?
9 Nɛbukadinɛza mɛtɛ akate ate lambosombɔ lam’akandoke olami ata nto ate: “Utema w’untu wayumo uma le ndi, ku utema wa nyama wayuyala le ndi, osoku tena esambeli diayûlekana. Elumbwelu kene, keli didjangu dia wane watulamaka; esangweyu kene, keli olembe w’ekilami; dia wasena mbeya vati: Khum’Ulungu kuledi lu diulelu di’antu. Ndi katushaka one lalangandi disha, ndu katumbiyaka one luleki [“ndjâkitshakitsha l’atei w’anto,” NW].” (Danyele 4:16, 17) Ehekele k’otamba kema la doyi diatakiya diele oko di’onto l’etei katɔ. Ko lâsɔ, ngande wakokawɔ mbisha ehekele k’otamba otema wa nyama na? “Tena esambeli” sɔ kɛdikɛdi na? Awui asɔ tshɛ ngande wendanawɔ la lowandji la lo “diulelu di’antu”? Nɛbukadinɛza mɛtɛ akalangaka mbeya awui asɔ.
LOSANGO LA KƆLƆ DIKAMBO DIA NKUMEKANGA
10. (a) Lo ndjela Afundelo, etamba akokawɔ nembetshiya? (b) Otamba a woke alembetshiyawɔ?
10 Lam’akandoke dɔ diakɔ, Danyɛlɛ akambe lo tshanda mɔtshi ko akoke wɔma. Nɛbukadinɛza akawotɛ dia nde mbolembetshiyadiɔ, ko omvutshi Danyɛlɛ akate ate: “Khumemi, do ne diayali le wane watukuhetshaka, la kitshimudi yadio le atunyi aye! Utamba wakayenyi, wakuli utali ndu wakayala wulu, . . . eli we, we khum’ekanga! We kakahami, kakayala wulu. Ku wuki aye wakafulanela, wakambela pulu ndu l’ulungu; la diulelu diaye diakakumi pulu ndu la kuma ya kete.” (Danyele 4:18-22) L’atei w’Afundelo, etamba kokaka nembetshiya anto, emboledi la waolelo. (Osambu 1:3; Jeremiya 17:7, 8; Ezekiyele, tshapita 31) Oko otamba wa shaka wakandɛnyi lo dɔ, Nɛbukadinɛza ‘akahame lo woke ndo akayala la wolo’ nɛ dia nde akayokoma owandji wa wodja wakahemɛ andja w’otondo. Koko, otamba wa woke waki didjidji dia ‘diolelo diakakome polo lo koma ya nkɛtɛ,’ mbut’ate lo diolelo tshɛ di’anto wa lo nkɛtɛ k’otondo. Ɔnkɔnɛ, otamba ɔsɔ nembetshiyaka nto lowandji laki Jehowa la l’andja w’otondo, djekoleko lowandji lande la laa nkɛtɛ.—Danyele 4:17.
11. Ngande wakɛnyaka dɔ diakɛnyi nkumekanga ɔnɛ nde ayokitshakitshama?
11 Koko, ndok’edja ngala yayanga kadimwɛ Nɛbukadinɛza. Lo dikambo sɔ, Danyɛlɛ akate nto ate: “Khum’ekanga, we akenyi ulami omotshi, untu l’ekila, ayahulo uma l’ulungu, lakati ati: Nyunyukuli utamba one, nyûlanya. Keli nyutshiki ehekeli kawo keli la ediu lu kete! Nyukikeleki la molola wa luwulu ndu w’ohotela l’atei w’adiyu w’omongela wa l’usui. Ndi kaloyamaki la lopopo l’uma l’ulungu. Ndi alekaki adiyu wa l’usui uku nyama, edja ndu tena esambeli diambûlekana. Khum’ekanga li, oso eli kitshimudi ya do! Do diako dieko didjangu dia Khum’Ulungu, diambundudjanga dikambu diaye, we khumemi khum’ekanga.” (Danyele 4:23, 24) Akahombe mɛtɛ onto monga l’otema wolo w’efula dia mbewoya nkumekanga kɛsɔ ka nkudu losango la ngasɔ!
12. Kakɔna kaki suke la komɛ Nɛbukadinɛza?
12 Kakɔna kakahombe ndjokomɛ Nɛbukadinɛza na? Ohokanyiya woho wakandayaoke l’etena kakataka Danyɛlɛ nto ate: “Wayukutshanya uma l’atei w’antu, ku we ayudjase kame la nyama ya l’usui; wayukuleshaka adiyu uku ngombe. We ayoloyama la lopopo l’uma l’ulungu, ku tena esambeli diayukulekana, edja ndu we ambulimbitela wati: Khum’Ulungu kuledi lu diulelu di’antu, la ndi atudishaka one lalangandi.” (Danyele 4:25) Mbokɛmaka lâsɔ dia kânga ndo ɛlɔhɛ wakakambaka lo mbalasa ka Nɛbukadinɛza wakahombe ‘ndjowotshanya oma l’atei w’anto.’ Ko onde elami wa nyama kana w’ɛkɔkɔ wele l’etema wa kɛtshi wakahombe mbokokɛ? Bu, nɛ dia Nzambi akadjanga ɔnɛ Nɛbukadinɛza ayodjasɛ kâmɛ la “nyama ya l’usui” ndo ayɔlɛka adiyo.
13. Dikambo diakɔna diakahombe ndjokomɛ Nɛbukadinɛza lo dihole diande di’omboledi w’andja diakɛnyamaka lo dɔ di’otamba?
13 Oko wakahembwama otamba, mbakahombe ndo Nɛbukadinɛza mbahɔ oma l’okudi ko tshika mbolɛ andja w’otondo—koko lo tshanda mɔtshi tsho. Danyɛlɛ akalembetshiya ate: “Lan’eli kitshimudi ya didjangu, dia ntshika ehekeli k’utamba keli la ediu kene. Diulelu diaye diayushikikala le ye lam’ayuyulimbitela wati: Ulungu kuledi!” (Danyele 4:26) Lo dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza, waketawɔ dia ehekele k’otamba wakawahembola tshikala, kânga mbakawakikeleka mɔlɔla di’aha tɔ mɔnga. Lo yoho yakɔ yâmɛ mbakahombe tshikala “ehekeli,” mbut’ate nkumekanga ka Babilɔna, kânga mbakawakikeleka mɔlɔla di’aha tɔ mɔnga nto edja ndo “tena esambeli” diambeta. Dihole diande dia omboledi w’andja diakahombe monga oko ehekeli k’otamba kambokelekama mɔlɔla. Diɔ diakahombe namema dimɛna edja ndo tena esambele diambeta. Jehowa akasalaka tshɛ dia l’edja k’etena kɛsɔ tshɛ, aha ndoko onto pɛna Nɛbukadinɛza oko nkumekanga ka Babilɔna, kânga mbele ondo ɔnande lakawelɛka Ɛvilɛ-Mɛrɔdaka akayotetemala nɔmbɔla wodja l’etena kɛsɔ lo dihole diande.
14. Danyɛlɛ akandalake Nɛbukadinɛza dia ntsha?
14 Lo menda kɛnɛ kakatama lo dikambo dia Nɛbukadinɛza, Danyɛlɛ akôkeketsha la dihonga tshɛ ate: “Uma lu dikambu so, khum’ekanga etawo aui ami ane. Ukimo ntsha kolo, utshaki ololo; ukimo ehedia aye, ukaki amenyi fono ketshi. Undu we ayokolamela mpumoka lukulu l’olo.” (Danyele 4:27) Otondoyala Nɛbukadinɛza akayotshika pɛkato yande ya sɔkishaka anto ndo ndjadiya, tshike ondo awui asɔ wa kɔlɔ totowoyôkomɛ. Nɛ dia, ɛnɔnyi oko nkama hiende la ntondo, Jehowa akanɛ dia ndjaka anto wa la Niniva, kapitalɛ k’Asuriya, koko lam’ele nkumekanga ka lɛkɔ l’anto ande wakayokadimolaka etema nde kondjadiaka. (Jona 3:4, 10; Luka 11:32) Ko kayotota dikambo dia Nɛbukadinɛza laki la lotamanya efula na? Onde nde aketawɔ tshika awui ande wa kɔlɔ?
EKOTSHAMELO KA NTONDO KA DƆ DIAKƆ
15. (a) Dionga diakɔna diakatetemala Nɛbukadinɛza monga la diɔ? (b) Efundelo ɛnyawɔ lo kɛnɛ kendana l’elimu wakatshaka Nɛbukadinɛza?
15 Nɛbukadinɛza akatetemala monga la lotamanya. Lam’akandatetetaka lushi lɔmɔ lo mbalasa ka luudu lande, lâsɔ ko ambeta ngɔndɔ 12 l’ɔkɔngɔ wa nde mɛna dɔ di’otamba, Nɛbukadinɛza akafune ate: “Aha Babilona ka wuki kene, kakamahiki dia dihuli dia khum’ekanga mbidjase, uma lu wulu wa khudu kami, ndu ne dia lutumbu la wuki ami?” (Danyele 4:28-30) Nimirɔdɛ mbakatatɛ mbika Babilɔna (Babɛlɛ), koko Nɛbukadinɛza mbakayokonyaka osomba ɔsɔ dimɛna efula. (Etatelu 10:8-10) Lo efundelo ande ɛmɔ wakafundama l’alɛta w’atshuku atshuku, nde ate: “Dimi mbele Nɛbukadinɛza, Nkumekanga ka Babilɔna, ɔnɛ lakayɔlɔngɔsɔla Esangila la Ezida, ɔna Nabopolasara. . . . Ngele ya l’Esangila ndo ya Babilɔna, dimi lakayikeketsha ndo lakashikikɛ lokombo la lowandji lami pondjo.” (Archaeology and the Bible, oma le George Barton, 1949, lɛkɛ 478-479) Efundelo ekina tɛkɛtaka dia tɛmpɛlɔ suke la 20 yakandayɔlɔngɔsɔlaka kana mbika nto. Ansikolopedi ɔmɔtshi (The World Book Encyclopedia) mbutaka ɔnɛ: “Lo nshi yakolɛka Nɛbukadinɛza, Babilɔna akayala ɔmɔtshi a l’atei w’esomba wakaleke dimɛna lo nshi shɔ y’edjedja. Lo ekanda wakandafunde ndamɛ, nde tɛkɛtaka di’awui ande w’ata paka lo pai, koko nde akafunde awui efula lo dikambo dia mvudu yakandake ndo woho wakandayashaka le tozambizambi ta Babilɔna. Ondo Nɛbukadinɛza mbakasale tojardɛ t’alɛmbɔlɛmbɔ la ekonda ndo akona wa losala wa la Babilɔna (Jardins suspendus), tɔ taki l’atei w’Akambo Esambele wa Diambo wa lo Nshi y’Edjedja.”
16. Ngande waki Nɛbukadinɛza suke la kitshakitshama?
16 Kânga mbakinde l’ɔsɛmɔ efula ndo lotamanya, Nɛbukadinɛza, aki suke la kitshakitshama. Ɔkɔndɔ wakafundama lo wolo wa nyuma k’ekila totɛka ɔnɛ: “Kam’akateketaka khum’ekanga, diui diakayi uma l’ulungu ati: We khum’ekanga Nebukadineza, lambukutela nti: Diulelu diambumo uma le ye. Wayukutshanya uma l’atei w’antu, ku we ayudjase kame la nyama ya l’usui; wayukuleshaka adiyu uku ngombe, osoku tena esambeli diayukulekana, edja ndu we ambulimbitela wati: Khum’Ulungu kuledi lu diulelu di’antu, la ndi atudishaka one lalangandi disha.”—Danyele 4:31, 32.
17. Kakɔna kakakomɛ Nɛbukadinɛza, kanga lotamanya, ndo ngande wakandayoyalaka aha la tshimbatshimba?
17 Ɔtɛkɛta kele edja, Nɛbukadinɛza akadjɔ dadi. Wakawotshanya oma l’atei w’anto ko nde akamɛ ndɛ adiyo “uku ngombe.” L’atei wa nyama ya l’oswe, nde kombidjasɛka ki l’adiyo wa l’oswe waki oko paradiso ko mbokaka ɔlɔ la hiɛlɛlɛ ya tshitshi ya lushi la lushi. Nshi nyɛ, lo wodja wa Iraq, lɛnɛ akatanemaka osomba wa Babilɔna, djungudungu komaka polo lo 50°C lo nshi ya taanyi ndo lo nshi ya tshitshi, ashi kamaka ndo kama. Lam’ele nde kɔnɔngɔsɔlaka demba nto ndo oko akandalalaka l’andja oyadi lo nshi ya tshitshi kana ya taanyi, divo dia Nɛbukadinɛza diakayongaka oko nsala ya mpongo ndo nkala yande ya l’anya la ya l’ekolo yakayodɔka ko koma oko nkala ya tofudu. (Danyele 4:33) Ande nsɔnyi kakɔshi owandji ɔsɔ wa lotamanya wakahemɛka andja w’otondo lee!
18. Ngande wakayongaka nkɔsa ka lowandji ka la Babilɔna l’edja ka tena esambele?
18 Lo dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza, otamba a woke wakahembwama ko wakakeleka ehekele kawɔ mɔlɔla ɔnɛ kele aha tɔ mɔnga edja ndo tena esambele diambeta. Lo yoho yakɔ yâmɛ, Nɛbukadinɛza “akanyema uma lu kiti kandi ka diulelu” lam’akawodjoya Jehowa dadi. (Danyele 5:20) Hemɔ kɛsɔ mɛtɛ akakadimola otema wa nkumekanga w’onto dia vɔ ndjâla otema wa ngɔmbɛ. Koko, Nzambi akalamɛ Nɛbukadinɛza nkɔsa kande ka lowandji edja ndo tena esambele diambeta. L’etena kakakambaka Ɛvilɛ-Mɛrɔdaka ondo oko ɔtɛ wa wodja, Danyɛlɛ aki “umbuledi wa leke tshe la Babilona. [Nde aki ndo] uwandji wa ladiku w’akanga a yimba tshe wa lu Babilona.” Asekande asato w’ase Hɛbɛru wakatetemala la nɔmbɔla akambo wa lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. (Danyele 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Anto asɔ anɛi waki lo wodja w’angɛndangɛnda wakakongɛka dia Nɛbukadinɛza kalola l’okudi ande oko nkumekanga l’ɔkɔngɔ wa hemɔ kande nshila ndo nde mbeya ɔnɛ “Khum’Ulungu kuledi lu diulelu di’antu, la ndi atudishaka one lalangandi.”
ƆKƆNWƐLƆ WAKI NƐBUKADINƐZA
19. L’ɔkɔngɔ wa Jehowa kɔnɔla Nɛbukadinɛza, kakɔna kakayosuyaka nkumekanga ka Babilɔna?
19 Lam’akete tena esambele, Jehowa akakɔnɔla Nɛbukadinɛza. Lâsɔ mbakandayolembetɛka Nzambi Nkum’olongo, ata ate: “Lam’aketi etena kako dimi, Nebukadineza, lakedia ashu utsha l’ulungu, ku lakayala la yimba ntu. Dimi lakatumbula Khum’Ulungu, lakandula ndu lakalemia one latulumbaka pundju. Ne dia diulelu diandi, dieli dia pundju, diayuyalaka lu nonga la nonga. Antu wa la kete tshe weko paka anyanya lu ashu andi. Ndi atutshaka uku alangandi l’atei w’ului wa l’ulungu ndu l’atei w’antu wa la kete. Ku nduku leya nshimba lunya landi, kana mbumbula ati: Katshaye na?” (Danyele 4:34, 35) Eelo mɛtɛ, Nɛbukadinɛza akayeya ɔnɛ Nkum’olongo mɛtɛ mbele Omboledi Waheme Tshɛ lo diolelo di’ana w’anto.
20, 21. (a) Ngande wafɔna okelekwamelo w’amama wakawadje ehekele k’otamba wakɛnama lo dɔ la kɛnɛ kakayokomɛ Nɛbukadinɛza? (b) Kakɔna kakayetawɔka Nɛbukadinɛza, ko onde dikambo sɔ diakayokonyaka ɔtɛmɔdi wa Jehowa?
20 Lam’akayodjasɛ Nɛbukadinɛza lo nkɔsa kande ka lowandji nto, aki oko amama wa mbolo wakawakeleka ehekele k’otamba wakɛnama lo dɔ wakakelekɔma. Lo dikambo di’ɛkɔnwɛlɔ kande, Nɛbukadinɛza akate ate: “Lu etena kako, yimba yakakalula, ndu lutumbu la diulelu diami, wuki ami, la nemo diami diakakalula le mi. Andaki ami la dihangamendi diami wakayakaka le mi. Dimi lakashikikala lu diulelu diami ntu, la wuki ami wakatekoyaka mpama.” (Danyele 4:36) Naka ɛlɔhɛ ɛmɔtshi wakayɔnyɔla nkumekanga lam’akandayodjɔ dadi, kete l’etena kakandayɔkɔnɔ vɔ wakamɛ ‘mboyanga la mposa ka wolo’ dia mbokambɛ olimu l’okitanyiya tshɛ.
21 Ande “tulimbitelu la akambu wa mamba” wakasale Nzambi Nkum’olongo lee! Tatambake lo mboka kɛnɛ kakayotaka nkumekanga ka Babilɔna l’ɔkɔngɔ wa nde nkɔnɔ ate: “Kakiane dimi, Nebukadineza, lambandula, lambutumbula ndu lambolemia khum’ekanga ka l’ulungu, ne dia elimu andi tshe weko ololo, la mbuka yandi yeko esimboki. Ndi mbeyaka nkitshakitsha waku watokendakendaka la utaku.” (Danyele 4:2, 37) Koko, kânga mbakandatombola Nzambi ngasɔ, Nɛbukadinɛza kondjokadimɔ dia koma ɔtɛmɔdi wa Jehowa.
ONDE TOLEMBETELO TOKINA TEKƆ?
22. Anto amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ Nɛbukadinɛza akoke hemɔ kakɔna, ko kakɔna kahombaso mbeya lo dikambo dia kiɔkɔ ya hemɔ kande?
22 Anto amɔtshi mbutaka ɔnɛ dadi diakadjɔ Nɛbukadinɛza ekɔ hemɔ kelɛwɔ ɔnɛ lycanthropie. Diksiɔnɛrɛ dimɔtshi di’enganga mbutaka ɔnɛ: “Tshɛkɛta LYCANTHROPIE . . . ndja oma lo tshɛkɛta [lyʹkos], lupus, yalembetshiya ɔnɛ laondo; ndo oma lo [anʹthro·pos], homo, tshɛkɛta yalembetshiya ɔnɛ onto. Ɔsɔ ekɔ lokombo lakawasha hemɔ koka anto wafɔnya dia vɔ wambokadimɔ nyama, ndo wokoya nyama lo dui la lo diawanelo, lo eongelo kana lo etshelo. Anto asɔ fɔnyaka nshi tshɛ di’oko wambokadimɔ laondo, mfɔ kana nyawo; tena dimɔtshi [vɔ tɔfɔnyaka dia wambokadimɔ] ngɔmbɛ, oko woho waki Nɛbukadinɛza.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médecins et de chirurgiens, Paris, 1818, Vɔlimɛ 29, lɛkɛ 246) Tolembetelo tatɛnamaka lo hemɔ ka lycanthropie fɔnaka la tɔnɛ takɛnamaka lo dadi diakadjɔ Nɛbukadinɛza. Koko, lam’ele hemɔ kande ka l’ɔtɛ kaki dilanya di’oma le Nzambi, ndoko onto lakoka shikikɛ ɔnɛ ɔsɔ aki hemɔ kapanda keyama nshi nyɛ.
23. Djembetelo yakɔna y’ase andja ɔnɛ yashikikɛ dia dadi diakadjɔ Nɛbukadinɛza?
23 Nomb’ewo kɛmɔ kelɛwɔ John Goldingay ekɔ lo tɛkɛta awui efula wafɔna la dadi dia Nɛbukadinɛza ndo l’ɛkɔnwɛlɔ kande. Ɛnyɛlɔ, nde ekɔ lo mbuta ate: “Ekanda ɛmɔtshi wele komamatanyema kâmɛ wakafundama l’alɛta w’atshuku atshuku tɛkɛtaka ondo dia hemɔ ka l’ɔtɛ kakoke Nɛbukadinɛza, ndo ondo dia woho wakandanya Babilɔna yimba ko mumɔ oma lɛkɔ.” Goldingay ekɔ lo mbohola kɛnɛ kofundami lo okanda ɔmɔtshi welɛwɔ ɔnɛ “Jɔbɔ y’ose Babilɔna,” ata ate okanda ɔsɔ “shikikɛka dia alanya w’oma le Nzambi, hemɔ, ekitshakitshamelo, oyangelo w’onto leya kitshimudi ya dɔ dia wɔma, onyukwelo wele oko otamba, wotshanyemelo oma l’atei w’anto, olelo w’adiyo, eshishelo ka yimba y’onto, wôngelo wele oko ngɔmbɛ, ndɔshamɛ mvula oma le Maraduku, nkala yakolanɛ, divo diakadɔnɛ, ohetshamelo, oma lâsɔ ko ɛkɔnwɛlɔ wakayokonyaka dia tombola nzambi.”
TENA ESAMBELE DIENDANA LA SO
24. (a) Otamba a woke wakɛnama lo dɔ alembetshiyawɔ? (b) Kakɔna kakashimbama l’edja ka tena esambele, ndo ngande wakatatɛ dikambo sɔ?
24 Nɛbukadinɛza aki didjidji dia lowandji l’andja w’otondo, nɛ dia nde mbaki oko otamba a woke. Koko, tohɛke dia otamba ɔsɔ nembetshiyaka diolelo ndo lowandji loleki la nkumekanga ka Babilɔna woke la fwa. Otamba ɔsɔ ekɔ didjidji dia lowandji la l’andja w’otondo laki Jehowa, ‘Nkumekanga k’olongo,’ djekoleko lo kɛnɛ kendana la nkɛtɛ. La ntondo ka Jerusalɛma nanyema oma le ase Babilɔna, diolelo dia l’osomba ɔsɔ waki kapitalɛ, diaki l’anya wa Davidi la ekitɔ ande wanɛ wakadjasɛka lo ‘okudi wa Jehowa,’ diolelo sɔ diaki didjidji dia lowandji laki Nzambi lendana la nkɛtɛ. (1 Ekondo 29:23) Nzambi ndamɛ akasale dia lowandji lɔsɔ nyukɔ ndo kelekama oko otamba l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., lam’akandakambe la Nɛbukadinɛza dia nanya Jerusalɛma. Ɔnkɔnɛ, l’edja ka tena esambele, Nzambi kokamba nto la lowandji lande oya lanɛ la nkɛtɛ lo tshimbo ya diolelo dia l’ɔlɔndji wa dioho dia Davidi. Tena esambele sɔ diaki la nshi ngana? Etena kakɔna kakamɛ tena diakɔ, ndo diɔ diakakomɛ la dikambo diakɔna?
25, 26. (a) Lo dikambo dia Nɛbukadinɛza, “tena esambeli” diaki la nshi ngana, ndo lande na kakadimolayɛ ngasɔ? (b) Lo ekotshamelo ka woke, etena kakɔna ndo woho akɔna wakamɛ “tena esambeli”?
25 Lo nshi yakadjɔ Nɛbukadinɛza dadi, “divu diandi diakadwanela uku sala ya pungu, la kala yandi uku ya fudu.” (Danyele 4:33) Aha l’ɔkɔngɔ wa nshi esambele kana wa mingu esambele tsho mbakandayokomaka ngasɔ. Dikadimwelo efula dia Bible mbutaka dia “tena esambeli”; ndo sho kokaka tɛkɛta dia “tena diakɛdikama” kana “deko dimɔtshi.” (Danyele 4:16, 23, 25, 32) Ekadimwelo kɛmɔtshi ka Grɛkɛ k’Edjedja (Septante) mbutaka ɔnɛ “ɛnɔnyi esambele.” “Tena esambeli” diakɔsamaka oko “ɛnɔnyi esambele” oma le Josèphe, ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Juda wa lo ntambe ka ntondo. (Antiquités judaïques, Dibuku 10, Tshapita 10, odingɔ 6) Ndo waa nomb’ewo mɔtshi y’ase Hɛbɛru mbɔsaka “tena” sɔ oko “ɛnɔnyi.” “Ɛnɔnyi esambele” mbofundami lo La Bible en français courant, ndo lo ekadimwelo kaki James Moffatt.
26 Mbokɛmaka hwe lâsɔ dia “tena esambeli” dia Nɛbukadinɛza aki ɛnɔnyi esambele. Lo prɔfɛsiya, ɔnɔnyi ɔtɔi mongaka la nshi 360, kana ngɔndɔ 12 yele la nshi 30 lo ngɔndɔ la ngɔndɔ. (Enda lo Enyelo 12:6, 14.) Ɔnkɔnɛ, “tena esambeli,” kana ɛnɔnyi esambele wa nkumekanga waki nshi 360 ndodja lo 7, ko toshaka nshi 2520. Ko kayotota dia ekotshamelo ka woke ka dɔ diande sɔ na? “Tena esambeli” dia prɔfɛsiya diakonge la edja k’efula ndeka ndo nshi 2520. Yeso akɛnya dui sɔ lam’akandate ate: “Asi wedja wayohotshahotsha Jerusalema, edja ndu etena k’asi wedja ambukuka.” (Luka 21:24) ‘Ɔhɔtshɛhɔtshɛlɔ’ ɔsɔ akamɛ l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., lam’akalanyema Jerusalɛma ko diolelo diaki Nzambi dia didjidji komɛ kamba olimu la Juda. Ko etena kakɔna kakahombe ɔhɔtshɛhɔtshɛlɔ ɔsɔ komɛ na? Ele lo “etena ka ekalwelu k’akambu tshe,” lam’akahombe lowandji laki Nzambi ndjɛnama nto oya lanɛ la nkɛtɛ lo tshimbo ya Jerusalɛma ya didjidji yele Diolelo diaki Nzambi.—Etsha 3:21.
27. Bonde kakokayɛ mbuta ɔnɛ “tena esambeli” diakamɛ l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D. koko kondjokomɛ l’ɔkɔngɔ wa nshi ya mɛtɛ mɛtɛ 2520?
27 Naka sho mbadia nshi ya mɛtɛ mɛtɛ 2520 tatɛ oma lam’akalanyema Jerusalɛma l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., kete tayokoma l’ɔnɔnyi wa 600 N.T.D., ɔnɔnyi waki kosalema ndoko dui dimɔtshi di’ohomba lo ndjela Afundelo. Koyanga l’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D., lam’akatshungɔ ase Juda ko vɔ kalola lo wodja wa Juda, lowandji laki Jehowa kɔmɛnama lanɛ laa nkɛtɛ. Lɔ kɔmɛnama mɛtɛ nɛ dia Zerubabɛlɛ, okitɔ wa l’okudi wa Davidi, komonga nkumekanga koko aki paka nguvɛrnɛrɛ ka Juda, ɛtshi ka nkɛtɛ kakalɔmbwamaka oma le ase Pɛrɛsiya.
28. (a) Yɛdikɔ yakɔna yahombaso kamba la yɔ lo nshi 2520 ya “tena esambeli” dia prɔfɛsiya? (b) “Tena esambeli” dia prɔfɛsiya diaki l’edja kakɔna, ndo l’ɔnɔnyi akɔna wakamɛ ndo wakakomɛ tena diakɔ?
28 Lam’ele “tena esambeli” sɔ diekɔ tena dia prɔfɛsiya, sho pombaka kamba la yɛdikɔ nyɛ ya l’Afundelo lo nshi yakɔ 2520, yɔ mbutaka ɔnɛ: “Lushi otoi l’ote [“w’ɔnɔnyi,” NW] otoi.” Didjango sɔ mbidjama lo prɔfɛsiya kendana la odingamelo wa Jerusalɛma oma le ase Babilɔna. (Ezekiyele 4:6, 7; enda ndo lo Walelu 14:34.) Ɔnkɔnɛ, “tena esambeli” diakahombe ase wedja mbolɛ nkɛtɛ aha l’ekimanyielo ka Diolelo diaki Nzambi mbekama l’atei aki ɛnɔnyi 2520. Tena diakɔ diakamɛ lam’akalanyema Juda la Jerusalɛma lo ngɔndɔ k’esambele kawalɛ l’olongo (Tishri 15), l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D. (2 Khumi ya Dikanga 25:8, 9, 25, 26) Tatɛ oma l’etena kɛsɔ polo ndo l’ɔnɔnyi wa 1 N.T.D., akete ɛnɔnyi 606. Ɛnɔnyi 1914 wakatshikala wakamɛ oma l’ɔnɔnyi ɔsɔ wa ntondo polo l’ɔnɔnyi wa 1914 T.D. Ɔnkɔnɛ, “tena esambele,” kana ɛnɔnyi 2520, akakomɛ lo ngɔndɔ ka Tishri 15, kana Ngɔndɔ ka Dikumi nshi 4 kana 5, ɔnɔnyi wa 1914 T.D.
29. Akɔna ele ‘ɔnɛ loleki ndjâkitshakitsha l’atei w’anto,’ ndo kakɔna kakasale Jehowa dia mbodjashiya l’okudi?
29 L’ɔnɔnyi ɔsɔ mbakakomɛ “etena k’asi wedja” ndo mbakɔshi Nzambi lowandji ko nde mbisha ‘ɔnɛ loleki ndjâkitshakitsha l’atei w’anto’—Yeso Kristo—ɔnɛ lakɔnywama efula oma le atunyi ande polo ndo lo vɔ mbohanɛ l’otamba. (Danyele 4:17) Dia nde mbahenya Nkumekanga-Mɛsiya l’okudi, Jehowa akakelekola mɔlɔla wa mbolo ndo w’ɔhɔtɛla wa didjidji oma lo “ehekeli” ka lowandji lande hita. Lo yoho shɔ mbaketawɔ Nzambi Nkum’olongo dia ‘lokonɔ’ la nkumekanga tomba oma lɔkɔ oko ɛnamelo ka lowandji laki Nzambi oya la nkɛtɛ lo tshimbo ya Diolelo dia l’olongo diele l’anya wa Yeso Kristo, Okitɔ wa Davidi woleki woke. (Isaya 11:1, 2; Jobo 14:7-9; Ezekiyele 21:27) Sho mbishaka Jehowa losaka heyama mɛtɛ lo menda nganɛ wakandalɔmbɔla akambo lo yoho shɔ ndo lo woho wambondotolembetshiya sheke y’otamba a woke!
AKAYAKIME?
• Otamba a woke wakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ akawalembetshiyaka?
• Kakɔna kakakomɛ Nɛbukadinɛza lo ekotshamelo ka ntondo ka dɔ di’otamba?
• L’ɔkɔngɔ wa dɔ diakandɛnyi kotshama, Nɛbukadinɛza akandayosuya?
• Lo ekotshamelo ka woke ka dɔ di’otamba wa prɔfɛsiya, “tena esambeli” diekɔ l’ɛnɔnyi engana, ndo ɛnɔnyi akɔ wakamɛ ndo wakakomɛ l’etena kakɔna?
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 83]
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 91]