WEKELO 29

Woho wahomba monga dui

AHA kɛnɛ katama keto mbele la shɛngiya y’efula le anto, koko ndo woho watama awui akɔ. Naka onto latɛkɛta la yɛ ekɔ la dui di’ɔlɔlɔ, ekɔ lo tɛkɛta la wangasanu, la lɔngɛnyi tshɛ ndo la ngandji, kema kete wɛ ayosala tshɛ dia mbohokamɛ dimɛna oleki yoho yokokiyɛ mbohokamɛ naka dui diande diekɔ kɔlɔ kana ngala?

Monga la dui di’ɔlɔlɔ hendana tsho la toho ta tondja dui. Dikambo sɔ koka mendana nto la lonto lele l’onto. Lam’atahamia onto ewo kande ndo watandaleke kamba l’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible, etshikitanu mɛnamaka lo yoho yatɛkɛtande. Waonga wele oko ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo kɛtshi kɛnɛmɔmaka lo dui diande. (Ngal. 5:22, 23) Etena kayashande l’otema ɔtɔi le anto akina, dui diande kɛnɛmɔlaka dikambo sɔ. Wonya wɛnyande lowando lele lande, lo dihole dia yimba y’engunungunu wa wonya tshɛ, ɛtɛkɛta watondjande ndo wendjo ande wa dui kɛnɛmɔlaka dikambo sɔ. (Del. 3:39-42; 1 Tim. 1:12; Jude 16) Oyadi kânga wɛ hoke ɔtɛkɛta watɛkɛtama, naka onto ekɔ lo tɛkɛta la lotamanya, la kɛlɛ, la diɔnyɔ, ndo l’epetenge, ndo naka okina ekɔ lo tɛkɛta la ndjakitshakitsha, la solo dia lotutsha, la kɛtshi, ndo la ngandji, kete hatonga wolo le yɛ dia mɛna otshikitanu wele lam’asa anto ahende asɔ.

Mbala mɔtshi onto koka monga la dui dia kɔlɔ l’ɔtɛ wa hemɔ kɛmɔtshi kambolanya wôdi ande kana l’ɔtɛ w’ɛkɔmɔ kɛmɔtshi kakotɔ lande. Ekakatanu wa ngasɔ ɛsɔ koka monga wolo efula dia kandɔma tshɛ lo dikongɛ di’akambo nɛ. Koko, mbala efula, naka onto mbeka woho wa kamba dimɛna la tenyi dia demba diakimanyiya dia tɛkɛta, kete nde koka ndjalowanya.

Ntondotondo, ekɔ ohomba mbeya di’onto l’onto ekɔ la yoho yande ya dui. Oyango ayɛ kema wa mbokoya dui di’onto okina. Koko, ona woho wa nɔngɔsɔla dui diayɛ hita ndo akoka wotshikitanyi wele ladiɔ. Kakɔna kokuki kokimanyiya na? Ekɔ akambo ahende w’ohomba efula.

Hɛnga lo yoho ya dimɛna. Dia wɛ ndeka mbeya kamba la dui diayɛ, wɛ pombaka kotola ekanda k’ɔlɔlɔ ka lɔpɛpɛ ndo pɛnga lo yoho ya dimɛna. Naka wɛ hasadi ngasɔ, kete dui diayɛ koka monga wɔdu, ndo ɔtɛkɛta ayɛ koka monga esadi esadi kana pembɔhembɔ.

Etenyi koleki woke k’asasa hatanema la diko dia ntolo k’onto; weka w’oma l’ahɛka mbaleka mbetɛ etenyi ka ntolo ka la diko woke efula. Koko, asasa wekɔ weke efula l’etenyi ka l’ɛse ka lokombɔ. Lokombɔ (diaphragme) kakatana la pandju ya l’ɛse ka ntolo ndo lɔ mbakakitola diangɔ dia lo ntolo la dia lo dikundju.

Naka wɛ ndodja lɔpɛpɛ paka l’etenyi k’asasa ka la diko keto etena kahɛngayɛ, kete wɛ ayokoma lumu esadi. Dui diayɛ diayoshisha wolo adiɔ ndo wɛ ayɔlɛmba esadi. Dia pɛnga lo yoho ya dimɛna, wɛ pombaka mbidjasɛ kana memala tɔɔ. Sala la wolo di’aha mbidiya tsho etenyi kayɛ ka ntolo ka la diko etena kahɛngayɛ dia tɛkɛta. Lodja ntondo lɔpɛpɛ l’etenyi ka l’ɛse k’asasa ayɛ. Naka etenyi kɛsɔ kambolola la lɔpɛpɛ, kete bɛkɛ diakɔ dihende di’etenyi ka l’ɛse ka ntolo kayɛ diayonanɔ. L’etena kakɔ kâmɛ, lokombɔ layoholɔ l’ɛse ko sɛkɔla ɛstɔma kamɛ l’ɛsɔhi ɔkɔkɛ woho ɔnɛ wele wɛ ayomɛ mboka dia okaba kana ahɔndɔ wokohina lo dikundju. Koko asasa bu lo dikundju diayɛ; vɔ wekɔ l’etei ka ntolo. Dia pemba dikambo sɔ, ɔsa lonya lɔmɔtshi ko wɛ likitsha lo wedi ɔmɔtshi w’etenyi ka l’ɛse ka ntolo kayɛ, ko lonya lokina lo wedi okina. Oma lâsɔ ko wɛ pɛnga efula. Naka wɛ ekɔ lo pɛnga dimɛna, kete wɛ hatɔhɛnga lo dikundju diayɛ kana mbidiya ahɛka ayɛ. Koko, wɛ ayoka dia pandju yekɔ lo mbudɛ ndo kitakita.

Oma lâsɔ, lɔngɔsɔla woho watondjayɛ lɔpɛpɛ. Toshishake lɔpɛpɛ lɔtshiyayɛ l’asasa lo litondja lowango lowango. Tondjakalɔ yema yema. Toshimbake lɔpɛpɛ dia lɔ tomba lo kɔnyɔnyɛ dikele diayɛ. Dikambo sɔ koka ndjokasha dui diayɛ esadi eto kana ndjodikonya dia diɔ tomba la wolo lo yoho ya kɔlɔ. Etena kakalola emunyi wa lo dikundju ndo wele lam’asa pandju l’ahole awɔ mbatomba lɔpɛpɛ, koko lokombɔ menda woho wa vitɛsɛ yahomba lɔpɛpɛ tombaka.

Oko watekaka ondawi wa lowango woho wa ndawɔ, mbakoka ɔtɛkɛtshi mbeka woho wa nde ndjaekiya dia pɛnga lo yoho ya dimɛna. Emala tɔɔ, hɛnga woho wa ndodja lɔpɛpɛ l’etenyi ka l’ɛse k’asasa ndo tondjaka lɔpɛpɛ yema yema lo tɛkɛta ɔkɔkɛ aha la tondja ɛtɛkɛta efula mbala kakɔ ɔtɔi la shashimoya kana kotola yema kina ya lɔpɛpɛ la ntondo ka pɛnga mbala kekina. Oma lâsɔ ko wɛ pemba dia mbadia la dui dia wolo etena kahɛngayɛ woho akɔ wamɛ.

Nanula emunyi wamboleka kakatala. Dikambo dikina diele ohomba dia dui tomba dimɛna ele: ndjananula! Ekɔ mɛtɛ diambo efula dia menda woho wokokiyɛ ndowanya dui diayɛ naka wɛ mbeka dia ndjananulaka etena katɛkɛtayɛ. Wɔɔngɔ ndo demba pombaka mbututala, nɛ dia naka hongi ngasɔ, kete emunyi wa demba koka tshininala.

Kɔkɔla wɔɔngɔ lo monga la kanyi y’ɔlɔlɔ lo dikambo di’ampokami ayɛ. Naka l’esambishelo mamboyohomana l’anto, kete ohɔ di’oyadi eke ngɔndɔ ngana tsho mamboyeka akambo wa mɛtɛ, wɛ mbeyaka akambo efula wendana la sangwelo diaki Jehowa wakokayɛ mbaewoya. Ndo wɛ akatshwe dia towaenda nɛ dia vɔ wekɔ l’ohomba w’ekimanyielo, oyadi vɔ mbeyaka dikambo sɔ kana bu. Lo wedi okina, naka wɛ ekɔ lo tɛkɛta lo Mbalasa ka Diolelo, kete efula ka l’atei w’ampokami ayɛ wekɔ ekambi waki Jehowa. Vɔ wekɔ angɛnyi ayɛ ndo vɔ kombolaka dia wɛ mbisha sawo diayɛ dimɛna. L’andja ɔnɛ, sho ato mbele atɛkɛtshi wele la diɛsɛ dia tɛkɛta mbala la mbala la ntondo k’ampokami wele la lɔngɛnyi ndo la ngandji.

Nanula emunyi wa lo dikele lo mbidja yimba lɔkɔ ndo lo sala tshɛ di’aha vɔ tshininala efula. Ohɔ dia ndjalo yatondja awui yelɛwɔ cordes vocales pahanaka etena keta lɔpɛpɛ lâwɔ. Wendjo wa dui tshikitanaka lo ndjela woho watshininala kana wananɔ emunyi wa lo dikele, oko wele wendjo wa dui w’eshinga wa ngidalɛ kana wa lɔngɔmbi tshikitanaka naka onto ambokeketsha kana ambɔtɛtɔla eshinga akɔ. Wonya wananulayɛ ndjalo yele lo dikele, wondjo wa dui kitakitaka. Ndo nto, naka wɛ nanula emunyi wa lo dikele, kete wesho w’ɛhɛmbɛ wayotshikalaka hwe ndo dikambo sɔ diayonga la shɛngiya ya lânde lo yoho yatomba dui diayɛ.

Nanula demba diayɛ di’otondo, adwe ayɛ, anya ayɛ, ahɛka ayɛ, ndo kingo kayɛ. Kɛsɔ mbayokimanyiya dia dui tomba lo yoho yahombama. Dui tombaka etena kakamba demba di’otondo kamɛ ndo dikambo sɔ hadiosalema naka wɛ hananula demba. Wendjo wa dui watomba oma lo dikele hawete tsho lo wesho w’ɛhɛmbɛ, koko ndo lo weka wa lo ntolo, lo wanyu, l’ewakola k’onyɔ ndo lo wesho wa weka wa l’elungi welɛwɔ sinus. Tenyi sɔ tshɛ koka kimanyiya dia dui tomba lo yoho ya dimɛna. Naka wɛ kitsha ɛngɔ kɛmɔtshi ka wotsho lâdiko wa lohoso la ngidalɛ, kete londjo l’eshinga hatokɛma dimɛna; lohoso pombaka tshikala hwe dia lɔ didima dimɛna woho wa londjo l’eshinga mbokɛma dimɛna. Ɔsɔku mbediɔ ndo lo kɛnɛ kendana la weka wa lo demba diaso wokakatanyi wolo oma l’ekimanyielo k’epipa. Wɛ ayonga l’akoka wa mengolaka dui diayɛ dimɛna ndo kɛnɛmɔlaka nsaki yayɛ naka wɛ tondja dui lo yoho ya dimɛna. Wɛ ayonga l’akoka wa tɛkɛta la ntondo ka lemba l’anto aha la kakola dui diayɛ.

WOHO WATOMBA ƐTƐKƐTA

Wendjo tshɛ w’awui ndjâka oma lo lɔpɛpɛ latondjayɛ oma l’asasa. Asasa wekɔ oko mashinyi wafufa lɔpɛpɛ l’epondo oya lo dikele, mbut’ate oya lo kiombo yatomba dui yele l’atei atei wa woodi ayɛ. Lo ndjɛkɛ hiende ya l’etei ka kiombo shɔ mbatanema ndjalo hiende yelɛwɔ cordes vocales. Diangɔ sɔ mboleki ohomba efula dia dui tomba. Ndjalo shɔ ndiholɛka kana ndihɛka lɔpɛpɛ mboka otsha l’etenyi ka dikele kelɛwɔ larynx dia lɔ mbɔtɔ kana tomba ndo shimbaka di’aha diangɔ diele kema ohomba mbɔtɔ l’asasa. Etena kahɛngayɛ woho wokoyɔhɛngaka ndoko londjo la dui latomba etena keta lɔpɛpɛ lâdiko wa ndjalo shɔ. Koko etena kalanga onto tɛkɛta, emunyi susaka ndjalo shɔ woho wa yɔ pahana wonya watomba lɔpɛpɛ oma l’asasa. Etena kɛsɔ mbatomba londjo la dui.

Naka ndjalo shɔ yambosusama efula, kete yɔ yayoleka pahana ndo lâsɔ wendjo wa dui watomba wayoleka wolo. Lo wedi okina, naka ndjalo shɔ yambonanɔ efula, kete wendjo wa dui wayoleka monga l’ɛse efula. Naka dui diambotomba oma l’etenyi ka dikele kelɛwɔ larynx, kete diɔ mbidɛka oya l’etenyi ka la diko dia dikele kelɛwɔ pharynx. Oma lâsɔ diɔ mbetaka l’onyɔ ndo lo wesho w’ɛhɛmbɛ. Lɛsɔ mbakotshama wendjo ekina wa dui watshikitanya, wadiya ndo wakeketsha dui diotumbi oma lo dikele. Ewakola, lolimi, wanyu, ɛlɔmɔ ndo manga kambaka kamɛ dia kahanya wendjo a dui, woho wa tondja alɛta wa londjo l’alɛta wa lomi dia tondja ɛtɛkɛta wokɛma.

Dui di’onto diekɔ ɛngɔ ka diambo efula kele l’akoka wele ndoko ehomɔ kakasale onto kakoka mbɛdima ladiɔ. Diɔ koka kɛnɛmɔla nsaki kɛnya ngandji k’oshika kana lohetsho l’efula. Naka diɔ nɔngɔswama dimɛna, kete dui di’onto hadiokoke tsho memba yoho ya dimɛna efula koko diɔ kokaka nto tondja ɛtɛkɛta wananda otema.

WOHO WA TONDOYA EKAKATANU ƐMƆTSHI WA SHIKAA

Dui dia wɔdu. Aha naka dui diambokitshakitshama kete lâsɔ weho akɔ tshɛ diɔ diekɔ wɔdu. Naka diɔ diekɔ lo tondja wendjo w’alɛta dimɛna, kete anto akina koka dihokamɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. Koko dia diɔ monga l’etombelo w’ɔlɔlɔ, dui pombaka monga lo yɛdikɔ yahombama.

Dia mbeya nama dui diayɛ lo yɛdikɔ ya dimɛna, wɛ pombaka sala dia ndowanya yoho yatombadiɔ. Dikambo sɔ nɔmbaka dia nanula demba diayɛ di’otondo lo yoho yolembetshiyami lo wekelo ɔnɛ. Nanula demba diayɛ dimɛna ndo tɛkɛta engunungunu koka kimanyiya dia sala dikambo sɔ. Ɛlɔmɔ pombaka kɛndjakɛndjamaka lo yoho yakoka koko aha ndihama tshɛ. Etena kangunangunayɛ, hokamɛ woho wadidima ɔtɛ ndo ntolo kayɛ.

Mbala mɔtshi dui mongaka wɔdu kana kasaka naka onto hayaoke dimɛna kana naka nde haladi djɔ dimɛna. Lo mɛtɛ, naka onto oyaoka dimɛna, kete ndo dui diande diayonga dimɛna.

Dui diamboleka wolo. Naka ndjalo yamboleka pahana, kete dui diayoleka monga wolo ndo dikambo sɔ hɔngɛnyangɛnya ampokami. Lo nanula emunyi wa lo dikele ɔkɔkɛ woho wa kitshakitsha ohahanelo wa ndjalo shɔ, wɛ koka kitshakitsha wolo wa dui. Sala dui sɔ l’otema ɔtɔi ndo hembakadiɔ lo asawo ayɛ wa lushi la lushi. Ɔhɛngɛlɔ walodja lɔpɛpɛ l’etenyi ka l’ɛse k’asasa kimanyiyaka nto.

Dui diatomba l’ɛhɛmbɛ. Mbala mɔtshi dui sɔ tombaka naka wesho w’ɛhɛmbɛ wambodihama, koko aha mbala tshɛ mongadiɔ ngasɔ. Mbala mɔtshi, lo tshininadja emunyi wa lo dikele ndo wa l’onyɔ, onto koka ndiha wesho w’ɛhɛmbɛ di’aha lɔpɛpɛ mbeta dimɛna. Dikambo sɔ konyaka onto lo tɛkɛta l’ɛhɛmbɛ. Dia mbewɔ dikambo sɔ, ekɔ ohomba nanula demba.

Dui di’ehangohango. Dui dia ngasɔ hatshutshuya onto okina dia mbetshanya la yɛ tokanyi la lɔngɛnyi tshɛ. Diɔ koka mbotsha anto akina kɛlɛ.

Mbala mɔtshi, kɛnɛ kele ohomba efula ele di’onto sala la wolo dia tshikitanya lonto lande. (Kol. 3:8, 12) Naka dikambo sɔ diambosalema, kete okambelo wa l’alako wendana la woho wahombama kamba la dui koka kimanyiya. Nanula dikele la manga. Kɛsɔ ayokokimanyiya dia tondja dui dimɛna ndo dia mbewɔ dia diɔ tomba lo yoho ya kɔlɔ nɛ dia onyɔ hadihwe dimɛna.